Provincie Fryslân December Beleidsnota openbare verlichting Fryslân:

Transcriptie

1 Provincie Fryslân December 2010 Beleidsnota openbare verlichting Fryslân:

2 Inhoud 1 Voorwoord Inleiding Definitie openbare verlichting Openbare verlichting in Fryslân... 2 Trendanalyse Maatschappelijke ontwikkeling Technische ontwikkeling Provinciale ambitie Overige verlichting in beheer van de provincie Halteplaatsen Aanlichten van objecten Bewegwijzering Provinciale wegen door de bebouwde kom Fietssnelwegen Bruggen en sluizen Integrale visie op het verlichten van de openbare ruimte Verkeersveiligheid Sociale veiligheid Duisternis Energiebesparing Duurzaam inkopen Duurzame energie Communicatie Strategie voor uitvoering beleid Uitvoeringsprojecten Bijlage 1 Provinciale wegen door bebouwde kommen...ii Bijlage 2 Pluk en Play lijst Taskforce Verlichting... III

3 1 Voorwoord Beleidsnota verlichting Provincie Fryslân, van 13

4 2 Inleiding Duisternis wordt bepaald door de afwezigheid van licht. Licht betreft naast directe verlichting ook indirecte (strooi-)verlichting. Een deel van de verlichting is in bezit van burgers (bijvoorbeeld tuinverlichting) en bedrijven (bijvoorbeeld het aanlichten van gevels en reclameverlichting). Voor openbare verlichting is de overheid de grootste speler. De verlichting langs wegen maakt hier een groot onderdeel van uit. In deze beleidsnotitie geven wij als provincie onze visie op verlichting langs provinciale wegen. Ook wordt aandacht besteed aan een aantal andere door ons beheerde bronnen van licht in de openbare ruimte. De provincie Fryslân is een gebied met relatief veel platteland. Een groot deel van de provincie kenmerkt zich tussen zonsondergang en zonsopkomst door duisternis, maar dat staat de laatste jaren steeds meer onder druk. Uit onderzoek blijkt dat de lichtvervuiling jaarlijks landelijk tussen de drie en negen procent toeneemt (Platform Lichthinder). De aanwezigheid van kunstlicht kan gevolgen hebben voor de leefbaarheid voor mensen, planten en dieren. Allen ondervinden hinder van kunstmatige (over)belichting. Wij hechten veel waarde aan de oerwaarde duisternis en hebben ambitieuze doelen gesteld om deze te helpen behouden. De doelstellingen hebben betrekking op duisternisbeheer en energiebesparing. Dit vertaalt zich in het vergroten van bewustwording over de vraag hoe we met de oerwaarde duisternis willen omgaan en of het licht ècht aan moet. 2.1 Definitie openbare verlichting De openbare verlichtingsinstallatie omvat alle installatiedelen vanaf de aansluiting van de distributieof voedingskabel van het netbedrijf in het mast - aansluitkastje (of andersoortige aansluitkastjes). Hieronder vallen onder meer: 1. Openbare verlichtingsmasten en armatuurdragers 2. Openbare verlichtingsarmaturen en lampen, voorschakel-, beveiligings- en aansluitapparatuur 3. Lampen, aansluit- en beveiligingsapparatuur van verlichte wegwijzers 4. Onder - en bovengrondse kabel en leidingen, niet toebehorend tot het kabelnet van het netbedrijf 5. Alle niet met name genoemde onderdelen die onmiskenbaar deel uitmaken van de verlichtingsinstallaties Tevens behoren tot de openbare verlichting alle, in het openbare gebied, soortgelijke en aanverwante installatie onderdelen en lichtpunten welke bij ons in eigendom of beheer zijn. 2.2 Openbare verlichting in Fryslân Wij bezitten lichtmasten en lichtpunten. Het jaarlijkse energieverbruik van deze openbare verlichtingsinstallatie bedroeg in kwh. Openbare verlichting heeft twee functies. Enerzijds ten behoeve van de verkeersveiligheid en anderzijds voor de sociale veiligheid. Als het gaat om beleid voor de openbare verlichting zijn er echter ook diverse maatschappelijke thema s die gelieerd zijn aan de openbare verlichting, zoals duisternis en energiebesparing. Daarnaast zijn er de laatste jaren veel innovatieve technologische ontwikkelingen. Van vele is nog moeilijk te zeggen welke bijdrage deze kunnen leveren aan de gewenste en ongewenste effecten van openbare verlichting. Wij besteden ook nu al veel aandacht aan energiebesparing en het minimaal inzetten van verlichting. Dit ondanks het feit dat tot op heden voor openbare verlichting nog geen beleid is opgesteld en vastgesteld. In de praktijk werd zoveel mogelijk aangesloten op andere beleidsgebieden, zoals dat voor beheer van de openbare ruimte en milieu en duurzaam inkopen. Dit wordt de komende jaren voortgezet. Beleidsnota verlichting Provincie Fryslân, van 13

5 En omdat de functie van openbare verlichting van oudsher het bewaken van de sociale veiligheid en de verkeersveiligheid was, wordt ook hier door ons aandacht aan besteed binnen het realiseren en beheren van de openbare verlichting. Veranderingen in de denkwijze over de doeltreffendheid en duurzaamheid van openbare verlichting, de noodzaak energie te besparen, nieuwe technologische ontwikkelingen èn de behoefte donkerte te bewaren waar mogelijk, liggen ten grondslag aan deze nota. Deze nota omvat al onze verlichting langs provinciale wegen en provinciale objecten zoals sluiscomplexen, bewegwijzering, bruggen en steunpunten en bestaat uit een beleidsgedeelte en een beheergedeelte. De nota verschaft inzicht in de wijze waarop wij wensen om te gaan met onze verlichting langs provinciale wegen, binnen de kaders van maatschappelijke thema s en technologische ontwikkelingen. Bij de totstandkoming van deze notitie is gebruikgemaakt van bestaande documentatie op het gebied van openbare verlichting. Ook is afstemming gezocht met enkele betrokkenen en belanghebbenden op het gebied van openbare verlichting. Naast andere provincies en een groot deel van de Friese gemeenten betreft dit maatschappelijke organisaties. Indien gemeenten of burgers verlichting wensen langs provinciale wegen omwille van de sociale veiligheid zal met hen een traject worden ingezet om dit per situatie af te stemmen. De uitgangspunten uit deze beleidsnota zijn hiervoor leidend. Hoofdstuk twee behandelt de trendanalyse. Hierbij gaan we in op maatschappelijke en technische ontwikkelingen. In hoofdstuk drie gaan we in op de provinciale ambitie en bespreken we enkele concrete doelstellingen. In hoofdstuk vier is een afwegingskader voor toepassing van openbare verlichting geformuleerd. Dit afwegingskader wordt bepaald door de thema s verkeersveiligheid, sociale veiligheid, duisternis en energiebesparing. Hoofdstuk vijf bespreekt de wijze waarop we als provincie met onze ambitie naar buiten willen treden. De communicatie met belanghebbenden staat hierbij centraal. In het laatste hoofdstuk wordt besproken welke strategie gevolgd wordt om op korte termijn inzichtelijk te maken waar en hoe we onze doelstellingen gaan bereiken en tegen welke kosten. Beleidsnota verlichting Provincie Fryslân, van 13

6 Trendanalyse Bij openbare verlichting wordt uitgegaan van een wegbeeld dat is verkregen op basis van aanstralen en reflectie. In dit hoofdstuk beschrijven we enkele factoren die van invloed zijn (geweest) bij de ontwikkeling van verlichting in relatie tot veiligheid. Ook worden enkele veelvoorkomende verlichtingstechnieken kort besproken. 2.3 Maatschappelijke ontwikkeling Ontwikkelingen in het denken over openbare verlichting zijn van grote invloed. De trend is de afgelopen jaren steeds meer verschoven van hoe meer licht, des te beter naar waardering voor duisternis met behoud van veiligheid. Deze maatschappelijke en politieke kijk op duisternis, licht en openbare verlichting is vanaf begin deze eeuw sterk in opkomst geraakt en wordt versterkt door een discussie die hier parallel aan loopt: een discussie over energiebesparing en CO 2 -reductie. De optelsom van deze thema s is het begin van een meer integrale benadering van het verlichten van openbare ruimten. Verschilende Friese gemeenten zijn actief bezig hun openbare verlichting energiezuiniger en donkerder te maken. Zestien gemeenten hebben onlangs gezamenlijk een beleidsplan voor deze thema s opgesteld. De praktijk blijft hierbij niet achter. Zo is op Ameland geëxperimenteerd met groene verlichting, die de routes van vrijwel de meeste trekvogels niet meer beïnvloedt. In Katlijk is onlangs een vooruitstrevend sociologisch en psychologish onderzoek afgerond over hoe inwoners reageren op een donkere omgeving. Hierbij is ook gekeken naar het toepassen van alternatieven voor openbare verlichting. Maar ook wij staan niet stil. Zo nemen wij deel aan een project in IPO verband met als doel het meetbaar maken van het effect van weersomstandigheden op de verspreiding van licht. In het streekplan hebben wij aangegeven dat wij het belang van donkerte voor mensen, flora en fauna in onze provincie onderkennen en ook willen behartigen. 2.4 Technische ontwikkeling De technologische ontwikkelingen op verlichtingsgebied volgen elkaar in rap tempo op. De afgelopen jaren hebben deze ontwikkelingen vooral in het teken gestaan van maatschappelijke trends, waar energie en energiezuinige verlichting een belangrijk onderdeel van uit maken. Ontwikkelingen in vogelvlucht zijn: onderhoudsvriendelijke armaturen, toenemende duurzaamheid van het materiaal, langere levensduur van het materiaal, energiezuinigere lampen. Tegenwoordig is vrijwel alle openbare verlichting dimbaar (te maken). Toonfrequent schakelen (TF) is een techniek die al minstens 10 jaar wordt toegepast. Hierbij kan op vooringestelde tijden het licht aan of uit worden gedaan. Een nieuwere ontwikkeling hierbij is het dynamisch dimmen. Hierbij kan ook worden gedimd op basis van weer- of verkeersomstandigheden. Hiermee kunnen energiebesparingen worden gerealiseerd. Dit is wel afhankelijk van de vraag of het netwerk is bemeterd. Vooral led- verlichting maakt een opmars. Een toenemend aantal overheden in Nederland experimenteert met led. Fabrikanten geven hoge verwachtingen op van de eigenschappen van dit type verlichting. Volgens hen heeft Led- verlichting een lange levensduur, is het bijzonder energiezuinig, goed richtbaar en produceert het bovendien weinig tot geen strooilicht. Ook is ledverlichting goed te combineren met alternatieve energiebronnen, zoals zonnecellen (Solarled) en windenergie. Hoewel de verwachting is dat led- verlichting de toekomst heeft, heeft een definitieve doorbraak voor openbare led- verlichting nog niet plaatsgevonden. Wat verder interessant is, zijn alternatieven voor verlichting, zoals markering en reflectie. Door gebruik te maken van actieve markering met behulp van reflectie is het verloop van een weg of rotonde zichtbaar, ook buiten het bereik van de koplampen. Een ander alternatief is markering zonder energiebron. Voorbeelden hiervan zijn reflectoren, kattenogen en glasbollen. Deze methoden maken gebruik van het licht van koplampen en zijn dus buiten het bereik van de koplampen niet werkzaam. Vooral in natuurgebieden, waar het verminderen van strooilicht prioriteit heeft, zijn alternatieven voor verlichting bijzonder geschikt. Beleidsnota verlichting Provincie Fryslân, van 13

7 Andere ontwikkelingen op verlichtingsgebied treffen we aan in de automobielindustrie, waar veiligheid een belangrijk onderwerp is. Een verbeterd zicht speelt hierbij een belangrijke rol. Recente ontwikkelingen die bijdragen aan het optimaliseren van het zicht zijn led- verlichting en xenonverlichting (tot 3 maal beter zicht dan conventionele halogeenlampen) en meedraaiende koplampen, wat het zicht in bochten verbetert. Beleidsnota verlichting Provincie Fryslân, van 13

8 3 Provinciale ambitie Voor wat betreft licht en duisternis maken we een zorgvuldige afweging, waarbij naast veiligheid ook een belangrijke rol is weggelegd voor de thema s energiebesparing en lichtvervuiling. We willen de kwaliteit duisternis, in samenwerking met gemeenten, maatschappelijke organisaties en andere belanghebbenden beschermen, beheren en waar mogelijk versterken. Licht en duisternis zijn items waarmee de provincie zich kan en wil manifesteren als een vooruitstrevende en maatschappelijk bewuste organisatie. Wij hebben de volgende ambitie: Onze ambitie is om door middel van een integrale benadering de verlichting langs provinciale wegen te minimaliseren, zonder dat dit ten koste gaat van de verkeersveiligheid en de sociale veiligheid. Hierbij willen wij maximaal besparen op energieverbruik en donkerte waar mogelijk bevorderen. Doelstellingen hierbij zijn: 1. Het maken van een integrale afweging voor verlichting (hoofdstuk 4) 2. Géén verlichting, tenzij dit vanuit verkeersveiligheid en/of sociale veiligheid noodzakelijk is 3. Indien besloten is om te verlichten, dan wordt hierbij het minimaal toegestane verlichtingniveau volgens de actuele richtlijn NPR als bovenmarge aanhouden 4. Het verwijderen van verlichting waar dit mogelijk is 5. Het zo energiezuinig mogelijk maken van nieuwe verlichting 6. Het energieneutraal maken van onze openbare verlichtingsinstallatie 7. Op duurzame wijze het verlichtingsareaal in stand houden 8. Elektriciteit wordt duurzaam ingekocht 9. Voorbeeldfunctie vervullen op het gebied van openbare verlichting voor inwoners en Friese gemeenten 10. Het stimuleren van innovaties binnen de openbare verlichting Manieren om dit te bereiken zijn: Stimuleren dat de integrale afweging voor verlichting op alle niveaus wordt gemaakt Alleen verlichten op het tijdstip dat dit noodzakelijk/wenselijk is. Hierbij onderscheiden naar tijd (gedurende de spits en s winters), functie (bij scholen, sportterreinen, tunnels en bushaltes) en situatie (bij ongevallen) Bij discontinuïteiten per situatie bepalen of er maatregelen nodig zijn (maatwerk); de ene bocht is de andere niet Pro- actief communiceren met gemeenten, maatschappelijke belangenverenigingen en (belangenbehartigers van) burgers Beter richten van armaturen om lichtvervuiling te minimaliseren Het toepassen van armaturen met vlakglas om lichtvervuiling te minimaliseren Verlichtingsalternatieven hanteren die energiezuiniger zijn of die minder lichtvervuiling produceren, zoals reflectie en led-markering Per situatie kiezen voor de meest energiezuinige verlichting Stimuleren van innovaties op verlichtingsgebied die energiebesparing opleveren of lichtvervuiling tegengaan. Dit doen we zowel binnen het provinciale apparaat als richting Friese gemeenten Stimuleren dat reclameverlichting buiten de beheergrenzen in de nabijheid van provinciale wegen tussen 23:00 en 06:00 uur wordt gedoofd Nieuwe bewegwijzering wordt voorzien van energiezuinige verlichting (bijvoorbeeld ledtechniek) Nieuwe fietsenstallingen en abri s worden voorzien van energiezuinige verlichting (bijvoorbeeld led- techniek) Het verwijderen van bestaande lichtpunten op plaatsen waar dit kan, zonder de sociale veiligheid en/of de verkeersveiligheid te benadelen Het toepassen van dimbare verlichting bij nieuwe projecten, zoals bij de N 355 is gebeurd Het toepassen van dimbare verlichting bij renovaties van bestaande openbare verlichting Beleidsnota verlichting Provincie Fryslân, van 13

9 Contact houden met actuele ontwikkelingen binnen de markt en het zo mogelijk toepassen van innovatieve technieken In gevallen waarbij de sociale veiligheid kan worden bedreigd wordt advies van experts (intern of extern) ingewonnen. 3.1 Overige verlichting in beheer van de provincie Halteplaatsen Wij onderhouden 396 halteplaatsen en 185 bushokjes (abri s). Het is hierbij van belang dat de verlichting op en rondom een halteplaats (bijvoorbeeld in geval van een naastgelegen fietsenstalling) goed functioneert. Het verlichten van halteplaatsen heeft als doel om de zichtbaarheid van passagiers te verbeteren voor buschauffeurs. Wanneer een autoweg is verlicht, dan dient de nabijgelegen halteplaats van hieruit meeverlicht te worden. Voor nieuwe abri s geldt dat deze voorzien dienen te worden van energiezuinige (led- verlichting). Wij stellen ons ook hier ten doel gebruik te maken van innovatieve technieken ten behoeve van energiebesparing en donkertebeheer, zoals bewegingsmelders of zonnepanelen Aanlichten van objecten Het aanlichten van objecten, zoals gevels en kunstwerken, heeft veelal als doel om het object beter zichtbaar te maken en een bijdrage te leveren aan de sfeer van de ruimte. Het onjuist aanlichten van objecten kan ertoe leiden dat de duisternis wordt aangetast. Het is van groot belang dat een lichtbundel niet buiten het te verlichten object valt. Door een object van bovenaf of van binnenuit te verlichten kan voor een groot deel worden voorkomen dat mensen, dieren en planten hinder ondervinden van eventueel strooilicht. Provinciale objecten die aangelicht dienen te worden zullen voortaan op deze wijze worden verlicht. De bestaande objecten die aangelicht worden zullen worden geïnspecteerd op hoeveelheid strooilicht en zonodig worden bijgesteld. Na uur zal de verlichting worden gedimd of gedoofd Bewegwijzering Een groot deel van de wegwijzers die langs de provinciale wegen staan opgesteld zijn verlicht. Wij stellen ons ten doel om, als verlichten noodzakelijk is, dit zo energiezuinig mogelijk te doen en stemmen dit af met de leverancier van de wegwijzers Provinciale wegen door de bebouwde kom In een aantal gevallen loopt een provinciale weg door de bebouwde kom van een gemeente (zie bijlage 1 voor het totaaloverzicht). Met deze gemeenten wordt besproken of er een dimregime geldt waarop voor het betreffende wegdeel kan worden aangesloten Fietssnelwegen In het PVVP 2006 wordt aangegeven dat het geen automatisme meer is om langs de belangrijkste fietsroutes verlichting te plaatsten. Er dient vooraf getoetst te worden aan een aantal criteria, zoals de mate waarin een locatie sociaal (on-) veilig is te beschouwen, of het een route naar scholen is enzovoort. Natuur- en milieubelangen zijn hier ook onderdeel van. Beleidsnota verlichting Provincie Fryslân, van 13

10 3.1.6 Bruggen en sluizen In het Friese Meren project is vastgesteld dat aan onze bruggen en sluizen verkeerslichten zijn bevestigd die het scheepvaartverkeer reguleren. Deze lampen hebben een functie voor recreatieschippers en soms ook beroepsvaart. Buiten het recreatieseizoen zullen de voor recreatieschippers bedoelde lampen worden gedoofd. Ook wordt onderzocht of deze verkeerslichten energiezuiniger kunnen worden uitgevoerd. Beleidsnota verlichting Provincie Fryslân, van 13

11 4 Integrale visie op het verlichten van de openbare ruimte De functie van openbare verlichting is het produceren van licht dat past bij de lokale kenmerken van de openbare ruimte. De kwaliteit van openbare verlichting is mede afhankelijk van het doel dat de verlichting dient. Ons uitgangspunt is terughoudend te zijn met het verlichten van provinciale wegen: geen verlichting, tenzij. Onnodig verlichten van openbare wegen kost niet alleen veel geld, het heeft ook nadelige gevolgen voor het milieu en de natuur. Beleid voor verlichting langs provinciale wegen wordt beheerst door verschillende beleidsgebieden, belangen en wensen. Bij de uitvoering van het beleid is het van belang dat een goed onderbouwde keuze wordt gemaakt voor wat betreft het wel of niet verlichten. Deze integrale afweging maken wij per situatie op basis van de volgende thema s: verkeersveiligheid; sociale veiligheid; duisternis; energiebesparing; duurzaamheid en duurzaam inkopen. De genoemde thema's worden hieronder nader toegelicht. 4.1 Verkeersveiligheid De aanwezigheid van licht moet bijdragen aan overzichtelijke verkeerssituaties. Goede openbare verlichting draagt zorg voor geleiding van het verkeer en het, op afstand, onder de aandacht brengen en zichtbaar maken van discontinuïteiten, zoals scherpe bochten, kruispunten, snelheidsremmende maatregelen en obstakels. Richtlijnen voor het ontwerpen van een kwalitatief goede openbare verlichting worden gegeven in de Nederlandse Praktijkrichtlijn. (NPR ). Verlichting kan in sommige gevallen bijdragen aan een verbeterde verkeersveiligheid. Om te onderzoeken of er sprake is van een verband tussen deze zaken is gekeken naar het aantal ongelukken dat overdag heeft plaatsgevonden in relatie tot het aantal ongelukken bij duisternis. Op basis van indicatieve gegevens van de ongevallenregistratie ( ) is het niet aannemelijk dat duisternis een significante invloed heeft op het aantal verkeersongevallen. Dit gaf geen aanleiding hier verder onderzoek naar te verrichten. 4.2 Sociale veiligheid Verlichting kan in sommige gevallen bijdragen aan het creëren van een openbare ruimte waarin men zich zonder direct gevoel voor dreiging, gevaar en/of geweld kan bewegen. Het verlichten van openbare ruimten is echter niet per definitie veiliger. In sommige gevallen kan met een juiste inrichting van de openbare ruimte meer effect worden bereikt dan met verlichting. Een inrichting waarbij in grote mate sociale controle mogelijk is, kan feitelijk meer veiligheid bieden. De kans op een gevoel van onbehagen is vooral aanwezig op plaatsen waar mensen zich ophouden. Omdat een groot deel van de provinciale wegen buiten de bebouwde kom ligt speelt de sociale veiligheid vooral een rol bij functionele locaties, zoals bushaltes, tunnels en viaducten. Ook bij fietsroutes van en naar school en sportparken kan verlichting een belangrijke rol spelen voor de sociale veiligheid. Hiervoor geldt dat er (indien noodzakelijk) uitsluitend wordt verlicht op tijden dat er gebruikt wordt gemaakt van de locatie met het daarvoor bestemde doel. Met andere woorden: bushaltes dienen overdag en buiten het dienstrooster van de bus niet te worden verlicht. 4.3 Duisternis De aanwezigheid van licht heeft bewezen negatieve effecten op de fauna (Alterra, 2003). Wat de invloed van licht op dieren en insecten betreft is vastgesteld dat het ritme van dag en nacht wordt verstoord. Dit vermindert de fitheid van dieren door stress uit slaapgebrek. Verder worden dieren langer bejaagd, zodat er meer ten prooi vallen aan natuurlijke vijanden. Hierdoor kan een populatie Beleidsnota verlichting Provincie Fryslân, van 13

12 afnemen. De helft van de dier- en insectensoorten in ons land zijn nachtdieren. De negatieve gevolgen van nachtelijke verlichting zijn per saldo groot. In het provinciaal streekplan wordt de waarde van stilte en donkerte voor het Friese landschap onderstreept. Fryslân is een provincie met relatief veel platteland en daardoor ook relatief veel duisternis. Dit willen we graag bewaken. Naast een landschappelijke waarde is duisternis een voorwaarde voor het goed functioneren van mensen, planten en dieren. Om meer zicht te krijgen op de beleving van licht en duisternis in de noordelijke provincies heeft de Milieufederatie Fryslân, samen met Milieufederaties Groningen en Drenthe het rapport Noordelijke Nachten uitgegeven. Hieruit blijkt dat duisternis als belangrijke kernkarakteristiek in grote delen van onze provincie wordt beschouwd. Op termijn willen we deze waarden in de gehele provincie beschermen en bevorderen, met name in gebieden met een hoge natuurwaarde, zoals de Ecologische Hoofd Structuur, de Nationale Landschappen, Natura 2000, weidevogelgebieden en de trekroutes van migratievogels en vleermuizen. Wij zijn van mening dat duisternis zo belangrijk is dat het behoud van deze natuurlijke waarde planologisch relevant moet zijn bij de vaststelling van bestemmingsplannen voor deze gebieden. Omwille van de kernkwaliteit duisternis, de schadelijke effecten voor fauna en de mogelijkheid voor energiebesparing zijn wij terughoudend voor wat betreft de aanwezigheid van (openbare) verlichting in openbare ruimten. 4.4 Energiebesparing In december 2007 is de landelijke Taskforce Verlichting ingesteld door het ministerie van VROM. Deze heeft als opdracht voorstellen en ideeën te formuleren waarmee energiezuinige openbare verlichting in Nederland gemeengoed kan worden. De Taskforce Verlichting moet bijdragen aan de ambitie van het kabinet om in % minder CO 2 uit te stoten en jaarlijks 2% energie te besparen, ten opzichte van De tijd dat er alleen uit kostenoverweging aan energiebesparing werd gedaan, is definitief voorbij. Energiebesparing is een volwaardig onderdeel van het nationale milieubeleid. In onze provincie is de openbare wegverlichting verantwoordelijk voor een groot deel van het elektriciteitsverbruik van de provinciale organisatie. In het kader van energiebesparing kiezen wij voor: het uitgangspunt geen licht tenzij energiezuinige lampen armaturen met een hoog lichttechnisch rendement energiezuinige hoogfrequente (dimbare) voorschakelapparatuur dimapparatuur planmatig en groepsgewijs verlichtingsmiddelen vervangen op het meest economische moment, op basis van kosten, baten en kwaliteit de mogelijkheid te hebben om de energie voor specifieke installaties met een hoog energieverbruik zelf duurzaam en CO 2 -vrij op te wekken (bijvoorbeeld m.b.v. zon en wind) 4.5 Duurzaam inkopen Wij kopen, vanaf 2011, 100% duurzaam in en lopen daarmee vier jaar voor op de doelstelling zoals die landelijk voor provincies is vastgesteld. Voor de openbare verlichting betekent dit dat wij alleen gebruik wensen te maken van duurzame materialen en producten die passen binnen het cradle- to- cradle concept. De richtlijnen voor duurzaam inkopen voor overheden (Agentschap NL) zijn uitgangspunt bij de invulling van onze doelstellingen voor duurzaam inkopen. Het reguliere beheer (inclusief opstellen bestekken nieuwe en vervanging van verlichting) en onderhoud van de openbare verlichting is collectief in twee separate contracten in 2007 Europees aanbesteed en op de markt gezet, van 2008 tot en met uiterlijk 2013, via de Stichting OV Fryslân. De Beleidsnota verlichting Provincie Fryslân, van 13

13 provincie zal de stichting adviseren om de onderhoudsaannemer duurzame materialen en producten te laten toepassen. Bij projecten wordt dat al zoveel mogelijk in de bestekken gemeld Duurzame energie Het aandeel duurzame energie moet, volgens de landelijke richtlijnen in 2020, 20% van het totaal zijn. De inkoop van duurzame energie (elektriciteit en aardgas) wordt collectief voor de provincie Fryslân en de Friese gemeenten via de Stichting OV Fryslân georganiseerd. Met betrekking tot elektriciteit is voor de jaren 2010 tot en met 2012 collectief elektriciteit ingekocht. Voor het jaar 2010 is het totale ingekochte elektriciteitsvolume verduurzaamd. De volumes van de jaren 2011 en 2012 worden op een later moment verduurzaamd. Beleidsnota verlichting Provincie Fryslân, van 13

14 5 Communicatie Op het gebied van verlichting zijn er tal van partijen die belanghebbend zijn. De grootste groep bestaat uit de inwoners van de provincie. Zij zijn onze belangrijkste klant. Wij zijn er van overtuigd dat het betrekken van burgers bij beleid van toegevoegde waarde kan zijn voor het uiteindelijke resultaat en uitvoering van het beleid. Bij een dergelijke werkwijze is het van belang om duidelijk met de doelgroep te communiceren over de afwegingen die wij als provincie maken. Tot op heden is het zo dat wij burgers informeren bij de aanleg of grootschalige reconstructie van een weg(vak). Verlichting wordt hier niet als zodanig apart behandeld. Het contact met burgers over verlichting is voornamelijk op basis van vragen of klachten. Voortaan willen we proactief met burgers communiceren over het nut en de noodzaak van verlichten volgens 4 thema's van de integrale visie. We nemen de verlichting standaard mee in presentaties op informatieavonden en interactie met andere belanghebbenden. In nieuwe situaties (grootschalige vervanging) stemmen we de verlichting af met gemeenten en maatschappelijke organisaties, zoals Milieufederatie Fryslân en de Stichting Openbare Verlichting Fryslân. Er wordt ook afstemming, en waar nodig samenwerking gezocht met de Provincies Drenthe en Groningen. Er zijn verschillende communicatievormen, waaronder: informeren, luisteren, raadplegen, samenwerken en overdragen. De mate van interactie tussen de provincie en onze burgers verschilt per communicatievorm. We maken hierbij per situatie een keuze welke vorm in welke situatie het meest wenselijke resultaat oplevert. Beleidsnota verlichting Provincie Fryslân, van 13

15 6 Strategie voor uitvoering beleid Wij streven ernaar onze openbare verlichting tussen 2011 en 2013 volledig energiezuinig in te richten. Hiervoor is allereerst van belang dat we in kaart brengen welke aanpassingen we aan onze openbare verlichtingsinstallatie kunnen doen. Vervolgens moet bepaald worden waar, wanneer en hoe we deze wijzigingen aanbrengen en tegen welke kosten. Hiervoor zetten we allereerst de volgende stappen. 0 Uitgangssituatie vaststellen Om onze uitgangssituatie vast te stellen hebben we de database openbare verlichting en revisietekeningen èn het storingsmeldsysteem (dat door Lyandin wordt beheerd) geraadpleegd om onze uitgangssituatie te kunnen bepalen. Hierin is informatie opgenomen over: materialen, wijze van schakelen, leeftijd enzovoorts. 1 Inventarisatie energetisch omslagpunt Eind 2010 / begin 2011 wordt geïnventariseerd wat het energetisch omslagpunt is van onze lichtpunten. De gedachte is dat armaturen die hun energetisch omslagpunt bereikt hebben steeds minder energiezuinig worden. Dit kan al ruim voor het einde van de maximale levensduur zijn. Op de locaties waar verlichting noodzakelijk blijft, vervangen wij de armaturen door moderne, zuinigere varianten. Mogelijk kan energie worden bespaard door een andere lamp te gebruiken in het bestaande armatuur. Dit wordt ook onderzocht. 2 Inventarisatie van overbodig materiaal In de eerste helft van 2011 onderzoeken wij welke armaturen, lampen en/ of lichtmasten kunnen worden verwijderd, gedoofd of gedimd. De resultaten behaald bij uitgangspunt 1 worden daarin meegewogen. Vervolgens wordt hieraan zo snel mogelijk uitvoering gegeven. Per situatie wordt een plan van aanpak op maat gemaakt. 3 Toepassen Pluk en Play list De Taskforce Verlichting publiceerde een overzicht van maatregelen die provincies kunnen nemen om hun energieverbruik door openbare verlichting te verminderen. Wij hanteren deze lijst bij het inventariseren van energiebesparingsmogelijkheden voor openbare verlichting. De Pluk en Play lijst is als bijlage toegevoegd. 6.1 Uitvoeringsprojecten Op basis van de inventarisaties en de Pluk en Play lijst worden projecten benoemd waarbinnen energie wordt bespaard en waar donkerte wordt bevorderd en waaraan zo snel mogelijk uitvoering wordt gegeven. Beleidsnota verlichting Provincie Fryslân, van 13

16 Beleidsnota openbare verlichting Fryslân: Bijlagen Beleidsnota verlichting Provincie Fryslân, , bijlagen I van IV

17 Bijlage 1 Provinciale wegen door bebouwde kommen Het komt voor dat een door de provincie beheerde provinciale weg de bebouwde kom van een gemeente doorkruist. In die gevallen wordt afstemming gezocht met de betreffende gemeente voor het afstemmen en aanpassen van de verlichting langs die weg. - N 353: Oldeberkoop, Noordwolde-Zuid en Zandhuizen - N 354: Hommerts, Jutrijp en Dearsum - N 355: Leeuwarden, Hurdegaryp, Noardburgum, Twijzel en Buitenpost - N 356: Brantgum, Damwâld, Feanwâlden en Burgum - N 358: Holwerd, Ternaard, Ee en Engwierum - N 361: Gytsjerk en Oentsjerk - N 380: Mildam, Nieuwehorne en Oudehorne - N 384: Dongjum en Tzummarum - N 393: Sexbierum, Oosterbierum, Tzummarum, Minnertsga en Vrouwenparochie - N 919: Oosterwolde - N 924: Echten, Oosterzee en Rottum - N 927: Sint Nicolaasga Beleidsnota verlichting Provincie Fryslân, , bijlagen II van IV

18 Bijlage 2 Pluk en Play lijst Taskforce Verlichting Verlichting en energiebesparing in een leefbare openbare ruimte: wat kan ik als provincie morgen al doen? Maatregel E-besparing 1) Ik ga een plan van aanpak opstellen, op basis van een berekening (scan) van hoeveel energie ik kan besparen in mijn provincie. In dit plan geef ik aan welk deel van het besparingspotentieel ik wil gaan realiseren, op welke manier en wanneer. Daarbij hanteer ik als principe: geen verlichting waar mogelijk anders dimbare energiezuinige verlichting met minimale lichthinder Daar waar mogelijk vervang ik Openbare Verlichting door andere initiatieven zoals reflecterende markering Ik voorzie al mijn conventioneel bedreven PLL (evt. PLT) lampen van elektronische en dimbare voorschakelapparaten met dimunit: waarbij ik een eenvoudig dimprofiel toepas, daar waar de leefbaarheid en veiligheid niet in het gedrang komt waarbij ik eventueel een intelligenter dimsysteem toepas, gebaseerd op meerdere schakelmomenten en/of gemiddelde bewegingsintensiteit Ik voorzie al mijn conventioneel bedreven SON lampen van elektronische en dimbare voorschakelapparaten met dimunit: waarbij ik op wijkontsluitingswegen een eenvoudig dimprofiel toepas waarbij ik op hoofd- en ringwegen een intelligent dimsysteem toepas, gebaseerd op weer- en verkeersomstandigheden Ik vervang al mijn conventioneel bedreven SOX 2) - oplossingen door elektronische en dimbare SON 2) -oplossingen, waarbij ik op wijkontsluitingswegen een eenvoudig dimprofiel toepas waarbij ik op hoofd- en ringwegen een intelligent dimsysteem toepas, gebaseerd op weer- en verkeersomstandigheden per lichtpunt tot 100% 20-30% 30-50% 20-30% Ik vervang mijn TL-D 2) installaties (ANWB-borden) door LED oplossingen 70-80% Op mijn parkeerterreinen vervang ik inefficiënte lichtinstallaties door energieefficiëntere gedimd witlicht oplossingen (CPO W) en creëer daarmee tevens een verbeterde veiligheid en camerabewaking Ik start proefprojecten op fietspaden langs provinciale wegen (PLL-omgevingen) om ervaring op te doen met energie- efficiëntere LED 2) oplossingen Ik zorg bij plaatsing van nieuwe installaties voor lichthinder-vrije armaturen (minimale tot geen lichtuitstoot naar boven toe) Bij vervanging van lampen gebruik ik enkel lange levensduur lampen Daar waar binnen natuurgebieden Openbare Verlichting noodzakelijk is installeer ik Habitat vriendelijke verlichting 30-40% 20-60% 0% de afvalberg 0% Beleidsnota verlichting Provincie Fryslân, , bijlagen III van IV

19 1) Hier staat de procentuele energiebesparing die gerealiseerd kan worden in de totale applicatie t.o.v. de oude installatie. De genoemde percentages kunnen enkel gerealiseerd worden bij toepassing van elektronische voorschakelapparaten met dimmen. NB. Let op de samenhang tussen omgeving, lamp, armatuur en voorschakelapparaat. Voor diepgaander advies kunt U zich richten tot de marktpartijen of SenterNovem (zie: Factsheet OVL Lampen) 2) Lijst met lamptypes: HPLN Hoge druk Kwikdamp (blauw-wit) lamp PLL/PLT Compacte fluorescentie (wit) lamp CPO Hoge druk CosmoPolis (wit) lamp SON Hoge Druk Natrium (oranje-geel) lamp LED Light Emitting Diode licht (vele kleuren) SOX Lage Druk Natrium (oranje-rood) lamp Beleidsnota verlichting Provincie Fryslân, , bijlagen IV van IV