Een reis door Nachtvlinderland

Transcriptie

1 Een reis door Nachtvlinderland Ernest van Asseldonk Stichting Koekeloere Vroege spanner Biston strataria Stichting Koekeloere/ 1

2 Doel van de Reis Kennismaking met verschillende facetten van het nachtvlinderen Tweekleurige uil Hecatera bicolorata Stichting Koekeloere 2

3 Vragen. Voor wie is dit de eerste kennismaking met nachtvlinders? Wie heeft ooit meegedaan aan een nachtvlinderexcursie? Wie heeft een vlinderval Wie kent Catocala sponsa? Huismoeder Noctua pronuba Stichting Koekeloere 3

4 Een reis in meerdere etappes.. Taxonomische indeling Kijken naar nachtvlinders Nachtvlinders herkennen Macro families Nachtvlinderonderzoek Micro families Agaatvlinder Phlogophora meticulosa Stichting Koekeloere 4

5 Taxonomische indeling Rijk-Regnum: Dieren (Animalia) Stam-Phylum: Geleedpotigen (Arthropoda) Klasse-Classis: Insecten (Insecta) Orde-Ordo: Vlinders (Lepidoptera) Verdeeld in 82 families (familia) Bestaande uit 948 geslachten (genus) Bevat in Nederland soorten (species) Tweestreepgrasuil Mythimna turca Stichting Koekeloere 5

6 Lepidoptera - Schubvleugeligen Iedere schub heeft zijn kleur Zwartvlekwinteruil Conistra rubiginosa Stichting Koekeloere 6

7 Ordo-Orde Lepidoptera-Vlinders Bevat in Nederland soorten (species) Dagvlinders: 5 families (50) Macro nachtvlinders: 19 families (830) Micro nachtvlinders: 58 families (1480) Dagactieve nachtvlinders..!!!! Geelsprietdikkopje Thymelicus sylvestris Roodbandbeer Diacrisia sannio Vroege grasmot Crambus lathoniellus Stichting Koekeloere 7

8 Dagactieve nachtvlinders Mi-vlinder Callistege mi Boterbloempje Pseudopanthera macularia Zuringspanner Lythria cruentaria Phegeavlinder Amata phegea Gewone heispanner Ematurga atomaria Stichting Koekeloere 8

9 Verschillen dag/nachtvlinders Verschil in voelsprieten, die eindigen bij dagvlinders altijd in een breder deel (knopje). Man/vrouw Atalanta Vanessa vanessa Wachtervlinder Eupsilia transversa Meriansborstel Calliteara pudibunda Stichting Koekeloere 9

10 Verschillen macro-micro Formaat: voorvleugellengte <10 mm De meeste macro's leggen hun voelsprieten in rust langs of onder hun voorvleugels. De meeste micro's klappen ze achterover, zodat ze bovenop de vleugels liggen. De palpen zijn bij micro s meestal duidelijk aanwezig. Ligusterpijlstaart Sphinx ligustri Bonte brandnetelmot Anania hortulata Molmboorder Oecophora bractella Stichting Koekeloere 10

11 Deel 2,.24/7.12 maanden/jaar.. Taxonomische indeling Kijken naar nachtvlinders Nachtvlinders herkennen Macro families Nachtvlinderonderzoek Micro families Agaatvlinder Phlogophora meticulosa Stichting Koekeloere 11

12 Kijken naar nachtvlinders Ei Rups Pop Vlinder Veelvraat Macrothylacia rubi Peppel-orvlinder Thethea ocularis Veelvraat Macrothylacia rubi Klein koolwitje Pieris rapae Stichting Koekeloere 12

13 Rupsen Kenmerken drie paar echte poten aan het borststuk heeft (de borstpoten) variabel aantal schijnpoten (één tot vier paar buikpoten en een paar naschuivers). Micro rupsen kunnen snel achteruit lopen, macro s niet!! Perentak Phigalia pilosaria Zilveren groenuil t Pseudoips prasinana Kleine voorjaarsuil Orthosia cruda Rietvink Euthrix potatotria Helmkruidvlinder Shargacucullia scrophulariae Stichting Koekeloere 13

14 Zijn dit rupsen? Kromzitter Asteroscopus sphinx Schijnpiramidevlinder Amphipyra berbera Stichting Koekeloere 14

15 Rupsen 26 dagen na ei-afzet Rupsen na 1 e vervelling, 6-7 mm, dag 0 8 dagen later 10 dagen later 16 dagen later 22 dagen later, volgroeide rups Kleine nachtpauwoog Saturnia povona Stichting Koekeloere 15

16 Rupsen zoeken Gehele jaar door, voorkeur aprilseptember als de meeste soorten als rups aanwezig zijn Blote oog, vraatsporen en eventuele uitwerpselen (voorjaarsregen.!) s nachts met behulp van een zaklamp. Schudden van plant, struik of boom te schudden. Opvangen op laken of paraplu Slepen met een net door de vegetatie Sommige rupsen vind je niet door actief te zoeken, maar worden juist bij toeval gevonden. Roodbont Heideuiltje Anarta myrtilli Stichting Koekeloere 16

17 Kijken naar nachtvlinders / imago s Overdag kijken en zoeken naar rustende vlinders s avonds en s nachts bloembezoekende vlinders bekijken Sekslokstoffen - feromonen Smeer Lampen ML-HPL BL Herfstbremspanner Chesias legatella Kleine nachtpauwoog Saturnia pavona Huismoeder Noctus pronuba Witstipgrasuil Mythimna albipuncta Stompvleugelgrasuil Omiythimna impura Stichting Koekeloere 17

18 Kijken naar nachtvlinders - SMEER Alcohol bier en of wijn, stroop, suiker, fruit, banaan, gist Ruim voor zonsondergang aanbrengen Herhalen voor beter resultaat Wachtervlinder Eupsilia transversa Donkere marmeruil Protodeltote pygarga Roesje Scoliopteryx libatrix Stichting Koekeloere 18

19 Kijken naar nachtvlinders- LAMPEN Deze methode is ontleend aan de eigenschap van nachtvlinders om op allerlei lichtbronnen af te vliegen en door het felle licht gedesoriënteerd te raken. Reden is nog steeds niet bekend. Wit-licht UV straling (ML-HPL) Simpele constructie versus opstelling Blacklight Stichting Koekeloere 19

20 Kijken naar nachtvlinders- VALLEN De luie methode!! ML of Blacklight modellen Trechterprincipe Oranje iepentakvlinder Angerona prunaria Stichting Koekeloere 20

21 Kijken naar nachtvlinders: De omstandigheden Temperatuur, nachttemp voorkeur boven de 8º C. Bewolking, prima Regenval, geen bezwaar Vorst, liever niet Windrichting, geen probleem Windkracht, niet te hard 24/7 12 maanden per jaar Waar? Deze sport kan overal worden beoefend!! Stichting Koekeloere 21

22 Deel 3, een korte stop.. Taxonomische indeling Kijken naar nachtvlinders Nachtvlinders herkennen Macro families Nachtvlinderonderzoek Micro families Agaatvlinder Phlogophora meticulosa Stichting Koekeloere 22

23 Nachtvlinders herkennen Het onderscheid tussen soorten lepidoptera is vooral gebaseerd op de volgende lichaamsdelen (uitwendig): 1. Palpen: segmenten, vorm, beharing. 2. Kop: kleur kopbeharing. 3. Poten: kleur per segment. 4. Voelsprieten: lengte, segmentbouw, kleur, wel of geen verdikking aan basis. 5. Vleugels: vorm, franjekleur/tekening en aderstructuur van zowel voor- als achtervleugel. 6. Genitaliën: vorm en structuur Witlijntandvlinder Drymonia querna Stichting Koekeloere 23

24 Herkenningspunten Dwarslijnen Tapvlek Ringvlek Niervlek Dwarslijnen Pijlvlekken Golflijn Middenstip Franje Grijze stipspanner Idaea aversata Gelijnde grasuil Tholera decimalis Stichting Koekeloere 24

25 Nachtvlinders herkennen Veldgids Nachtvlinders (P. Waring & M. Townsend) www. microlepidoptera.nl Waarneming.nl Stichting Koekeloere 25

26 Nachtvlinderverwachting.! Roermond (17) / (193) Oostrum (11) / (193) kolibrievlinder (Macroglossum stellatarum) zwarte-c-uil (Xestia c-nigrum) kleine wintervlinder (Operophtera brumata) variabele herfstuil (Agrochola lychnidis) gepluimde spanner (Colotois pennaria) gewone velduil (Agrotis segetum) zwartstipvlinder (Agrochola lota) roesje (Scoliopteryx libatrix) grote wintervlinder (Erannis defoliaria) bruine herfstuil (Agrochola circellaris) bosbesuil (Conistra vaccinii) jeneverbesspanner (Thera juniperata) najaarsspanner (Agriopis aurantiaria) zwarte herfstspinner (Poecilocampa populi) wachtervlinder (Eupsilia transversa) kromzitter (Asteroscopus sphinx) zwartvlekwinteruil (Conistra rubiginosa) kleine wintervlinder (Operophtera brumata) zwarte-c-uil (Xestia c-nigrum) gepluimde spanner (Colotois pennaria) kolibrievlinder (Macroglossum stellatarum) bruine herfstuil (Agrochola circellaris) grote wintervlinder (Erannis defoliaria) najaarsspanner (Agriopis aurantiaria) roesje (Scoliopteryx libatrix) zwarte herfstspinner (Poecilocampa populi) kromzitter (Asteroscopus sphinx) zwartvlekwinteruil (Conistra rubiginosa) Stichting Koekeloere 26

27 Reis deel 4 de langste etappe.. Taxonomische indeling Kijken naar nachtvlinders Nachtvlinders herkennen Macro families Nachtvlinderonderzoek Micro families Agaatvlinder Phlogophora meticulosa Stichting Koekeloere 27

28 Ordo-Orde Lepidoptera-Vlinders Bevat in Nederland soorten (species) Dagvlinders: 5 families (50) Macro nachtvlinders: 19 families (830) Micro nachtvlinders: 58 families (1480) Stichting Koekeloere 28

29 Hepialidae Wortelboorders (5) Niet functionele roltong Rupsen leven in de grond Fourageren zowel binnen als buitenzijde van plantenwortels Oranje wortelboorder Triodia sylvina Heidewortelboorder Phymatopus hecta Stichting Koekeloere 29

30 Cossidae Houtboorders (3) Roltong niet volledig ontwikkeld Rupsen leven van hout of stengelweefsel Ontwikkeling > 1 jaar Gestippelde houtvlinder Zeuzera pyrina Wilgenhoutrups Cossus cossus Rietluipaard Pragmataecia castaneae Stichting Koekeloere 30

31 Zygaenidae Bloeddrupjes (6) Twee onderfamilies (bloeddrupjes en metaalvlinders) Overdag actief Metaalvlinder Adscita statices Stichting Koekeloere 31

32 Thyrididae Venstervlekjes (1) Bosrankvlinder - Thyris fenestrella Voorkomen Een zeer zeldzame soort met slechts enkele vindplaatsen in het krijtland van Zuid-Limburg. Habitat Vochtige zonnige warme bosranden op kalkbodem. Waardplanten Bosrank. Vliegtijd en gedrag Half mei - begin augustus in twee generaties. De vlinders zijn overdag actief, maar uitsluitend bij hogere temperaturen; het is een uitgesproken warmteminnende soort. Stichting Koekeloere 32

33 Limacocididae Slakrupsen (2) Onvolledig ontwikkelde roltong Rupsen lijken op naaktslakken Slakrups en Kleine slakrups (zeldzaam) Slakrups Apoda limacodes Stichting Koekeloere 33

34 Sessiidae Wespvlinders (16) Dagactief / zonnig weer Rupsen in stammen van de waardplant Kruidrupsen ontwikkeling 1 jaar Boomrupsen ontwikkeling 1-4 jaar Hoornaarvlinder Sesia apiformis Stichting Koekeloere 34

35 Lasiocampidae spinners (16) Grote nachtvlinders Rups spint cocon om te verpoppen Geen functionele roltong Sterk behaarde rupsen Veelvraat Macrothylacia rubi Stichting Koekeloere 35

36 Rietvink Euthrix potatoria Lasiocampidae spinners (16) Stichting Koekeloere 36

37 Lasiocampidae spinners (16) Zwarte herfstspinner Poecilocampa populi Stichting Koekeloere 37

38 Lemoniidae herfstspinner (1) Lijkt erg veel op vorige soort, maar de, rups kan geen cocon maken. Verpoppen in de grond Geen functionele roltong Vliegtijd oktober-november Zeer zeldzaam Bron: Vlindernet.nl Stichting Koekeloere 38

39 Saturniidae Nachtpauwogen (3) Grote nachtvlinders Geen functionele roltong Tauvlinder / Nachtpauwoog Saturnia pavonia (afb.) en Grote Nachtpauwoog Stichting Koekeloere 39

40 Endromidae Berkenspinners (1) Cocon verpopping Zeldzaam Open berkenbossen en licht beboste heide op zandige bodem. Gevlamde vlinder / Endromis versicolora Stichting Koekeloere 40

41 Drepanidae eenstaartjes (16) Eenstaartjes (7) staartje uiteinde rups Gele eenstaart Watsonalla binaria Berkeneenstaart Dreoana falcataria Bruine eenstaart Drepana curvatula Bleke eenstaart Falcaria lacerrinaria Stichting Koekeloere 41

42 Drepanidae eenstaartjes (16) Uilspinners (9), lijken op uilen, slanker gebouwd, vleugels dichter tegen lichaam. Lente-orvlinder Achlya flavicormis Peppel-orvlinder Tethea ocularis Braamvlinder Thyatira batis Vuursteenvlinder Habrosyne pyritoides Stichting Koekeloere 42

43 Geometridae Spanners (300) Zeven subfamilies Rupsen, twee paar schijnpoten, paar naschuivers paar buikpoten Naamgeving voortbeweging rups Stichting Koekeloere 43

44 Geometridae Spanners (300) subfamilie Geometrinae (9) Zomervlinders Zomervlinder Geometra papilionaria Geblokte zomervlinder Thalera fimbrialis Gevlekte zomervlinder Comibaena bajularia Grijsgroene zomervlinder Pseudoterpna pruinata Stichting Koekeloere 44

45 Eupithecia s - dwergspanners Spardwergspanner E. abietaria Streepjesdwergspanner E. intricata Gewone dwergspanner E. vulgata Fijnspardwergspanner E. tantillaria Stichting Koekeloere 45

46 Vleugelloze vrouwtjes.! Grote wintervlinder Erannis defoliaria Stichting Koekeloere 46

47 Grote voorjaarsspanner Agriopis marginaria Perentak Phigalia pilosaria Kleine wintervlinder Operophtera brumata Stichting Koekeloere 47

48 Sphingidae Pijlstaarten (18) Stand en Trekvlinders Middelgrote tot grote nachtvlinders Rupsen hoornachtig stekel uiteinde achterlijf Dag en nachtactieve soorten Drie subfamilies Smerinithinae ( o.a. avondrood / lindepijlstaart) Sphinginae (o.a. dennenpijlstaart) Macroglossinae (o.a. pauwoogpijlstaart) Stichting Koekeloere 48

49 Notodontidae Tandvlinders (31) Vier subfamilies Dik lichaam behaard uiterlijk Tandvormig uitstulpsel binnenzijde voorvleugel Vlinders kunnen geen voedsel opnemen Wapendrager Phalera bucephala Kroonvogeltje Ptilodon capucina Stichting Koekeloere 49

50 Thaumetoponidae Processievlinders (1) Eikenprocessierups / Thaumetopoea processionea Sterk behaarde vlinders Naamgeving Stichting Koekeloere 50

51 Lymantridae Donsvlinders (12) Middelgrote tot grote nachtvlinders Vlinders nemen geen voedsel op Plakker Lymantria dispar Stichting Koekeloere 51

52 Grauwe borstel Calliteara fascelina Stichting Koekeloere 52

53 Arctiidae Beervlinders (34) Vier subfamilies Lithosiinae kleine beertjes Arctiinae- grote beervlinderstijgers Callimorphinae (2) Bonte beer / Spaanse Vlag Syntominae (1) - Phegeavlinder Rozenblaadje Miltochrista miniata Vierstipbeertje Cybosia mesomella Streepkokerbeertje Eilema complana Stichting Koekeloere 53

54 Arctiinae- grote beervlinders/tijgers Calliporphinae- Bonte beer Grote beer Arctia caja Kleine beer Phragmatobia fuliginosa Roodbandbeer Diacrisia sannio Stichting Koekeloere 54

55 Nolidae- Visstaartjes (12) Drie subfamilies Nolinae (6) o.a. licht visstaartje Eariadinae (2) o.a. kleine groenuil (groene eikenbladroller!!!) Chloephorinae (4) - o.a. zilveren groenuil Stichting Koekeloere 55

56 Noctuidae Uilen (350) 26 Subfamilies..!!! Stichting Koekeloere 56

57 Noctuidae Uilen (350) Middelgroot, stevig gebouwd, lange vleugels Krachtige wendbare vliegers, vooral s nachts actief (Mivlinder / bruine daguil!) Veel trekvlinders in deze familie (grote worteluil/ blauwvleugeluil) Rupsen doorgaans onbehaard, vier paar buikpoten, paar naschuivers Komen goed op licht en smeer Bosbesuil Conistra vaccinii Zuringuil Acronicta rumicis Stichting Koekeloere 57

58 Noctua spec..! Oranje berkenspanner Archiearis parthenias Breeedbandhuismoeder Noctua fimbriata Stichting Koekeloere 58

59 Reis deel 5 Taxonomische indeling Kijken naar nachtvlinders Nachtvlinders herkennen Macro families Nachtvlinderonderzoek Micro families Agaatvlinder Phlogophora meticulosa Stichting Koekeloere 59

60 Nachtvlinderonderzoek Nachtvlinder Monitoring Limburg NML Meinweg Stichting Koekeloere 60

61 Nachtvlinderonderzoek NML Wat willen we bereiken? 1. Meer mensen betrekken bij nachtvlinders; 2. Zoveel mogelijk gegevens van nachtvlinders verzamelen; 3. Verspreid over heel Limburg; 4. Op een systematische wijze, zodat we een goed beeld krijgen van voorkomen en trends 5. Een verspreidingsatlas Grijze herfstuil Eugnorisma glareosa Stichting Koekeloere 61

62 Nachtvlinderonderzoek NML Waar tellen we? In eigen tuin; In de provincie Limburg; Op één vangstlocatie per monitoring. Hoe vaak tellen we? Tellen van 1 april tot 15 november; Minstens twee keer per maand (15 maal); Tien dagen tussen twee tellingen; Liefst vijf jaar lang (75 maal); Voorkeursweekenden. Stichting Koekeloere 62

63 NML Wessem >260 soorten Zeer zeldzaam (4) Drievlekspanner (afb) / Zwarte witvleugeluil / Kompassla uil / Essendwergspanner Zeldzaam (20) 8096 individuen! Stichting Koekeloere 63

64 werkruimte hulp bij determinatie fotoboeken waarnemingen Stichting Koekeloere 64

65 Nationaal Park De Meinweg Zoeken zonder hulpmiddelen NL en HPL lampen en lakens Blacklight vallen Smeren Grijze herfstuil Eugnorisma glareosa Stichting Koekeloere 65

66 Macro nachtvlinders : 318 Bekend : 545 macro s / 661 micro s > 150 soorten juli-aug Nieuwe soorten Vals witje Siona lineata Hoogveenaarduil Coenophila subrosea Bonte beer Callimorpha dominula Stichting Koekeloere 66

67 N = 30 X = 128 N = 18 X = 69 N = 31 X = 99 Kastanjebruine uil Xestia castanea Stichting Koekeloere 67

68 / twee maanden later N = 13 X = 16 N = 7 X = 10 N = 7 X = 7 N = 19 X = 41 Witte l-uil Mythimna l-album Stichting Koekeloere 68

69 Eindstation in zicht.. Taxonomische indeling Kijken naar nachtvlinders Nachtvlinders herkennen Macro families Nachtvlinderonderzoek Micro families Agaatvlinder Phlogophora meticulosa Stichting Koekeloere 69

70 Ordo-Orde Lepidoptera-Vlinders Bevat in Nederland soorten (species) Dagvlinders: 5 families (50) Macro nachtvlinders: 19 families (830) Micro nachtvlinders: 58 families (1480) Stichting Koekeloere 70

71 Micro nachtvlinders: 58 families (1480) Pterophoridae vedermotten (31) Lichte zandvedermot Gillmeria pallidactyla Windeverdermot Emmelina monodactyla Scherphoekverdermot Amblyptilia acantadactyla Vijfvingerige vedermot Pterophous pentadactyla Stichting Koekeloere 71

72 Psychidae zakdragers (24) Sigaarzakdrager Taleporia tubulosa Grijze heidezakdrager Sterrhopterix fusca Grote reuzenzakdrager Pachythelia villosella Kleine reuzenzakdrager Canephora hirsuta Stichting Koekeloere 72

73 Psychidae zakdragers (24) Sierlijke zakdrager Proutia betulina Grijze heidezakdrager Sterrhopterix fusca Stichting Koekeloere 73

74 Gracillariidae Mineermotten (97) Gewone eikenvouwmot Phyllonorycter quercifoliella Witte eikenvouwmot Phyllonorycter harrisella Stichting Koekeloere 74

75 Eindstation een terugblik Voor ieder wat wils Actief of passief Uit en thuis, overal Met of zonder hulpmiddelen Het gehele jaar door. Bedankt voor uw aandacht Snuitvlinder Pterostoma palpina Stichting Koekeloere 75