Op zoek naar de Teunisbloempijlstaart in proefproject Meers

Transcriptie

1 Op zoek naar de Teunisbloempijlstaart in proefproject Meers Guido Verschoor, Natuurhistorisch Genootschap in Limburg Ties Huigens, De Vlinderstichting Ernest van Asseldonk, Stichting Koekeloere Door leden van het Natuurhistorisch Genootschap in Limburg De Vlinderstichting en Stichting Koekeloere is langs de Grensmaas bij Meers in Limburg in 2013 een nachtvlinderinventarisatie uitgevoerd, in eerste instantie gericht op het mogelijk voorkomen van de volgens de Europese Habitatrichtlijn beschermde Teunisbloempijlstaart (Proserpinus proserpina). Hierbij is zowel aandacht besteed aan het voorkomen van rupsen als imago s van deze zeldzame nachtvlinder. Vanwege het koude voorjaar heeft tijdens de vliegtijd helaas geen inventarisatie kunnen plaatsvinden. De aanwezigheid van de Teunisbloempijlstaart kon ondanks gericht zoeken naar de rupsen niet bevestigd worden. Natuurlijk zijn wel andere waarnemingen gedaan. Proefproject Meers In 1998 is een proefproject voor het Grensmaasproject gestart nabij Meers. In het Grensmaasp roject wordt natuurontwik keling samen uitgevoerd met hoogwaterveiligheid en grindwinning. Het gebied nabij Meers is een voorbeeldproject voor de overige natuurontwikkelingsterreinen langs de Grensmaas. Het project is in 1998 gestart. Over de hele lengte van de locatie is de stroomgeul van de Maas verbreed met aansluitend een brede verlaging van de uiterwaard. Na de graafwerkzaamheden heeft in de zuidoosthoek de rivier vervolgens een dikke laag grind weer afgezet, waarachter zich een hoogwatergeul heeft gevormd. Deze stroomt bij hoge debieten mee met de Maas. Door de werkzaamheden is een flink verbrede en natuurlijke rivier ontstaan, die in staat is hoogwaters op te vangen. In Meers is, net zoals dat in de rest van het Grensmaasgebied gebeurd, grind gewonnen. Daarbij is een flink oppervlak aan grindrijke milieus ontstaan. Op plekken waar meer van de rivier af het grind dieper is gewonnen, is het gebied opgevuld met dekgronden (klei), zodat geen diepe grindgaten in het gebied zijn achter gebleven. In 2008 is het proefproject afgerond. In Meers vindt al sinds 1997 natuurlijke begrazing plaats met Konikpaarden en Gallowayrunderen. Daarnaast wordt nu aanvullend begraasd met enkele pinken. Natuurmonumenten is beheerder van het gebied. Onderzoekslocatie De reden om onderzoek te verrichten naar de Teunisbloempijlstaart in het Proefproject Meers, is een melding van de Teunisbloempijlstaart in het verleden en meerdere waarnemingen van deze soort in nabij gelegen gebieden. Deze soort is beschermd volgens volgens de Europese Habitatrichtlijn waardoor de rijksoverheid verplicht is eens in de zes jaar te rapporteren over de staat van instandhouding van deze soort. Onze kennis van de soort berust vooral op losse waarnemingen. Meer kennis van het leefgebied van de soort

2 en het opzetten van een meer gerichte monitoring is daarom zeer zeker wenselijk. Het vlinderonderzoek heeft plaatsgevonden in de noordwesthoek van het proefproject [zie figuur], zowel op de dekgrondberging als op de weerdverlaging, tussen het wilgenstruweel langs de hoogwatergeul (de Julianaplas), de Pontegatsweg en de Grensmaas. Het proefproject bestaat uit een afwisselend gebied met naast open water, wilgenstruweel, voedselrijke ruigtes en verschillende pioniermilieus. Met name de hoger gelegen pioniermilieus op grindrijke bodems bevatten veel bijzondere soorten, zoals Wit en Zacht vetkruid, Wilde marjolein en Rode ogentroost. Teunisbloem is in het gebied spaarzaam aanwezig op enkele open grindrijke plekken, evenals op een enkele plek op het stenige talud van de Maas. In de natte ruigten langs het wilgenstruweel groeien veel Grote kattenstaart en Harig wilgenroosje. De dekgrondberging was nog nauwelijks begroeid, op natte laagten waar water stagneerde groeit veel Grote kattenstaart. Teunisbloempijlstaart Het leefgebied van de Teunisbloempijlstaart bestaat voornamelijk uit vochtige open plekken in bossen en bosranden, vooral in rivierdalen. De soort wordt ook gevonden op zandig, braakliggend terrein in en rond steden. De volwassen vlinders zetten bij voorkeur de eitjes af op planten in beek- en rivierdalen, aan oevers van plassen, in open plekken in vochtige bossen, bosranden en andere warme en open plaatsen, maar ook op zandgronden en ruige terreinen zoals rivier- en spoordijken. De vliegtijd is van mei tot en met eind juni, met normaliter een piek in de laatste de drie weken van mei. De vlinders zijn gedurende een korte periode rond de avond- en ochtendschemering foeragerend aan te treffen, voornamelijk van sterk geurende blauwe bloemen, zoals bijvoorbeeld Slangenkruid. De rups leeft van juni tot september. De waardplanten zijn Wilgenroosje, Harig wilgenroosje, basterdwederik (Moerasen Bergbasterdwederik), Grote kattenstaart en natuurlijk teunisbloem. De rups heeft een voorkeur voor Middelste teunisbloem (Oenothera biennis). Overdag zijn de rupsen zowel foeragerend als rustend op hun waardplanten te vinden, en, zeker als in de laatste vervellingsfase zitten, goed te vinden. De eitjes worden afzonderlijk afgezet aan de onderzijde van de bladeren van de voedselplant, dichtbij de bloemhoofdjes en meestal zijn er verscheidene per plant aan te treffen. De soort overwintert als pop in de strooisellaag.

3 Onderzoek Het onderzoek heeft plaatsgevonden op 5 en 27 juli en 13 september. Aanvankelijk was ook een datum in mei gepland, maar het koele weer van het voorjaar 2013 stelde ons niet in staat om dan eveneens een inventarisatie te verrichten. Gezien het koele voorseizoen was de kans aanwezig dat imago s van de Teunisbloempijlstaart ook rond begin juli nog konden worden waargenomen. Zowel op 5 als 27 juli is op enkele locaties het vangstlaken opgesteld en zijn een aantal kistvallen geplaatst. Hierbij is gewerkt met zowel menglichtlampen (ML), Hoge drukkwiklampen (HPL) en blacklight-lampen. Deze geven veel ultra-violet licht waardoor veel insecten worden aangetrokken. Op alle dagen is het gebied vooraf afgezocht op de aanwezigheid van imago s en rupsen. Hierbij is specifiek gezocht op teunisbloem, Harig wilgenroosje en Grote kattenstaart als waardplant van de rups van de Teunisbloempijlstaart. Deelnemers 5 juli Annette van Berkel, Ties Huigens, John Leclaire, Ernest van Asseldonk & Guido Verschoor (overdag, s avonds en s nachts). 27 juli Anita Janssen, Jan Boeren, Linda Wortel, Ernest van Asseldonk & Guido Verschoor (overdag, s avonds en s nachts). 13 september Annette van Berkel, Ties Huigens, René Manger, Ernest van Asseldonk & Guido Verschoor (overdag). Resultaten Er zijn tijdens de inventarisaties in totaal 58 soorten macronachtvlinders gezien, verreweg de meeste s avonds/ s nachts, tabel 1. Dit aantal is niet echt hoog te noemen, zeker gezien het feit dat de weersomstandigheden tijdens beide avonden redelijk goed te noemen was. Het was beide dagen boven de 20 oc, half bewolkt en er stond weinig wind. Wel heeft de Maas een afkoelende werking op de vangstlocatie. Van de dagactieve soorten werden Getekende gamma-uil, Gamma-uil, Klaverspanner, Bruine daguil en Lieveling als imago s waargenomen. Alleen de Getekende gamma-uil werd hiervan niet met licht gevangen. Er werden opvallend weinig rupsen gevonden. Alleen de rups van de Sint-Jacobsvlinder was in redelijk mate aanwezig. Ook werd een rups van een Kleine beer gevonden. Deze vlinder werd ook op licht gevangen. Van de Teunisbloempijlstaart is noch de vlinder noch de rups gezien. Wel werden vier andere meer algemene pijlstaarten gevonden; Groot avondrood, Pauwoogpijlstaart, Ligusterpijlstaart en Lindepijlstaart. De meest algemeen waargenomen macronachtvlinder is de Puta-uil met 50 exemplaren, gevolgd door de Gamma-uil. Hiernaast werden Kleine beer, Klaverspanner, Houtspaander, Haarbos, Gewone worteluil en Groot avondrood eveneens veel waargenomen. Er waren een groot aantal algemeen in Nederland voorkomende soorten. Enkele hiervan zijn gebonden aan wilg en/of populier, zoals de Kleine groenuil, Kleine hermelijnvlinder, Licht visstaartje, Tweekleurige heremietuil en Wilgenschorsvlinder. De Kajatehoutspanner, het Licht visstaartje, Lisdoddeboorder, Maanuiltje, Tweekleurige heremietuil en Granietuil behoren tot de minst algemene, waargenomen soorten en staan op de voorlopige Rode lijst van de macro-nachtvlinders vermeld als kwetsbaar. Desondanks komen ze verspreid over Nederland voor en zijn ze (vrij) algemeen. De Kajatehoutspanner komt voor in ruige open plekken en heeft diverse planten als waardplant, waaronder melde en ganzenvoet. Het Licht visstaartje heeft duinen en vochtige heiden als voorkeurshabitat en leeft van Gewone rolklaver en andere klaversoorten, maar

4 ook van berk, (ratel)populier en wilg. De Lisdoddeboorder is een soort van oevers van vijvers, sloten en meren, moerassen en riviermonden. De vlinders komen op licht en zwerven daarbij soms ver van het leefgebied vandaan. Het Maanuiltje houdt van struwelen, bossen en parken en leeft daar op verschillende soorten loofbomen en struiken. De Tweekleurige heremietuil leeft in loofbossen, windsingels, moerassen, oevers langs meren, parken en tuinen. De waardplant is populier. Een nogal afwijkende waarneming is de Granietuil. Deze algemene soort staat op de eerdergenoemde voorlopige Rode lijst als kwetsbaar. Het bijzondere aan deze soort is dat ze vooral voorkomt in heidegebieden en daar leeft van struikhei en dophei als waardplant heeft. Ook de Dennenspanner is in die zin enigszins afwijkend. Deze soort komt namelijk voor in naaldbossen of heide met naaldbomen. Het ligt voor de hand te veronderstellen dat beide soorten al zwervend Proefproject Meers wisten te bereiken. Er zijn 39 soorten micro s op naam gebracht, tabel 1. Hiervan werden acht soorten alleen overdag gezien en twee soorten zowel overdag als op licht. Ook hier zijn de meeste soorten algemeen voorkomend. Uitzondering hierop zijn twee zeldzame en twee vrij zeldzame soorten. Hiervan is de Kruiskruidbladroller een zwerver die leeft van distels, Speerdistel en Jacobskruiskruid. Dit zijn planten die veelvuldig in het gebied voorkomen. De andere zeldzame soort is de Prachtmot die in Zuid-Limburg veel algemener is dan in de rest van het land en leeft van klaver en Gewone rolklaver. De Scherpe kuifbladroller is eveneens een zeldzame soort. Deze vlinder is echter een lastig te determineren en de determinatie hiervan is nog onzeker. De Smallijnbladroller en de Waasjesstippelmot zijn beiden vrij zeldzaam. De eerste komt verspreid over het land voor en leeft op algemene planten, zoals weegbree en paardenbloem, die volop in Meers aanwezig zijn. De tweede soort is in het zuidelijk deel van Nederland plaatselijk algemeen. Van de overige waargenomen soorten zijn er verder onder meer 14 dagvlinders en negen sprinkhaansoorten gezien. Naar de overige soorten is verder niet gericht gezocht, en kunnen beschouwd worden als bijvangsten of aantekenboeknotities. Voorlopige conclusies De nachtvlinderinventarisatie van het Proefproject Meers leverde geen waarneming op van de Teunisbloempijlstaart. Gezien het feit dat er geen rupsen zijn gevonden in het gebied, is de waarneming uit het verleden hoogst waarschijnlijk een incidentele waarneming zijn geweest. Een uitgebreidere inventarisatie in andere jaren is nodig om dat met zekerheid te bevestigen. De overige waarnemingen van de nachtvlinders levert een beeld op van veelal algemene soorten, in vrij lage aantallen. Waarschijnlijk komt dit door het pionierskarakter van het gebied, evenals het feit dat het gebied deels jaarlijks overstroomt wordt. De aanwezigheid van de Maas daarbij zorgt s-avonds voor een snel afkoelend micro-klimaat, waardoor de aantallen ook laag blijven. Bronnen BROUNS, R., E. BOUTS, F. LEERSCHOOL & J. LECLAIRE, Het proefproject Grensmaas in Meers. IVN Stein, Stein. ELLIS W., D. GROENENDIJK, M. GROENENDIJK, T. HUIGENS, M. JANSEN, J. VAN DER MEULEN, E. VAN NIEUKERKEN & R. DE VOS, Nachtvlinders belicht. Dynamisch, belangrijk, bedreigd. De Vlinderstichting\Werkgroep Vlinderfaunistiek, Wageningen\Leiden.

5 PETERS, B., G. KURSTJENS & P. CALLE, Maas in Beeld. 1. Proefproject Meers. Bureau Drift\Kurstjens Ecologische Advies, Berg en Dal\Beek-Ubbergen. VLINDERSTICHTING, Vlinderstichting, Wageningen. WERKGROEP VLINDERFAUNISTIEK, Atlas van de kleine vlinder in Nederland. Werkgroep Vlinderfaunistiek, Stichting European Invertebrate Survey (EIS) Nederland, Leiden. Adressen Natuurhistorisch Genootschap, Godsweerderstraat 2, 6041 GH Roermond, De Vlinderstichting, Mennonietenweg 10, 6700 AM Wageningen, Stichting Koekeloere, Hofstraat 7, 6019CB Wessem, Bijschrift bij tabel Waargenomen macro- en micronachtvlinders in Proefproject Meers in 2013, met overige waarnemingen. Indien er geen specifieke locatie binnen het natuurgebied genoteerd is, staat dat aangegeven met t.p.