Betrokken bij bos. Verantwoordelijke uitgever Ignace Ledegen Nieuwstraat 77 B-2910 Essen Tel (00-32) (0)

Transcriptie

1

2 Betrokken bij bos C O L O F O N Deze nieuwsbrief is bestemd voor personen en organisaties die betrokken en geïnteresseerd zijn in de ontwikkelingen in het grenspark De Zoom- Kalmthoutse Heide. De in deze nieuwsbrief gepubliceerde meningen geven niet noodzakelijk het beleid van de Bijzondere Commisssie weer. Verantwoordelijke uitgever Ignace Ledegen Nieuwstraat 77 B-2910 Essen Tel (00-32) (0) i.ledegen@grensparkzk.be Aan dit nummer werkten mee: Karel Molenberghs, Ignace Ledegen, Paul Asselbergs, Hedwig Lauriks, Marten Wiersma, Bart Hoes, Veerle Mees. Eindredactie Ignace Ledegen Eerste terreinbezoek met mevr. Coremans Foto: Stefan Cassimon Vormgeving/productie Nilsson - Goes Oplage 1400 exemplaren, gedrukt op milieuvriendelijk papier (100% recycled) Copyright Artikelen mogen met bronvermelding worden overgenomen. Website Voor het bosbeheer moest je 5 jaar geleden nog niet aankomen bij Lily Coremans (1933). Haar man Marinus nam samen met broer Jan de bossen voor zijn rekening. Hun grote liefde, geërfd van vader Coremans, die ooit waarschijnlijk als belegging- een paar stukjes grond kocht. Vader Coremans, de hoofdonderwijzer in Hoogerheide, die ook cursussen landbouw en bosbeheer gaf, plantte deze lapjes grond in. Het begin van een aantal percelen bos. Inmiddels meer dan 10 ha, gelegen in het noordelijk deel van het Grenspark, nabij de Putsebaan. Na het overlijden van de beide broers stonden mevrouw Coremans, wij mogen Lily zeggen, en haar schoonzus Joke er samen voor, met als doel om het bezit aan de volgende generatie over te dragen. Maar hoe beheer je een bos? Hoe zorg je ervoor, dat dat beheer financieel niet de pan uitrijst? Vragen die bij iedere eigenaar van een kleiner bosperceel wel eens zullen rijzen. En op één van de informatie-avonden die het Grenspark organiseerde kwam de vraag van Lily Coremans aan de orde: Hoe los ik een aantal probleempjes in mijn bos op? Nu bestaat er geen toeval, maar het leek er wel op. Stefan Cassimon, door scholing niet alleen betrokken, maar ook deskundig, had zich bij het Grenspark gemeld met de vraag: Hebben jullie nog leuke projecten? En plotseling was er een project: het bos van Coremans! Dunningskap in grove denbestand Foto Ignace Ledegen. Lily Coremans: Het opmaken van een beheerplan is niet alleen een technische zaak, maar ook gevoelsmatig. Welke boom wil je behouden, want sommige bomen hebben een gevoelswaarde, zijn een symbool. Gelukkig hield Stefan daar rekening mee. Want, vervolgt ze, ons belangrijkste doel is om dit bos in goede staat te houden. Met behoud van de natuurwaarden, maar ook zodanig, dat de jongere generatie er ook weer zin in krijgt. Lily benadrukt, dat ze veel heeft gehad aan de hulp van het Grenspark en zeker aan die van Stefan. Hij deed goede voorstellen, kwam veel overleggen. En dankzij zijn adviezen ligt er nu een goed plan. Bij de uitvoering ervan werd samengewerkt met Staatsbosbeheer. En o.a. daardoor kon er ook nog een financieel voordeeltje uit de houtverkoop worden opgestreken. Maar zegt Lily: Ook als er minder opbrengsten waren geweest had ik dat plan ook laten opstellen en uitvoeren. Maar misschien doe je er dan wat langer over. Ze heeft ook nog een goed advies aan haar collega-eigenaren: Zorg ervoor, dat je bij je bos betrokken bent en blijft. Neem je eigen verantwoordelijkheid. Lily en Joke Coremans, ooit alleen maar erfgenamen van een bos, zijn inmiddels betrokken en deskundig. Met een goed beheerplan, en met beheerwerken die op schema liggen. Dankzij de contacten van het Grenspark en de inzet van Stefan Cassimon. Niet alleen het bos, ook de mensen varen hier wel bij. 2

3 OPEN ZAND Landduinen met open zand en pioniersvegetatie hebben een hoge landschaps- en natuurwaarde. Dit biotoop wordt in het Grenspark echter steeds zeldzamer. Het hele jaar rond komen mensen in het Grenspark rust en ruimte zoeken. Het uitgestrekte heidelandschap biedt veel afwisseling: bossen, heide, vennen, duinen. Vooral heide met daarin grote delen open zand, wordt als het meest schilderachtige landschap ervaren. En dat is ook niet verwonderlijk want open zand, dat zijn de winterse kleurcontrasten op de duinen, het lululu van de boomleeuwerik in maart, de tere witte bloempjes van de heidespurrie, de stekelige puntjes van het buntgras, de sporen van rugstreeppadden op een warme ochtend. Vliegend zand Zand en duinen: resten van een oeroud verleden, toen koning winter hier gedurende duizenden jaren heer en meester was. Krachtige winden voerden massa s zand aan en spreidden dat als een deken over het landschap uit. Toen het klimaat warmer werd, raakten de duinen stilaan bebost. Maar door toedoen van de mens verdween het bos. Heide kwam in de plaats en werd gedurende eeuwen door de boeren in stand gehouden. Maar de mens pleegde vaak aanslagen op het duurzame heidelandbouwsysteem. Door te veel afbranden, door overbeweiding en het te vaak of te diep steken van plaggen, verloor de heide haar humeuze bovenlaag. Het gevolg was dat de wind greep kreeg op de blootgelegde zandgrond en dat zandverstuivingen een bedreiging gingen vormen voor akkers, wegen en bewoning. Vooral in de 16e eeuw vormde dit in vele heidegebieden een groot probleem. Vanaf het einde van de 18e eeuw begon men door bosaanplant het stuifzand te bedwingen. In onze streek gebeurde dit vooral in de 19e en 20e eeuw. Volgens schattingen lagen er in Nederland in de tweede helft van de 19e eeuw bijna ha stuifzand, in 2003 bedroeg dat nog amper ha. Het Grenspark bezit daarvan nog een restant. Uniek landschap Onder stuifzanden verstaat men terreinen die onderhevig zijn (of dat in het recente verleden waren) aan verplaatsing van zand door De Meerssche Duinen zijn volledig ingesloten door bos en begroeid met buntgras. de wind. In ons gematigd klimaat zijn ze van bijzonder belang omdat ze gekenmerkt worden door een extreem microklimaat. Vooral in de zomer kunnen de dagtemperaturen opvallend hoog oplopen: tot meer dan 50 C! Bovendien houdt het zand geen water vast, wat uiteraard grote gevolgen heeft voor de planten- en dierenwereld: enkel specialisten kunnen hier leven. Alhoewel onbegroeid zand op zichzelf weinig planten- en diersoorten herbergt, is het vóórkomen ervan wel van levensbelang voor de voortdurende verjonging van het stuifzandlandschap met daarin alle waardevolle stadia van successie. 3

4 Zand: vroeger anders bekeken Zandafgraving Het is moeilijk te geloven, maar ooit lagen in het Grenspark grote hoge duinen. Natuurbehoudideeën waren bij onze voorouders nog niet zo ingeburgerd en het zand van de heide was voor hen vaak niet meer dan een goedkope grondstof. De moderne tijd maakte snel komaf met het groot en prachtig duinmassief tussen de Wilgen- en Kambuusduinen. In de tweede helft van de negentiende eeuw haalde men hier 1,4 miljoen kubieke meter zand weg om te gebruiken bij grote bouwwerken in en rond Antwerpen. Met zulke hoeveelheid kan je een wal aanleggen van 5 m breed, 2 m hoog en 140 km lang. Anno Foto gemeentelijk archief Kalmthout. Wit zand Wit zand was vroeger hét schuurmiddel bij uitstek voor vuile potten en pannen en tevens diende het om in de huizen als vloerbedekking op de stenen of aangestampte aarden vloeren prachtige motieven te strooien. Het was een hele karwei om van het heidezand mooi wit zand te maken. Er kwam een heuse wasplaats aan te pas. Deze lag in de nabijheid van een ven, waar op een licht hellend vlak het uitgegraven zand uitgespreid werd. Uit een aanvoergracht werd er water over geschept zodat grove houtige deeltjes wegspoelden in de afloopgracht. Dan werd het zand met een schop omgezet en begon het spoelen weer van voren af aan. Na een aantal spoelbeurten was het zand zuiver genoeg Hazenduinen in de Kalmthoutse Heide anno 1987 nog grotendeels onbegroeid. Successie Op plaatsen waar de aanvoer van stuivend zand afneemt, kunnen de eerste planten zich vestigen. Deze pioniers zijn vooral buntgras, ruig haarmos, heidespurrie, zandzegge. Als de aanvoer van zand tot stilstand gekomen is, kunnen er korstmossen groeien. Ook schapegras, zandstruisgras, schapezuring en vroeghaver krijgen dan kansen. Wanneer het stuifzand tot rust gekomen is, kan struikhei verschijnen. Zonder nieuwe verstoring (windwerking, overstuiving) ontstaat een gesloten heidebegroeiing die op termijn tot bos evolueert. Daarmee verdwijnt het bijzondere stuifzandbiotoop. Steeds zeldzamer De Europese Habitatrichtlijn legt vast welk natuurlijk erfgoed in Europa zo bijzonder is, dat het voor de toekomst dient behouden te blijven. Eén van deze speciale biotopen wordt gevormd door landduinen met buntgras en struisgras. Door een verhoogde stikstofaanvoer vanuit de lucht zien we de laatste jaren echter het open zand in versneld tempo dichtgroeien en evolueren naar droge heide, zodat dit unieke landschap dreigt te verdwijnen. en werd het gedroogd. Bij plagwerkzaamheden en aan randen van vennen vindt men af en toe zulke zandwasplaatsen terug. Bebossing In de 19e eeuw begon in onze streek de verkoop van woeste heidegronden aan particu- Dierenleven Het open zand in het Grenspark herbergt een heuse waslijst aan erg belangrijke soorten. De insectenwereld telt hier een aantal unieke specialisten: zandbijen, graafwespen, spinnendoders en zandloopkevers leggen hun eitjes in het open zand en hun larven leven in ondergrondse gangen en gaatjes. De larve van de mierenleeuw graaft trechtervormige kuiltjes waarin hij op de loer zit naar nietsvermoedende mieren die van de wanden afschuiven en in zijn grijpgrage kaken terechtkomen. Ook sprinkhanen, loopkevers, dagen nachtvlinders hebben hier vertegenwoordigers waarvan er een aantal op de rode lijst voorkomt. Bij de amfibieën is de rugstreeppad hier goed vertegenwoordigd. Alhoewel de rugstreeppad aangewezen is op water om zich voort te planten, heeft hij open zandige terreinen nodig waar hij zich overdag ingraaft en waar hij ook zijn winterslaap houdt. Voor vogels als nachtzwaluw en boomleeuwerik is open zand een belangrijk onderdeel van hun broedbiotoop. liere eigenaars. Zij waren niet enkel geïnteresseerd in de jacht, maar wilden ook graag inspelen op de grote vraag naar stuthout voor de koolmijnen. Heide en stuifzand, die tot dan toe het uitzicht van het landschap bepaalden, verdwenen in snel tempo door de aanplant van snel groeiende houtsoorten als zeeden en Corsicaanse den. 4

5 Successiestadia van stuifzand in de Hazenduinen. Van open zand naar buntgrasvegetatie, daarna struikhei en tenslotte dennenbos. Openhouden Om levend stuifzand door natuurlijke winddynamiek in stand te houden zijn zeer grote oppervlakten noodzakelijk. In het Grenspark is dit niet te verwezenlijken en wellicht ook niet wenselijk. De terreinbeheerders streven er wel naar om de verschillende successiestadia van open zand en pionierplanten op kleine schaal in stand te houden. Om een volledige vastlegging van het zand te voorkomen, kunnen een aantal vormen van verstoring toegepast worden: begrazing met schapen en runderen, kappen van omringend bos om windwerking te stimuleren, plaatselijk verwijderen van de begroeiing (handmatig of machinaal). Zo kunnen telkens weer plekken open zand ontstaan waarin alle interessante stadia van successie zich opnieuw kunnen ontwikkelen. Recreatie? Ja maar Wandelaars, ruiters, spelende kinderen en zelfs militair gebruik kunnen een bijdrage leveren aan het open houden van stuifzanden, meer bepaald aan het verkrijgen of behouden van kaal zand. Probleem hierbij is echter wel dat op plaatsen met erg veel betreding de interessante successiestadia van de vegetatie zich niet kunnen ontwikkelen en dat nestgangen van insecten vertrappeld worden. In de druk bezochte Kalmthoutse Heide heeft men hiermee vooral negatieve ervaring opgedaan. Onder invloed van recreatie was een belangrijk deel van het landschappelijk waardevolle duingebied Wilgenduin/Vossenbergen behoorlijk genivelleerd. Bij de oprichting van het natuurreservaat in 1968 werd het afsluiten van deze duinen als een van de meest dringende beheersmaatregelen erkend. Nieuwe uitdaging Met de vaststelling dat vooral de laatste tien jaar het open zand in een bijzonder snel tempo dichtgroeit, wordt het in stand houden van dit biotoop voor de beheerders een nieuwe, niet gemakkelijke opgave. Wie over dit boeiende milieu graag meer te weten komt, kan misschien eens deelnemen aan een van de activiteiten die in deze Wissels worden aangekondigd. Bastaard zandloopkever. Foto Ignace Ledegen. Steile wandjes in een duin zijn de woonplaats van een boeiende insectenwereld. Recreanten zoeken nogal graag de kleine duintopjes uit om op te zitten, te beklimmen, er af te springen, wat voor het reliëf vaak nefast is. In de Kambuusduinen werd het mostapijt van grijs kronkelsteeltje plaatselijk afgeplagd. 5

6 Buntgras Dit grasje voelt zich hier in zijn element. Overblijvend plantje dat zeer dichte polletjes vormt. Het gedijt het best zolang het zand stuift, want het dichte wortelstelsel kan zich enkel ontwikkelen wanneer het door zand omhuld wordt. Dit is een bescherming tegen te sterke uitdroging, buntgras is immers afhankelijk van regenwater. Floreert de laatste jaren uitbundig mede onder invloed van hoge stikstoftoevoer vanuit de lucht. De Kambuusduinen met een sterke uitbreiding van buntgrasvegetatie. Grijs kronkelsteeltje vormt dichte en opvallend groene mostapijten. Grijs kronkelsteeltje Deze exoot, ook wel tankmos genoemd, kwam vanuit Zuid-Amerika in Europa terecht rond 1950 en is zich vanaf 1980 ook bij ons sterk gaan uitbreiden. Plaatselijk vormt het grote dichte mostapijten die de bodem volledig bedekken en haast geen kans meer laten aan andere planten. Buntgras. Zandzegge Een lange wortelstok waaruit op regelmatige afstand bladeren omhoog schieten: dit is de zandzegge die graag onbegroeid terrein binnenwandelt en zo het zand vastlegt. Heidespurrie Niets is zo vindingrijk als de natuur: om niet te verbranden in de zomerse hitte van het open zand, groeit en bloeit de fijne, tere heidespurrie in het vroege voorjaar. In zomer en winter kan het slechts als zaad overleven. Je treft dit eenjarige plantje vaak aan op iets humeuze plekjes zoals rondom graafplekken van konijnen. Ruig haarmos In zachte winters tooit dit mos zich in december al met rode sporenkapseltjes. In de duinen vormt het soms grote mostapijten. Door het glashaar aan zijn bladtop is het in staat om in dit extreme milieu te groeien. Het glashaar kan de ochtenddauw meteen opnemen en tevens het zonlicht reflecteren, zodat de plantjes niet uitdrogen. Ruig haarmos als pioniersvegetatie. Korstmossen Korstmossen bestaan uit een samenlevingsverband van een alg (wier) en een schimmel. Hierbij levert de alg de suikeroplossing en de schimmel water en voedingsstoffen. In tot rust gekomen stuifzand vind je deze rare kleinoden: rendiermos, rood bekermos, kraakloof. Rood bekermos. Foto Ignace Ledegen. Zandkorrels Als je een handvol zand neemt en dat onder een vergrootglas bekijkt, zie je allemaal kleine korreltjes of steentjes die los naast elkaar liggen. Zand bestaat uit pure kwartskorrels. Hun eigenschappen: ze klitten niet aan elkaar, nemen geen vocht op, slaan geen voedingstoffen op, zijn niet vruchtbaar. Een zandkorrel is een piepklein stukje oersubstantie. Er zijn miljoenen jaren voor nodig, maar uiteindelijk kunnen rotsen verweren tot zandkorrels door de werking van wind en water, door inkrimping en uitzetting onder invloed van vorst en zonnewarmte, door de kracht van plantenwortels die rotsblokken uit elkaar drukken. 6

7 NATUURGIDSENCURSUS! Even pauzeren tussen het werken door. Foto: I. Ledegen Junior Ranger Als onderdeel van Europarcs (een netwerk van nationale parken in Europa) en vooral ook op vraag van Europarcs starten we deze zomer met de organisatie van een Junior Rangerkamp in het Grenspark. De doelstellingen van Europarcs zijn zeer helder: Een netwerk van jongeren creëren in en om het nationaal park die deelnemen in natuurbescherming en optreden als ambassadeurs. Het draagvlak voor het park vergroten in de directe omgeving. Deze jongeren in contact brengen met de natuur van het park door excursies, tellingen, inventariseren. Deze jongeren wijzen op het belang van het grensoverschrijdend natuurbeheer om het gebied in stand te houden en te vrijwaren. Handen uit de mouwen Nu moeten we enkel ervoor zorgen, dat er voldoende inschrijvingen zijn om te kunnen starten. Voldoende wil zeggen; tussen 10 en 15 deelnemers, die tussen de 15 en 17 jaar Wouter en Witse aan het werk. Foto: I. Ledegen oud zijn. Gedurende een ganse week van 3 juli tot 7 juli gaan ze mee op pad met de boswachter, leren ze wat natuurbeheer betekent, en leren ze o.a. inventariseren wat er leeft in het Grenspark. Heb je zelf interesse of ken je iemand die interesse heeft, neem dan contact op met info@grensparkzk.be. We zullen graag uitgebreide informatie geven over deze activiteit en denk eraan: het aantal plaatsen is beperkt! In 2005 werd een eerste aanzet gegeven en werd er met een groepje jongeren gedurende twee dagen in het Grenspark gewerkt. Om de betrokkenheid van deze jongeren te verhogen werd in de kerstvakantie opnieuw een tweedaagse georganiseerd. Op de bijgevoegde foto s zie je hen aan het werk in het Grenspark tijdens de kerstvakantie. Het is een plezierige constatering dat veel mensen meer willen weten over hun omgeving, de natuur en het milieu. In het Grenspark de Zoom-Kalmthoutse Heide wordt dat bijna dagelijks gevoeld. En steeds meer mensen willen een steuntje in de rug als ze zich bezig gaan houden met natuur. Door bijvoorbeeld op stap te gaan met een gids. Of om hun kinderen toe te vertrouwen aan een jeugdnatuurclub. Of in de plaatselijke krant artikeltjes te lezen over natuurwetenswaardigheden. Of.noem maar op. Voor al dat soort werkzaamheden zijn steeds meer mensen nodig. En nu is er de kans om daarvoor een goede opleiding te krijgen: een Natuurgidsencursus!. Voor al die mensen die daarna actief willen worden in en rond het Grenspark. De cursus wordt door het Grenspark samen met de VMPA, het CVN en IVN georganiseerd, en ook de Vroente blaast haar partijtje mee. Dankzij al deze organisaties wordt het niet alleen een prima cursus, maar ook de eerste en (tot nu toe enige) INTERNATIO- NALE cursus in de hele Benelux! De cursus start in september 2006, en zal ongeveer 1,5 jaar duren, met ongeveer 30 lessen, 15 excursies en een les/kennismakingsweekend. In de cursus komt niet alleen de natuur, de ecologie en de flora en fauna aan bod, maar ook de methoden waarmee je anderen meer inzicht en waardering voor de natuur kunt bijbrengen. Voor een informatiepakket kun je terecht bij het Grenspark, (00 32) (0) , of info@grensparkzk.be 7

8 Activiteitenkalender Alle wandelingen vinden plaats onder begeleiding van een gids. Laarzen (of waterdichte stapschoenen) meebrengen. Verrekijker kan nuttig zijn. Vertrek steeds vanaf NEC De Vroente Putsesteenweg 129, te Kalmthout (tenzij anders vermeld). alle activiteiten zijn gratis tenzij anders vermeld. Zondag 5 maart Vertrek: uur voorjaarswandeling en VMPA Kalmthout-Essen Dinsdag 4 april Start: uur tot uur vakantieatelier voor kinderen: thema eieren Organisatie: NEC De Vroente (inschrijven noodzakelijk) Zondag 23 april Vertrek: uur natuurwandeling Zondag 23 april uur tot uur: Opening toeristisch seizoen uur wandeling De Cambuus, moeder Kee achterna uur wandeling De Kalmthoutse Heide vroeger en nu Inschrijving verplicht bij Dienst Toerisme Kalmthout Vrijdag 28 april Vertrek: uur zandwandeling Organisatie: NEC De Vroente (inschrijven verplicht) Zaterdag 6 mei Vertrek: uur dauwtrip (einde uur) en VMPA Kalmthout-Essen Zondag 14 mei Vertrek: uur duinenwandeling: Moet er nog zand zijn? Vrijdag 9 juni Vertrek: uur aan parking Noord, Verbindingsweg, Kalmthout nachtzwaluwexcursie Vorming Zaterdag 6 mei Start: uur tot uur Op muziek van de natuur Methodieken om het thema stilte aan bod te laten komen. Organisatie: NEC De Vroente Zaterdag 10 juni Vertrek: uur Bijscholingscursus Grassen. en VMPA Kalmthout-Essen Tentoonstellingen Alle tentoonstellingen kunnen vrij bezocht worden tijdens de openingsuren van het NEC De Vroente, Putsesteenweg 129 te Kalmthout. Kunsttentoonstellingen: Maart Foto s uit Bretagne van François Van Oevelen. April Aquarellen van Ingrid Van Meel Mei Foto s van Armand Peeters Juni Schilderijen van dhr. Sanders Tijdelijke tentoonstellingen LAND VAN ZAND Vanaf 10 februari kan je in De Vroente de nieuwe tentoonstelling Land van Zand bekijken. Wie heeft er in de zandbak niet met een emmertje torentjes gemaakt? Met zand kun je strooien, bouwen, schoonmaken, en reuze zandkastelen maken. Wat is zand? Welke soorten zand bestaan er? Wat is een zandje? Welke dieren voelen zich thuis in het zand? Is het voor een plant moeilijk als hij moet overleven met zijn wortels in het zand? Waarom is het tijdens de zomer zoveel warmer in de heide dan in de rest van het land? Hoe zijn de duinen in de heide ontstaan? Wat hebben knikkers, computers, huizen en duinen bijvoorbeeld met elkaar gemeen? ZAND! Je zult je verbazen over wat je allemaal met zand kunt doen! Wij zorgen voor duidelijke, maar ook speelse antwoorden in deze nieuwe tentoonstelling. Contactadressen Natuurpunt afdeling Noorderkempen: Hedwig Lauriks, tel: (00-32)-(0) helau@pandora.be Dienst Toerisme Kalmthout: Putsesteenweg 129, 2920 Kalmthout. Tel: (00-32)-(0) toerisme@kalmthout.be VMPA afdeling Kalmthout - Essen: Chris Vander Sypt, tel: (00-32)-(0) chrisvandersypt@skynet.be De Vroente: Putsesteenweg 129, 2920 Kalmthout. Tel: (00-32)-(0) Openingsuren: van maandag tot vrijdag: 9 tot 17 uur zaterdag en zondag : 14 tot 17 uur. Staatsbosbeheer (SBB): Rob van der Made, boswachter. Tel: (00-31)-(0) r.made@staatsbosbeheer.nl Afdeling Natuur: Karel Molenberghs, natuurwachter. Tel: (00-32)-(0) karel.molenberghs@lin.vlaanderen.be 8