Een kwalitatief onderzoek naar de identiteit van Lonsdale-jongeren in de gemeente Werkendam

Transcriptie

1 Wij zijn gewoon jeugd Een kwalitatief onderzoek naar de identiteit van Lonsdale-jongeren in de gemeente Werkendam Sophie Kalb Masterscriptie Communicatie- en Informatiewetenschappen Specialisatie Interculturele Communicatie Faculteit Communicatie en Cultuur Universiteit van Tilburg Begeleider: Prof. Dr. S. Kroon Tweede lezer: Drs. J. Schaafsma Tilburg, juni 2006

2 Om reden van privacy worden de jongeren, de jongerenwerker, de leerkrachten en de politie in de gemeente Werkendam aangeduid met gefingeerde namen. De aparte bijlagen behorende bij dit rapport zijn op aanvraag in te zien bij de auteur Foto omslag: Jongeren Ontmoetingsplek (JOP) gemeente Werkendam

3 Woord vooraf In de zomer van 2005 waren Bureau Discriminatiezaken Midden en West Brabant en Palet, steunpunt voor multiculturele ontwikkeling in Noord-Brabant, geïnteresseerd in een onderzoek naar radicalisering onder jongeren. Daarbij kon gedacht worden aan moslim-extremisme, maar ook aan extremisme onder autochtone jongeren, de zogenaamde Lonsdale-jongeren waar de media met regelmaat over berichtten. Hoewel beide groepen moeilijk toegankelijk leken, bleken mijn blonde haren en blauwe ogen toch enig voordeel te bieden ten aanzien van de toegankelijkheid van laatstgenoemde groep. Wie had dat gedacht: dit discriminatoir aspect als startschot van een onderzoek dat nauw verband houdt met discriminatie! In samenwerking met Bureau Discriminatiezaken, Palet, en mijn scriptiebegeleider Sjaak Kroon heb ik een onderzoeksopzet gemaakt en kon ik uiteindelijk in oktober 2005 van start met het onderzoek naar de identiteit van Lonsdale-jongeren. Eerlijkheidhalve dien ik te zeggen dat ik bij mijn eerste ontmoeting met Lonsdalejongeren wel wat nerveus was. Sommige mensen in mijn omgeving hadden me namelijk al meerdere malen gevraagd of ik het wel aandurfde om met die jongeren te gaan praten. Enthousiast als ik was, zei ik steevast ja. Toen de eerste ontmoeting eenmaal stond gepland, begon er toch ook bij mij wel enige nervositeit op te komen. Want wat kon ik verwachten? Hoe zouden de jongeren op mijn komst reageren? Mede door de goede begeleiding van de jongerenwerker in de onderzochte gemeente Werkendam zorgde de eerste ontmoeting voor een zekere geruststelling. Mijn aanwezigheid leek de jongeren naar mijn idee nauwelijks op te vallen, wat me vertrouwen gaf voor de daaropvolgende ontmoetingen. Graag wil ik in dit voorwoord enkele woorden van dank uitspreken. Op de eerste plaats gaat mijn dank uit naar mijn scriptiebegeleider Sjaak Kroon. Dankzij zijn deskundigheid en kritische blik op mijn werk, heb ik mijn academische vaardigheden verder kunnen ontwikkelen. Daarnaast wil ik mijn begeleider vanuit Palet bedanken, Edwin Mermans, die mij op vele gebieden geholpen heeft. Hij heeft eveneens zinvolle kritiek geleverd en me ondersteuning gegeven bij de praktische uitvoering van het onderzoek. Verder heeft ook Bureau Discriminatiezaken Midden en West Brabant te Breda een waardevolle bijdrage geleverd aan de totstandkoming van deze scriptie. Hierbij wil ik met name Dave Bekkering, Senna Bouteba en Judith de Valk hartelijk danken voor alle informatie die zij gegeven hebben over de problematiek rondom extreemrechts en in het bijzonder over de situatie in de gemeente Werkendam. Er is een aantal personen in de gemeente Werkendam geweest zonder wie dit onderzoek nooit uitgevoerd had kunnen worden. Uiteraard zijn dat de respondenten, maar zeer zeker ook de personen die een mediërende rol hebben gespeeld in mijn zoektocht naar de verschillende jongeren. In dit verslag zijn de namen van al deze personen gefingeerd, en ik zal daarom in dit voorwoord ook vasthouden aan hun anonimiteit. Bijzondere dank gaat uit naar de jongerenwerker, die me de mogelijkheid heeft geboden om kennis te

4 ii Woord vooraf maken met Lonsdale-jongeren en ervoor gezorgd heeft dat ik een aantal interviews met hen heb kunnen houden. Daarnaast richt ik mijn dank tot de conrectoren van een middelbare school in de gemeente Werkendam, die me ook hebben geholpen om respondenten te vinden. Tot slot heeft de politie van de gemeente Werkendam mij waardevolle informatie verschaft over de context waarin jongeren in haar gemeente functioneren, waarvoor mijn dank. Mijn dankbetuiging wil ik graag afsluiten met een speciaal woord aan mijn ouders. Ik ben ze enorm dankbaar dat ze me de kans hebben gegeven om te studeren en dat ze me gesteund hebben op allerlei gebieden gedurende mijn studie. Bij het drukklaar maken van deze scriptie, werd ik door een bespreking in de Volkskrant attent gemaakt op een pas verschenen boek van Trouw-journaliste Maaike Homan, Generatie Lonsdale genaamd. Voor haar boek heeft Homan gesproken met Lonsdalejongeren, jongerenwerkers, wetenschappelijk onderzoekers, schooldirecteuren en burgemeesters. Het was onmogelijk deze publicatie nog in mijn onderzoek te verwerken. Wel zal ik in een kort nawoord nagaan op welke punten mijn conclusies overeenkomen met of afwijken van die van Homan. Mijn scriptie kwam in een stroomversnelling op het moment dat ik te horen kreeg dat ik aangenomen werd voor een vrijwilligersproject in Italië voor negen maanden. Een avontuur in het buitenland heeft me immers al heel mijn leven getrokken. Een aantal Lonsdale-jongeren die ik voor dit onderzoek sprak, zagen zo n buitenlandavontuur juist niet echt zitten en zeiden iets in de trant van: ik zou niet weten wat ik in het buitenland zou moeten doen, zeker een beetje de buitenlander uithangen. Een dergelijk scenario zie ik echter niet voor me in Italië: ik vertrouw erop dat mijn studie Interculturele Communicatie mij inmiddels genoeg bagage heeft gegeven. Tilburg, juni 2006 Sophie Kalb

5 Inhoudsopgave Samenvatting 1 1. Inleiding 3 2. Rechts-extremisme in Nederland Extreemrechts Extreemrechtse formaties in Nederland Jongeren en extreemrechts Besluit Groepen en identiteit Groepen Identiteit van groepsleden Besluit Vraagstelling en methode Vraagstelling Onderzoekseenheden Dataverzameling Analyse Betrouwbaarheid en geldigheid Situatieschets van de gemeente Werkendam De eerste impressie van de gemeente Kerngegevens van de gemeente Werkendam Overzicht van extreemrechts geweld in de gemeente Besluit Lonsdale-jongeren in de krant Inleiding Thematische analyse Conceptuele Analyse Besluit Interviews met en over Lonsdale-jongeren Inleiding Thematische analyse van interviews met autochtone jongeren Conceptuele analyse van interviews met autochtone jongeren Thematische analyse van interviews met allochtone jongeren Conceptuele analyse van interviews met allochtone jongeren 83

6 iv Inhoudsopgave 7.6 Thematische analyse van interviews met Lonsdale-jongeren Conceptuele analyse van interviews met Lonsdale-jongeren Besluit Conclusies en discussie Beantwoording van de deelvragen Beantwoording van de centrale onderzoeksvraag en discussie Aanbevelingen Aanbevelingen voor verder onderzoek Aanbevelingen voor Palet en Bureau Discriminatiezaken Midden en West Brabant 111 Nawoord 113 Bibliografie 115 Bijlage 1: Krantenartikelen behorend bij Lonsdale-jongeren in de krant 119 Krantenartikel Brabants Dagblad, 13 november Bijlage 2: Interviewrichtlijn 125 Richtlijn voor de interviews met autochtone jongeren (Lonsdale/niet-Lonsdale) 125 Richtlijn voor de interviews met allochtone jongeren (Lonsdale/niet-Lonsdale) 130 Aangepast krantenartikel behorend bij de interviewrichtlijn 136

7 Samenvatting Dit is het verslag van een onderzoek naar de identiteit van Lonsdale-jongeren in de gemeente Werkendam. Aanleiding tot dit onderzoek zijn de structurele klachten van discriminatie en extreemrechtse uitingen door jongeren uit deze gemeente. Het onderzoek is tot stand gekomen in samenwerking met Bureau Discriminatiezaken Midden en West Brabant en Palet, steunpunt voor multiculturele ontwikkeling in Noord-Brabant. In het onderzoek is getracht inzicht te krijgen in de identiteit van Lonsdale-jongeren. Identiteit wordt geconstrueerd op uiteenlopende manieren en door uiteenlopende betrokkenen. Het bestaat uit ascriptieve en zelfascriptieve aspecten, dat wil zeggen de identiteit die mensen respectievelijk aan anderen en aan zichzelf toekennen. In dit onderzoek zijn dan ook beide aspecten onderzocht. Hiervoor is een kwalitatief onderzoek uitgevoerd, waarbij gebruik is gemaakt van data-triangulatie. Data verkregen uit documenten, observaties en interviews zijn gecombineerd gebruikt om de centrale onderzoeksvraag te beantwoorden. Er zijn in totaal 66 krantenartikelen geanalyseerd om te onderzoeken welk beeld kranten hebben van de identiteit van Lonsdale-jongeren. Hieruit is naar voren gekomen dat de kranten een stereotype beeld van Lonsdalers construeren, dat wordt aangepast in meer extreme of meer gematigde zin afhankelijk van de sociaal-maatschappelijke context. Het stereotype beeld is dat Lonsdale-jongeren negatieve denkbeelden hebben over allochtonen en dat ze zich door hen bedreigd voelen. Daarnaast worden de Lonsdalers extreemrechtse sympathieën en nationalistische gevoelens toegeschreven. Om een antwoord te krijgen op de vraag welk beeld van de identiteit van Lonsdalejongeren autochtone jongeren hebben, zijn er vijf interviews gehouden. Autochtone jongeren zien Lonsdalers vooral als meelopers met een weinig diepgaande racistische ideologie. De jongeren benadrukken het groepsgedrag van de Lonsdale-jongeren, dat volgens hen een groot verschil vertoont met hun individuele gedrag. In groepsverband vinden de autochtone jongeren de Lonsdalers gewelddadiger. Er zijn zeven interviews gehouden met allochtone jongeren, om van hen te weten te komen hoe zij Lonsdale-jongeren percipiëren. De allochtone jongeren zijn ook van mening dat Lonsdalers vooral meelopers zijn. In groepsverband gaan de Lonsdalejongeren volgens hen eerder over tot scheldpartijen of fysiek geweld dan als ze in hun eentje zijn. De allochtone jongeren denken dat de mate waarin Lonsdale-jongeren racistische en anti-allochtone denkbeelden hebben, sterk kan verschillen per persoon. Om de zelfascriptie van Lonsdale-jongeren te achterhalen, zijn er zeven individuele interviews en één groepsinterview met zeven jongeren gehouden. Daarnaast zijn de jongeren geobserveerd op verschillende hangplekken in de gemeente Werkendam. Ze vinden zichzelf in het algemeen niet racistisch of gewelddadig. Ze erkennen wel dat er binnen de groep jongeren zijn die deze kenmerken wel bezitten. De jongeren hebben veelal een sterke maatschappijkritiek, waarin de Nederlandse regering en allochtonen in een negatief daglicht worden gesteld. De Lonsdalers zien zichzelf als nationalistisch en rechts, maar niet in extreme mate. Een term als Lonsdale-jongeren vinden ze niet

8 2 Samenvatting geschikt om hun groep mee te karakteriseren. Wij zijn gewoon jeugd is een typerende uitspraak die als het ware hun zelfbeeld weerspiegelt, met daarin zo weinig mogelijk negatieve lading. Er is een aantal factoren dat een belangrijke rol speelt in de identiteitsconstructie van de jongeren. Allereerst wordt de constructie voor een deel bepaald door sociaalmaatschappelijke ontwikkelingen, die een verrechtsing van de Nederlandse samenleving hebben veroorzaakt. De aanslagen van 11 september 2001, de moord op en Pim Fortuyn en Theo van Gogh hebben alle een rol in de ontwikkeling van een bepaalde maatschappijvisie van de jongeren, en dus ook in de ontwikkeling van hun identiteit. Daarnaast groeien de jongeren op in een vrij geïsoleerd gebied waarin nauwelijks allochtonen zijn gevestigd. Als de jongeren voor hun (veelal) mbo-opleiding naar één van de omringende steden moeten, worden ze voor het eerst geconfronteerd met de realiteit van de multiculturele samenleving. Tot slot spelen ouders ook een rol in de ontwikkeling van de identiteit van de Lonsdalers. Zij hebben vaak een negatieve houding ten opzichte van allochtonen, die ze overbrengen op hun kinderen. Er is welbeschouwd geen vastomlijnd identiteitsbeeld van Lonsdale-jongeren te geven. De jongeren bevinden zich eigenlijk op een continuüm waar aan de ene kant meelopers te vinden zijn en aan de andere kant een harde kern wordt aangetroffen. Afhankelijk van de bron kan de identiteit meer in de richting van meelopers of meer in de richting van harde kern worden geconstrueerd. In het onderzoek zijn enkele kenmerken naar voren gekomen die erop lijken te wijzen dat we in het geval van Lonsdale-jongeren te maken hebben met een vorm van jeugdculturen. Jongeren in de onderbouw van de middelbare school zijn zeer gevoelig voor de aantrekkingskracht die het zich aansluiten bij de Lonsdale-groep heeft. Als ze eenmaal ouder worden en vaste verkering krijgen, lijken de jongeren zich aan de groep te onttrekken en hun opvattingen te matigen. Een belangrijke aanbeveling is dan ook om in de onderbouw van de middelbare school structurele voorlichting te geven over de effecten van groepsvorming, rechts-extremisme en racisme. Lonsdale-jongeren zullen naar alle waarschijnlijkheid langzaamaan uit het straatbeeld verdwijnen. Desondanks is structurele aandacht voor de jeugd noodzakelijk. Zo snel als het begrip Lonsdalejongeren aandacht en bekendheid kreeg, zo snel kan er ook weer een nieuwe ongewone jeugdcultuur aantreden.

9 1. Inleiding Sinds 2004 is de aandacht voor extreemrechtse jeugdculturen enorm toegenomen. Met name sinds de moord op cineast Theo van Gogh op 2 november 2004 hebben veel krantenartikelen en onderzoekspublicaties aandacht geschonken aan autochtone jongeren die zich schuldig zouden maken aan racistische en extremistische uitingen. De jongeren -in de volksmond ook wel Lonsdale-jongeren genoemd- zouden een steeds groter probleem vormen in de Nederlandse samenleving. Anno 2006 is die aandacht voor het Lonsdale-probleem er niet minder op geworden, zoals blijkt uit de volgende passage uit een brief d.d. 17 januari 2006 van minister Remkes van Binnenlands Zaken en Koninkrijksrelaties naar aanleiding van een onderzoek van de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD): Hoewel momenteel geen zodanige politisering van Lonsdale-jongeren plaatsvindt dat sprake is van een concrete dreiging voor de democratische rechtsorde, neemt de problematiek in termen van openbare orde nog steeds toe. Het gebruik van provocerende symbolen, uiterlijk en taal lokt veelvuldige confrontaties met allochtone jongeren uit. Hierin schuilt een potentiële dreiging voor de democratische rechtsorde: op termijn kunnen deze confrontaties immers de cohesie in de Nederlandse samenleving aantasten. 1 Het gebruik van provocerende symbolen, uiterlijk en taal zijn kenmerken waarmee de jongeren hun identiteit willen aangeven. Identiteit is echter een begrip dat niet louter door individuen zelf wordt geconstrueerd. De sociale omgeving speelt er ook een zeer belangrijke rol in. Zo kan er een onderscheid gemaakt worden tussen ascriptie en zelfascriptie als het gaat om identiteit. Het eerste element heeft betrekking op de identiteit zoals anderen die aan mensen toeschrijven, terwijl zelfascriptie gericht is op hoe mensen hun identiteit zelf beleven. Identiteit wordt echter te pas en te onpas gebruikt in bijvoorbeeld de media en de politiek. Vaak betreft het dan de ascriptieve aspecten van identiteit. Gegevens over Lonsdale-jongeren zijn dikwijls verkregen door gebruikmaking van verschillende informanten uit de omgeving van deze jongeren. Onderzoek waarbij gekeken wordt naar de zelfascriptieve aspecten van identiteit en waarbij dus de Lonsdalers zelf worden betrokken, is veel minder verricht. Doel van dit onderzoek is dan ook om inzicht te krijgen in de identiteit van Lonsdale-jongeren, waarbij naast ascriptieve aspecten ook zelfascriptieve aspecten van identiteit aan bod komen. Dit onderzoek stelt Lonsdale-jongeren dus centraal. De term Lonsdale-jongeren roept bij veel mensen echter vaak discussie op. Lonsdale is een Brits kledingmerk dat populair is onder gabbers, die op dit moment een belangrijke jongerensubcultuur vormen in Nederland. Dit kledingmerk wordt door de gabbers vaak opzichtig gedragen en is daardoor een opvallend uiterlijk kenmerk geworden. Een deel van die jongeren is op den duur steeds vaker in verband gebracht met extreemrechtse en racistische gewelddadigheden, waardoor de term Lonsdale-jongeren is ontstaan en geassocieerd 1

10 4 1. Inleiding wordt met extreemrechtse, racistische jongeren. Het kledingmerk Lonsdale zou gebruikt worden om met een jack half dicht de letters NSDA te kunnen vormen, om zo te refereren naar Hitlers nationaal-socialistische partij de NSDAP. Daarnaast zou het staan voor Laat Ons Nederlanders Samen De Allochtonen Langzaam Elimineren. Lonsdale heeft dus ongewild een negatief imago gekregen, samen met de jongeren die het merk dragen, ook zonder enige extreemrechtse of racistische bedoeling. Sommigen stellen dan ook dat de term Lonsdale-jongeren niet gebruikt zou mogen worden. In dit onderzoek is er echter wel voor gekozen om aan deze benaming vast te houden, omdat er juist ook wordt gekeken naar de beeldvorming rondom Lonsdale-jongeren. Bovendien bleek het erg lastig om een andere term ter aanduiding van de jongeren te verzinnen, vanwege de sterke naamsbekendheid van het begrip Lonsdale-jongeren onder de Nederlandse bevolking, ook al is die negatief van aard. Het groeiend aantal problemen met Lonsdale-jongeren is ook bij Bureau Discriminatiezaken Midden en West Brabant en Palet, steunpunt voor multiculturele ontwikkeling in Noord-Brabant, niet onopgemerkt gebleven. Een aantal Noord-Brabantse gemeenten heeft al enkele jaren te maken met een groot aantal racistische en extremistische incidenten. Eén van die gemeenten is de gemeente Werkendam. Opmerkelijk aan deze gemeente is dat er relatief weinig allochtonen wonen en er sprake is van een structureel aantal meldingen van discriminatieklachten en extreemrechtse uitingen. Dit onderzoek richt zich dan ook specifiek op de Lonsdale-jongeren in de gemeente Werkendam en is in samenwerking met Bureau Discriminatiezaken Midden en West Brabant en Palet tot stand gekomen. Het uitgevoerde onderzoek heeft een maatschappelijke relevantie. Lonsdale-jongeren kunnen immers volgens minister Remkes een serieuze bedreiging vormen voor de sociale cohesie in Nederland. Daarbij hoeft niet zozeer alleen gedacht te worden aan de jongeren zelf, maar ook aan het beeld dat van hen gevormd wordt. Deze beeldvorming speelt namelijk zeer zeker een rol in de potentiële dreiging. In dit onderzoek worden beide kanten van de medaille bekeken: zowel hoe anderen tegen Lonsdale-jongeren aankijken als hoe Lonsdalers zichzelf percipiëren. Uiteindelijk leidt dit tot praktische aanbevelingen ten aanzien van de aanpak van het Lonsdale-probleem in de gemeente Werkendam. Dit verslag telt naast dit inleidende hoofdstuk nog acht hoofdstukken. De hoofdstukken 2 en 3 bevatten het theoretisch kader. In hoofdstuk 2 wordt gekeken naar het begrip extreemrechts en rechts-extremisme in Nederland. Vervolgens komen in hoofdstuk 3 belangrijke begrippen en theorieën aan de orde die te maken hebben met groepen en identiteit. In hoofdstuk 4 wordt ingegaan op de vraagstelling die in dit onderzoek centraal staat. Daarnaast komen de opzet en uitvoering aan bod. Hoofdstuk 5 gaat kort in op de situatie in de gemeente Werkendam. In de hoofdstukken 6 en 7 worden resultaten besproken. Achtereenvolgens wordt ingegaan op Lonsdale-jongeren in de krant en op interviews met en over Lonsdale-jongeren. De conclusies en discussie staan in hoofdstuk 8. Het verslag wordt afgesloten met hoofdstuk 9 waarin het onderzoek geëvalueerd wordt. Bovendien wordt er in het laatste hoofdstuk aandacht besteed aan suggesties voor vervolgonderzoek en aan praktische aanbevelingen voor Bureau Discriminatiezaken Midden en West Brabant en Palet. In een nawoord ga ik kort in op een vergelijking van mijn onderzoeksresultaten en de recent verschenen studie Generatie Lonsdale van Homan (2006).

11 2. Rechts-extremisme in Nederland Dit hoofdstuk vormt een algemene inleiding op rechts-extremisme in Nederland. Allereerst worden in paragraaf 2.1 het begrip extreemrechts en begrippen die eraan gerelateerd zijn nader behandeld. Vervolgens komen de belangrijkste extreemrechtse partijen en organisaties in Nederland aan de orde in paragraaf 2.2. De voornaamste bron voor deze paragraaf is de Monitor racisme en extreemrechts van Van Donselaar en Rodrigues (2004). Na bespreking van de extreemrechtse formaties wordt specifieker ingegaan op jongeren en extreemrechts (paragraaf 2.3). Het hoofdstuk sluit af met een korte samenvatting. 2.1 Extreemrechts Extreemrechts is een term die zijn oorsprong vindt in de politiek. Zowel linkse als rechtse partijen kunnen extreem zijn. De verschillende partijen kunnen als het ware langs een meetlat worden gelegd waarop zich aan de ene kant extreemlinks en aan de andere kant extreemrechts bevindt. De meeste partijen in Nederland zijn gematigd of pretenderen niet openlijk uiterst links of rechts te zijn. Rechts staat in het algemeen voor het conservatieve en wordt doorgaans geassocieerd met liberalisme. Rechtse partijen willen zo min mogelijk overheidsbemoeienis brengen in de economie en het vrije leven. Ze zijn aanhangers van de vrije markteconomie waarin onderlinge verschillen tussen mensen mogen bestaan. Links staat over het algemeen voor progressief. Linkse partijen streven naar het opheffen van sociale tegenstellingen. De mensen met de meeste kapitaalkracht moeten volgens aanhangers van links minder macht krijgen en de arbeidersklasse juist meer. Overheidsingrijpen in de economie en het maatschappelijk leven vindt men daarom noodzakelijk voor het bereiken van een eerlijke verdeling. Extreemrechts is voornamelijk een containerbegrip dat een grote verscheidenheid aan ideeën en ideologische deelbegrippen bevat. Zo zijn er vaak begrippen in opgenomen als racisme, nationalisme, eurocentrisme, afkeer van de parlementaire democratie en antisemitisme ( Hagendoorn en Janssen (1983) stellen dat rechtsextremisme een combinatie is van racisme, nationalisme, geloof in sterk leiderschap en kritiek op de parlementaire democratie. Van Donselaar en Rodrigues (2004:12-13) splitsen rechtsextremisme op in twee elementen. Zij stellen dat extreemrechtse groepen traditioneel veelal een tweeledig vijandbeeld hebben. Men keert zich tegen volksvreemde en volksvijandige elementen. Vanuit extreemrechts perspectief waren de volksvreemde elementen voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog met name joden en zigeuners. Na de oorlog werden daar later ook allochtonen toe gerekend. Volksvijandige elementen zijn volgens extreemrechtse aanhangers de politieke tegenstanders van extreemrechts. Dat kunnen demonstranten zijn of linkse activisten, maar ook politici die zich tegen extreemrechts uitspreken en bijvoorbeeld maatregelen nemen tegen extreemrechtse uitingen.

12 6 2. Rechts-extremisme in Nederland Volgens de Zwitserse politicoloog en filosoof Altermatt, die op de website van het NRC Handelsblad ( geciteerd wordt, gaat het om een fenomeen van vaste bestanddelen die zich afhankelijk van de context wisselend manifesteren. Die vaste bestanddelen zijn: agressief nationalisme en/of etnocentrisme, dat zich uitdrukt in xenofobie en vreemdelingenhaat; racisme, meestal gefundeerd op een biologisch getinte wereldbeschouwing, terugkerend in etnisch/culturele discriminatie; antisemitisme, dat zich vertaalt in een open of bedekte vijandelijke houding tegenover het joodse volk alsmede in een relativering van nazi-misdaden uit het verleden; autoritarisme, strevend naar een krachtige leidersfiguur en een sterke staat; een anti-egalitaire maatschappijopvatting waarbinnen een hiërarchische ordening domineert; nadruk op de volksgemeenschap en de culturele homogeniteit daarvan; acceptatie van geweld als middel om sociale en politieke conflicten te beslechten. een demagogische spreekstijl waarbij politieke tegenstanders verbaal worden besmeurd; absolutistische aanspraken op de waarheid, die maatschappelijke tolerantie sterk bemoeilijken. ( In de genoemde definities is een aantal stromingen en ideologieën genoemd die enige uitleg vergen. Hieronder zullen etnocentrisme, autoritarisme, racisme en nationalisme worden besproken. Tevens zal het begrip nationaal-socialisme aan bod komen, omdat het van belang is in de context van het hedendaagse rechts-extremisme onder jongeren. Etnocentrisme Wiliam Graham Sumner heeft het begrip etnocentrisme in 1906 geïntroduceerd en omschrijft het als volgt: Ethnocentrism is the technical name for this view of things in which one s own group is the centre of everything, and all others are scaled and rated with reference to it. Folkways correspond to it to cover both the inner and the outer relation. Each group nourishes its own pride and vanity, boasts itself superior, exalts its own divinities, and looks with contempt on outsiders. Each group thinks its own folkways the only right ones, and it observes that other groups have other folkways, these excite its scorn. (Sumner, 1959 in: Coenders, 2001:12) In deze definitie maakt Sumner duidelijk dat het gaat om een visie waarbij de eigen groep als het centrum van alles gezien wordt en waarin alle anderen worden beoordeeld in relatie tot de eigen groep. De eigen groep ziet zichzelf als superieur en kijkt met minachting naar anderen. Dit sluit aan bij de definitie die Shadid (1998:34) geeft, namelijk: de mate waarin de eigen normen, waarden en gewoonten als maatstaven worden gebruikt bij de beoordeling van die van anderen en waarbij laatstgenoemde als inferieur worden beschouwd. Sumner ziet etnocentrisme als een universeel verschijnsel: elke groep zou een positieve oriëntatie hebben ten aanzien van zijn eigen groep (de ingroup) en een negatieve oriëntatie tegenover de andere groep (outgroup). Dit proces van indeling in termen van wij en zij wordt sociale categorisatie genoemd en komt in hoofdstuk 3 aan de orde. Er zijn meer wetenschappers die deze gedachte van Sumner onderschrijven. Zo definiëren

13 2. Rechts-extremisme in Nederland 7 Eisinga en Scheepers (1989:12) etnocentrisme op basis van de redenering van Sumner als een complex van attitudes, waarbij de positieve attitude tegenover de ingroup samenhangt met de negatieve attitude tegenover outgroups. Daarnaast zijn er ook wetenschappers die etnocentrisme zien als een specifiek verschijnsel. Zij stellen dat de oorzaken van etnocentrisme liggen in de persoonlijkheidsstructuur van mensen, die bijvoorbeeld ontstaan is door een autoritaire opvoeding. Een belangrijke aanhanger van deze autoritaire persoonlijkheidsbenadering is Adorno. Autoritarisme Autoritarisme is een begrip dat kan verwijzen naar twee aspecten, namelijk een politiek systeem of een persoonlijkheidskenmerk. In de context van de politiek betekent het dat er één leider of leidende groep is die de macht in handen heeft. Er vindt ook geen controle plaats op de machtsuitoefening; dit gebeurt alleen door de machthebber(s) zelf. Beslissingen die door de leider of leidende groep zijn gemaakt, moeten door de burger worden aanvaard. Het afdwingen van volgzaamheid gebeurt door maatregelen van onderdrukking en geweld. Politie en binnenlandse inlichtingendiensten zijn dan ook belangrijke instituties binnen autoritaire regimes. Autoritarisme is ook een thema in de context van de sociale psychologie, onder andere ter verklaring van het verschijnsel etnocentrisme. Een belangrijke theorie is die van Adorno, Frenkel-Brunswik, Levinson en Sanford uit In hun boek The authoritarian personality stellen zij dat de ideologie (etnocentrisme) van een volwassene een aspect is van zijn of haar persoonlijkheid en sterk beïnvloed wordt door diepere (psychodynamische) aspecten van die persoonlijkheid (autoritarisme) (Scheepers, Felling & Peters, 1990, in: Arends, 1993:18). Het bestaan van etnocentrisme heeft met andere woorden te maken met specifieke persoonlijkheidskenmerken. Bovendien zijn Adorno et al. van mening dat de persoonlijkheid zich ontwikkelt onder invloed van de sociale omgeving en nooit geïsoleerd kan worden van de sociale totaliteit waarin het gebeurt (Scheepers, Felling & Peters, 1990, in: Arends, 1993:18). Dit houdt met andere woorden in dat persoonlijkheidskenmerken samenhangen met de sociale omgeving. De autoritaire persoonlijkheid is volgens Adorno s theorie bijvoorbeeld het resultaat van de manier waarop ouders hun kinderen opvoeden. Racisme Het woord racisme wordt in de literatuur op verschillende manieren aangeduid. Kleinpenning (1993) onderscheidt diverse vormen van racisme, zoals biologisch racisme, symbolisch racisme en aversief racisme. Hij stelt dat deze vormen verschillen wat betreft argumentatie voor uitsluiting van groepen. In de sociaal-wetenschappelijke literatuur bestaan er in het algemeen twee extreme benaderingen voor de definitie van racisme. Discussies over de definiëring van deze term gaan over de vraag in hoeverre racisme al dan niet uitsluitend verband houdt met biologische redeneringen. De biologische visie berust op het geloof in aangeboren verschillen tussen etnische groepen (Kleinpenning, 1993). Dit geloof gaat vaak gepaard met een superioriteitsgevoel van de ingroup (de eigen groep). Alle allochtonen moeten Nederland uit omdat zij tot een inferieur ras behoren dat niet vermengd mag worden met het onze is een voorbeeld van een uitspraak die in de biologische benadering tot een

14 8 2. Rechts-extremisme in Nederland racistische uitspraak wordt gerekend. Naast de biologische benadering bestaan er ook aanhangers van een breder perspectief, ook wel antiracisme discours genoemd (Shadid, 1998:191). Zij stellen dat er ook sprake kan zijn van racisme wanneer er een hiërarchische ordening en uitsluiting plaatsvindt op basis van culturele of etnische kenmerken. Een uitspraak als allochtonen moeten Nederland uit omdat hun cultuur onverenigbaar is met de onze kan in deze benadering als racistisch worden bestempeld. Aanhangers van de biologische visie zouden deze uitspraak echter niet als racistisch beschouwen. Shadid (1998:191) hanteert een definitie waarin beide benaderingen verwerkt zijn: een ideologie die gebruikt wordt ter rechtvaardiging van uitsluiting en hiërarchische ordening van groepen op grond van raciale, etnische of culturele criteria. In deze scriptie wordt dan ook deze definitie van Shadid aangehouden. Nationalisme De term nationalisme wordt vaak gekoppeld aan eerder besproken begrippen als etnocentrisme en racisme. Volgens Anthias (1992, in: Kleinpenning, 1993) behoren etniciteit, nationalisme en ras tot dezelfde groep van verschijnselen. Hij stelt dat wat naties gemeen hebben een sociale constructie is die de basis vormt voor een gemeenschap of collectiviteit. Anthias spreekt met andere woorden van imagined communities. Dit aspect waarbij de natie eigenlijk als denkbeeldig kan worden gezien, wordt ook door Smith (2001) en Anderson (1991) benadrukt. Gellner (1983) benadert het begrip nationalisme als een politiek principe waarin een verband bestaat tussen natie en staatsvorming. Met staat verwijst hij naar het gebied waarin een politiek georganiseerde gemeenschap bestaat met een centrale politieke autoriteit. Gellner stelt dat er twee belangrijke voorwaarden zijn bij de vorming van een natie. De eerste is de voorwaarde van een gedeelde cultuur. Hiermee bedoelt hij dat mensen niet alleen dezelfde cultuur moeten delen, maar ook moeten erkennen dat ze tot dezelfde natie behoren. Daarnaast spreekt Gellner van een vrijwillige voorwaarde voor natievorming. Dit principe heeft te maken met het feit dat een natie verwijst naar mensen die zichzelf definiëren als een groep op basis van een gedeelde etniciteit of cultuur. Er bestaan verschillende vormen van nationalisme. In de meeste literatuur worden grofweg twee vormen onderscheiden, namelijk een ruime, cultuur-inclusieve variant en een beperkte, cultuur-exclusieve variant (Hechter, 2000). Eerstgenoemde variant wordt ook wel staatsnationalisme genoemd. Alle mensen die in een bepaalde staat wonen vormen in feite de natie. Deze vorm van nationalisme kan leiden tot vijandigheid jegens allochtonen en vluchtelingen, die als indringers worden gezien. Zij behoren immers niet tot de natie en mogen dientengevolge niet delen in de welvaart van de staat. De tweede variant kan opgevat worden als volksnationalisme. Deze vorm van nationalisme wordt gekenmerkt door het centraal stellen van het volk. Het volk vormt een natie, die op zijn beurt de basis is voor bestuurlijke eenheid. Volksnationalisme gaat er vanuit dat het volk belangrijker is dan de staat. Alle andere groepen of individuen die niet tot het volk behoren, worden onderdrukt en in het extreemste geval verdreven uit het staatsgebied. Volksnationalisten hebben de behoefte gebieden te bezetten die geen deel uitmaken van de staat, maar waar wel mensen wonen die tot hetzelfde volk behoren.