Verzenddatum. Paraaf Provinciesecretaris. Voorstel van GS aan PS: kennisnemen van bijgaande stukken op basis van controlerende rol van PS.

Transcriptie

1 5 -minuten vo r Provinciate /*U1D <r <r HOLLAND Directie DMB Afdeling Afdeling Samenleving Registratienummer ) Datum vergadering Gedeputeerde Staten 2 September 2008 Verzenddatum Geheim Nee Portefeuillehouder Engelshoven - Huls, M, van Paraaf Provinciesecretaris Termijn 24 September 2008 Onderwerp themajaar Limes en Fort Wierickerschans 2009 Startnotie themajaar Limes en Fort Wierickerschans 2009 Voorstel van GS aan PS: kennisnemen van bijgaande stukken op basis van controlerende rol van PS. 1. Onderwerp In kort bestek Onder de titel "Mooi en Meedoen" zijn in het Cultuurplan de ambities van het provinciate cultuurbeleid verwoord. Het cultuurbeleid moet er aan bijdragen dat Zuid-Holland een provincie is waar het goed wonen en werken, vestigen en vertoeven is. In het verlengde van de provinciate taken op het terrein van de ruimtelijke ordening worden cultuur en vooral cultuurhistorie gebruikt om leefbaarheid, identiteit en beleving van gebieden te versterken en daarmee de ruimtelijke kwaliteit van Zuid-Holland te verbeteren. Ingezet wordt op een tweetal sporen: molens en themajaren. Landgoederen, kastelen en buitenplaatsen vormden het thema in Met deze startnotitie worden de doelstellingen, het provinciate belang, de programmalijnen en de in te zetten instrumenten voor het themajaar 2009 Limes en Fort Wierickerschans geschetst. Het betreft een uitwerking van de de thematische aanpak waarbij, binnen het thema Limes en Fort Wierickerschans, menskracht en middelen worden gebundeld om het culturele erfgoed te behouden, te ontwikkelen en te benutten voor recreatief-toeristische doeleinden. Hierbij worden brede verbanden gelegd tussen kunst en architectuur, natuur en landschap, economie, recreatie en toerisme. 2. en a* en Geldend provinciaal beleidskader is de Begroting 2009 en het Cultuurplan b* Er zijn relaties met diverse beleidsterreinen binnen de provinciate organisatie waarmee wordt samengewerkt, zoals Economische Zaken, Groen, Verkeer en Vervoer, 1/3

2 Programma's en Projecten en Water. Met deze afdelingen vindt overleg plaats over de uitwerking en uitvoering van het themajaar c. Relatie exlerne partyen Met diverse externe instanties, wordt projectmatig samengewerkt, zoals de provinciate boekjaarinstellingen, categoriale instellingen, gemeenten en Rijk. De externe partijen zijn betrokken bij de uitvoering van deelprojecten binnen het themajaar. Bureau Cultuur van de provincie Zuid-Holland vervult hierin de coordinerende rol. 3= en rob a, Om uitvoering te geven aan het erfgoedbeleid van de provincie Zuid-Holland zijn in het Coalitieakkoord de volgende prioriteiten opgenomen: behoud, herstel en beter toeganklijk maken van landgoederen, buitenplaatsen, opvallende bouwkundige complexen als Fort Wierickerschans, Werelderfgoed Kinderdijk, Limes, waterlinies en oude vaarverbindingen met nadruk op toeristisch-recreatieve benutting. Het belang van cultuur en cultuurhistorie in "Mooi Zuid-Holland" is concreet gemaakt in het speerpunt "Versterken culturele kwaliteif uit het genoemde Coalitieakkoord en opgenomen binnen programma 4 van de begroting Met de thematische aanpak worden brede verbanden gelegd teneinde het culturele erfgoed te behouden, te ontwikkelen en te benutten voor recreatieftoeristische doeleinden in samenhang met de Agenda Vrije Tijd Deze uitgangspunten zijn verder uitgewerkt in het Cultuurplan "Mooi en meedoen". In lijn met het advies van de commissie Lodders en het bestuursakkoord wordt de komende jaren aansluiting bewerkstelligd tussen het erfgoedbeleid en de provinciate ruimtelijke ordeningstaken. Erkenning, herkenning en aandacht voor de monumentale structuren en cultuurlandschappen staan centraal in de themajaren cultuur. Met deze themajaren cultuur worden "Mooi" en "Meedoen" met elkaar verbonden. In 2008 zijn de schijnwerpers gericht op landgoederen, kastelen en buitenplaatsen. Het komende themajaar 2009 staat in het teken van de Limes (de oude Romeinse rijksgrens) en Fort Wierickerschans. b. we nu? c» Anders De fase van de start van de uitvoering Wij zullen aan de hand van een Plan van Aanpak door het Zuid-Hollands Bureau voor Toerisme bepalen welke projecten in 2009 met een uitloop in 2010 zullen worden uitgevoerd. Na 31 december 2009 zullen de resultaten aan u worden gerapporteerd. 4, en 2/3

3 Uitvoering van de themajaren geschiedt met binnen programma 4 van de provinciate begroting gealloceerde middelen (productgroep 430 "Versterken van culturele kwaliteif). Het budget themajaar 2009 bedraagt Daarnaast zullen projecten worden uitgevoerd door provinciate cultuurinstellingen die boekjaarsubsidies ontvangen. Technische & proces vragen en informatie bij Ambtenaar Telefoon A.C.M. Gerrits Kamer B345 3/3

4

5 n F rt STARTNOTITIE

6 1.INLEIDING Het eerste themajaar in Zuid-Holland, Leve het landgoedl, is nu in voile gang na de officiele start op 19 april met een feestelijke handeling op landgoed Keukenhof en de ruine van Teijlingen. Op en rond de landgoederen en buitenplaatsen vinden tal van activiteiten plaats met het doel de historische, landschappelijke, ecologische en recreatieve waarde ervan onder aandacht te brengen van de bewoners van Zuid-Holland. Ook beogen wij de landgoederen als structuur en zichtlijnen beleidsmatig te verankeren in de ruimtelijke ordening. Hoewel het themajaar 2008 nog loopt, moeten nu de voorbereidingen voor het themajaar 2009 gestart worden. In de voorliggende startnotitie Leve de Limes! zetten wij de lijnen uit voor dit komende themajaar, waarbij wij voortgaan met de in de startnotitie themajaar 2008 aangegeven manier van werken en prioritering: met de themajaren geven wij uitvoering aan het in ons Coalitieakkoord opgenomen erfgoedbeleid met als prioritaire onderwerpen: behoud, herstel en beter toegankelijk maken van landgoederen, buitenplaatsen, opvallende bouwkundige complexen als Fort Wierickerschans, Werelderfgoed Kinderdijk, waterlinies, limes en oude vaarverbindingen met nadruk op toeristisch-recreatieve benutting; het betreffen monumentale complexen met een bovenregionaal schaalniveau; bij de uitvoering van de themajaren is het nadrukkelijk ook de bedoeling om relaties te leggen tussen kunst en architectuur, natuur en landschap, economie, recreatie en toerisme; om verbrokkeling van onze energie en middelen te voorkomen hebben wij besloten om gedurende deze collegeperiode ons te focussen op een thema per jaar. De thema's zijn: Landgoederen en buitenplaatsen in 2008 (Leve het landgoed!), Limes en Fort Wierickerschans in 2009 (Leve de Limes!), Waterlinies en vaarwegen in 2010 (Leve de waterwegen!) en Kinderdijk en molens in 2011 (Leve de polder!). 1.2 het Het pleidooi om cultuur en cultuurhistorie een prominente plaats te geven in "Mooi Zuid-Holland" hebben wij concreet gemaakt in het speerpunt "Versterken culturele kwaliteit" uit het Coalitieakkoord en opgenomen binnen programma 4 van de begroting Door een thematische aanpak leggen wij brede verbanden om het culturele erfgoed te behouden, te ontwikkelen en te benutten voor recreatief-toeristische doeleinden. De uitvoering van het themajaar vindt plaats in samenhang met de Agenda Vrije Tijd De uitgangspunten van de themajaren zijn uitgewerkt in het Cultuurplan "Mooi en meedoen" dat de kaders, ambities en visie bevat ten aanzien van het provinciate cultuurbeleid in de periode Prioriteiten zijn de versterking van de ruimtelijke kwaliteit met cultuur en het vergroten van cultuurparticipatie door burgers in aanraking te laten komen met en te laten deelnemen aan kunst en cultuur. De focus wordt vooral gericht op de realisatie van beleid dat past binnen de filosofie van de Provincie Nieuwe Stijl 1. In lijn met het advies van de commissie Lodders en het bestuursakkoord spannen wij ons de komende jaren in het erfgoedbeleid te laten aansluiten op onze ruimtelijke ordeningstaken. Wij willen erkenning, herkenning en aandacht voor de monumentale structuren en cultuurlandschappen die centraal staan in de themajaren cultuur. Met deze themajaren cultuur verbinden wij "Mooi" en "Meedoen" met elkaar. In 2008 zijn de schijnwerpers gericht op landgoederen, kastelen en buitenplaatsen. Het komende themajaar 2009 staat in het teken van de Limes (de oude Romeinse rijksgrens) en Fort Wierickerschans.

7 2. EM 2,1 Ten behoeve van uitwerking van het themajaar is het allereerst van belang de begrippen Limes en Fort Wierickerschans te verklaren. Limes De Limes is de grens van het voormalige Romeinse Rijk, een verdedigingslinie die Nederland doorsnijdt van Katwijk aan Zee tot Millingen aan de Rijn. De Limes is tevens het grootste archeologische monument in Nederland. Fort Wierickerschans Fort Wierickerschans is een 17 e eeuws verdedigingswerk dat deel uitmaakt van de Oude Hollandse Waterlinie en tevens gelegen is op de Romeinse Limes. Fort Wierickerschans is daarmee een knooppunt in zowel het landschap als de geschiedenis. 2*2 en De Oude Rijn was van oudsher zowel een goed verdedigbare grens als een bevaarbare waterweg en handelsroute. De geschiedenis langs de Oude Rijn is zichtbaar in bijvoorbeeld de oude stadskernen en de monumenten van de industriele revolutie, maar ook onzichtbaar verborgen in de bodem. Fort Wierickerschans is nog steeds een markant punt in het landschap, terwijl de Limes grotendeels pas zichtbaar wordt in het verhaal en de verbeelding. De Limes is het grootste archeologische monument van ons land, vaak niet zichtbaar, maar regelmatig worden vondsten en opgravingen gedaan. Limes is Latijn voor 'grens' en 'pad'. Rond het begin van de jaartelling bouwden de Romeinen een systeem van versterkingen, transportroutes en nederzettingen. Dit systeem werd volgens een beproefde traditie gebouwd en uitgevoerd volgens een zich steeds herhalende manier van inrichten om zo efficient mogelijk te bouwen. De Limes is daarmee een vroege representant van ruimtelijke ordening op Nederlands grondgebied. De Limes werd gevoed door twee levensaders: de weg en de rivier. Het was niet alleen een militaire zone, maar ook een handelsroute waarlangs maatschappelijk en culturele uitwisseling plaatsvond. De Romeinen brachten nieuwe technieken en methoden mee die we soms nu nog toepassen, zoals geld als betaalmiddel en de weg- en waterbouwkunde. De Limes in Zuid-Holland loopt van het legendarische Brittenburg in de zee bij Katwijk tot Nieuwerbrug tegen de Utrechtse grens en is nog steeds grotendeels langs de huidige loop van de Oude Rijn gelegen. De huidige gemeenten langs deze route hebben ieder hun Romeins verleden, verbonden door de weg en het water. Delen van de castella in Valkenburg, gemeente Katwijk, en Roomburg in Leiden zijn archeologisch rijksmonument Vanuit Leiden loopt het Romeinse Kanaal van Corbulo naar de tweede Romeinse stad in Nederland, Forum Hadriani in Voorburg. In het achterland van de Limes bevinden zich tal van Romeinse overblijfselen, varierend van villa's en nederzettingen tot de militaire vlootbasis in het huidige Naaldwijk, gemeente Westland. Ook in het landschap bij Oostvoorne en Westvoorne liggen resten van Romeinse bewoning. De Romeinen waren van 47 voor Chr. (toen Caesar voor het eerst de lage landen bereikte) tot zo'n 400 jaar na Chr. in ons land aanwezig. Voor het themajaar 2009 richten wij ons met name op de Limes langs de Oude Rijn gelet op de sterke lineaire samenhang. Daar liggen opgaven op een bovenregionaal schaalniveau, waarbij de provincie een nadrukkelijke rol heeft. Waar mogelijk wordt ook aandacht aan Forum Hadrini besteed.

8 Fort Wierickerschans ligt als een knooppunt lang de Oude Rijn en de Hollandse Waterlinie. De schans vormt een cultuurhistorische en landschappelijke eenheid en is van betekenis voor de geschiedenis van Holland en Utrecht als vaak betwistte regio. Daar werden in de Middeleeuwen de veengronden ingepolderd langs karakteristieke verkavelingspatronen en schermutselingen uitgevochten tussen de Graven van Holland en de Bisschop van Utrecht. In het 1672 werd een provisorische waterlinie gevormd door een strook grand van de Maas tot aan de Zuiderzee onder water te zetten, om de opmars van de Fransen vanuit het zuiden te stuiten. Fort Wierickerschans was onderdeel van de Oude Hollandse Waterlinie en hier had stadhouder Willem III zijn hoofdkwartier. De Wierickerschans was een belangrijk onderdeel van de oude waterlinie en een van de weinige overgebleven (zichtbare) elementen. Kenmerkend voor de Oude Hollandse Waterlinie is het verborgen karakter van de linie, het feit dat deze min of meer verstopt is in het landschap. Pas wanneer de linie in gebruik gesteld werd, was deze volledig zichtbaar. De kern van deze waterlinie werd dan ook niet gevormd door forten en versterkingen maar door de enorme inundatiegebieden. Eerst in 1997 verloor het fort definitief zijn militaire status. In de afgelopen jaren zijn onderdelen van schans en fort gerestaureerd en toegankelijk gemaakt voor het publiek. De directe omgeving van de schans wordt ontwikkeld tot natuur- en recreatiegebied in samenwerking met Staatsbosbeheer. Fort Wierickerschans vormt onderdeel van de Ecologische Hoofdstructuur en heeft zowel een cultuurhistorische als natuurfunctie. Achter het fort zijn nog de groene weilanden te zien die vroeger in oorlogstijd onder water gezet werden. Dat gebeurde vanuit de Oude Rijn en de nabijgelegen Enkele Wiericke. Dezelfde weilanden maken nu deel uit van het 'Venster Woerden-Bodegraven', het uitzicht op een deel van het Groene Hart vanaf de A 12, en van de Groene Ruggegraag van de Ecologische Hoofdstructuur. Weer is er sprake van Vernatting' van het land, maar er is wel een andere situatie. Daarnaast is Fort Wierickerschans en de Limes random het fort een medebepalende factoor in de toekomstvisie van de Oude Rijnzone. Hoewel op het fort zelf tot nu toe nog geen Romeinse sporen zijn gevonden, blijkt uit onderzoek dat de Romeinse weg ten zuiden van Fort Wierickerschans, en deels in de huidige gracht die de schans omringt, heeft gelopen. Gelet op het voorafgaande zijn de Limes en Fort Wierickerschans typerende iconen voor Zuid-Holland en Nederland. Zowel het Fort als delen van de Limes, zoals de castella van Valkenburg en Leiden, zijn (archeologisch) rijksmonument. De Limes is het tweede venster in de Canon van Nederland. In 2008 zal het Rijk een aantal terreinen langs de lijn aanwijzen als beschermd monument danwel bestaande rijksmonumenten uitbreiden. Ook zet het Rijk zich in om de Nederlandse Limes, de zogenaamde wetlands-limes, op te laten nemen op Unesco-lijst van werelderfgoed. Het Zuid-Hollandse deel van de Limes is gemarkeerd op de Cultuurhistorische Hoofdstructuur Zuid- Holland (CHS). Delen van het achterliggende gebied, zijn op de CHS aangeduid als cultuurhistorisch topgebied (Kaag/Oude Rijn en Reeuwijksche Plassen/Oude Hollandse Waterlinie). Fort Wierickerschans is een rijksmonument, tevens is het grondgebied aangeduid als terrein van hoge archeologische waarde. Fort en schootsveld zijn gemarkeerd op de CHS van zeer hoge waarde evenals het indunatiegebied. 2.3 Limes en Fort Wierickerschans letterlijk en figuurlijk op de kaart zetten. We vragen en krijgen aandacht voor de monumenten en de omgeving, als iconen van het Zuid-Hollandse erfgoed, door behoud, herstel en ontsluiting.

9 Beoogde maatschappelijke effecten van het themajaar: eind 2009 is de bekendheid van Fort Wierickerschans en de Limes vergroot, de zichtbaarheid verbeterd en speelt het behoud en de benutting een rol in de ruimtelijke ontwikkeling. 2,4 De positie van de Limes binnen de huidige ruimtelijke ontwikkelingen is uiterst kwetsbaar. Als onderdeel van de Randstad en met name van de Oude Rijn zone, is er sprake van een enorme dynamiek. Diverse plannen worden ontwikkeld voor infrastructuur, woningbouw en bedrijventerreinen. Deze dynamiek is overigens kenmerkend voor een groot deel van de Limeszone sinds de Romeinse tijd. Fort Wierickerschans en omgeving is daarin een groen rustpunt voor recreatie en toerisme. Om versnippering van activiteiten te voorkomen, zullen wij onze energie en middelen richten op de volgende twee programmalijnen, die aansluiten bij de twee thema's van het Cultuurplan, namelijk "mooi'en "meedoen". Hierbinnen is een onderscheid te maken tussen eenmalige activiteiten en activiteiten die betrekking hebben op het uitzetten van lijnen die door anderen kunnen worden voortgezet Programmalijn 1: Confrontatie en Ontmoeting langs de Oude Rijn Deze lijn draait om het opwekken van bewustzijn van dit erfgoed waarbij de basis het fysieke monument is. Het belangrijkste doel is de Limes, en de Romeinse periode blijvend een plek te geven in de aandacht van het brede publiek als een van de tijdlagen die onze omgeving en geschiedenis hebben gevormd. Ook het zichtbaar/ beleefbaar maken van de Limes en Fort Wierickerschans als onderdeel van de Oude Hollandse Waterlinie valt onder deze programmalijn. Deze programmalijn is met name gericht op het versterken van het publieksbereik en de recreatief-toeristische benutting. Programmalijn 2: Dynamiek en ontwikkeling van het landschap Deze lijn beklemtoont het belang van de relatie van het monument met de omgeving waarin het staat. Doel is de Limes en Fort Wierickerschans te betrekken bij ruimtelijke planontwikkeling. Dit kan in ruimtelijke plannen en/of architectuur, maar ook bij het ontwerpen van groen, inclusief fiets en wandelpaden. Deze programmalijn is gericht op het versterken van de ruimtelijke kwaliteit. Enkele ideeen rond programmalijn 1 bibliotheekactiviteiten op en rond de Limes en Fort Wierickerschans; evenementen zoals lezingen, tentoonstellingen en cursussen in bibliotheken, regionale historische centra, streekarchieven, musea en gemeentehuizen; concerten en theater op en rond de Limes en Fort Wierickerschans; popconcert op Locatie Valkenburg; cursussen/lespakketten voor scholieren, aansluitend op het tweede venster van de Canon van Nederland; verbeeldende themadagen met life acting' in het Archeon en andere locaties; dag van de archeologie; Groene Hart activiteiten, zoals de jaarlijkse wielerronde en 26 ontmoetingen in het Groene Hart; Activiteiten random de Romeinse tentoonstelling in de Kunsthal; Duiken naar de Brittenburg; Door de Romeinen gemnporteerde planten en dieren, tentoonstelling, aansluiting bij Stichting Zuid-Hollands landschap;

10 Extra aandacht voor Fort Wierickerschans tijdens de Stellingen en Fortenmaand in September 2009; Opzetten van een promotiecampagne (website, folders, etc.); Landelijke Vrijwilligersdag op Fort Wierickerschans. Resultaat: ten minste 3 grate publieksevenementen met voldoende aandacht in de lokale media. Suggesties programmalijn 2 Beeldende kunstroute Limes; Kunstactiviteiten in en rond Fort Wierickerschans Adoptie van een monument in verband met herstel/herbestemming; inrichting Nigrum Pullum, Zwammerdam; realisatie Romeinse brug Fort Wierickerschans; inrichting Park Matillo, Leiden; beter zichtbaar maken van de restanten van de Limes in nieuwe ontwikkelingen, bijv. ontwikkeling Oude Rijn Zone; voorzieningen, zoals uniforme bebording en betere doorgangen, voor een samenhangend, toegankelijk netwerk van fiets- en wandelpaden langs de Oude Rijn; Limesfietsdag; Limes markering d.m.v. landschapskunst Resultaat: de Limes als Hjnelement gemarkeerd en gewaardeerd als inspiratiebron voor ruimtelijke ontwikkeling. Naast de uitvoering van nieuwe projecten zal zoveel mogelijk worden aangesloten bij bestaande plannen van de provincie (bijvoorbeeld het fietspadenplan en het transformatieproject Oude Rijn Zone) en externe instances, zoals de boekjaarinstellingen, het Rijksmuseum voor Oudheden, de Kunsthal en het Archeon. Vooruitlopend op het te ontwikkelen Provincial Archeologisch Centrum zal de collectie van het Provinciaal Archeologisch Depot benut worden voor het themajaar. 2.5 en Uitvoering van de themajaren geschiedt met binnen programma 4 van de provinciale begroting gealloceerde middelen (productgroep 430 "Versterken van culturele kwaliteit"). Het budget themajaar 2009 bedraagt Daarnaast zullen projecten worden uitgevoerd door provinciale cultuurinstellingen die boekjaarsubsidies ontvangen. In het kader van het themajaar worden de diverse deelprojecten uitgevoerd binnen de genoemde programmalijnen. Hiertoe wordt subsidie- en opdrachtengeld ingezet. Voor de ruimtelijke ontwikkeling is het voornemen om, conform het Cultuurplan , het belang van grote monumentale structuren en historische cultuurlandschappen op en rond de Limes en Fort Wierickerschans, via de nieuw Wet Ruimtelijke Ordening waar nodig en mogelijk in de Provinciale Structuurvisie en verordening te regelen. Daarnaast benutten wij de Cultuurhistorische Hoofdstructuur en de, thans in uitvoering zijnde, regioprofielen waarin het provinciale belang van cultuurhistorische elementen per regio wordt beschreven en de kansen danwel bedreigingen van het cultuurhistorisch erfgoed in kaart wordt gebracht. Daarnaast vindt afstemming plaats met de Agenda Vrije Tijd en het Uitvoeringsprogramma Groene Hart (venster

11 Bodegraven-Woerden) voor de toeristisch-recreatieve benutting en worden ook vanuit cultuurbereik en cultuureducatie bijdragen geleverd. Vanzelfsprekend zal het instrument communicatie actief worden ingezet. 2.6 en In overleg met de afdeling Communicatie zal de marketing en communicatie random het themajaar worden bepaald. Waar mogelijk zal worden aangesloten bij bestaande communicatiestrategieen zoals die voor het Groene Hart, maar ook van de boekjaarinstellingen en andere partners zoals Zuid-Hollands Landschap. 2.7 en Een gezamenlijke inzet en thematisch werken verhoogt een succesvolle beleidsrealisatie. Wij zullen onze middelen op basis van samenwerking met verschillende beleidssectoren binnen de provinciale organisatie en met externe partijen zoals de boekjaarinstellingen, gericht inzetten op daadwerkelijke uitvoering. Om de inhoudelijke richting te kunnen bepalen is vooraf orienterend overleg intern en extern geweest. Hieruit blijkt dat alle partijen zeer positief staan tegenover het concept van de themajaren en hun ervaringen met het themajaar 2008 en bereid zijn tot actieve deelname. Veel partijen zien ook kansen en mogelijkheden in het al doorkijken near de komende themajaren voor 2010 en Aan de hand van de orienterende gesprekken is afgesproken projecten uit te werken en te starten, zoals genoemd in hoofdstuk 2.4, en bestaande netwerken te benutten en uitte breiden. De samenwerking met andere partijen, voorzichtig verkend in het huidige themajaar, zal intensiever benut worden. Aan de hand van een Plan van Aanpak van het Zuid-Hollands Bureau voor Toerisme zullen wij komen tot een concrete uitwerking voor het themajaar In dat plan staat samenwerking met alle relevante partijen voorop en worden bestaande initiatieven en beleidsinspanningen van verschillende (markt) partijen en overheden concreet met elkaar verbonden. Na vervolgoverleg met intern en extern betrokkenen zullen keuzes gemaakt worden uit wensen, behoeften en ideeen en zal een uitgewerkt werkplan worden gemaakt. Dit plan zal eind 2008 worden gepresenteerd, zodat de projecten kunnen starten. Relevante partijen intern Beleidssectoren/projecten Agenda Vrije Tijd, Verkeer en Vervoer, Groen, en Ruimtelijke Ordening en als coordinator Cultuur. Relevante partijen extern Belangrijke partijen zijn in ieder geval: Kunstgebouw Erfgoedhuis Zuid-Holland Zuid-Hollands Bureau voor Toerisme ProBiblio Zuid-Hollands Landschap Staatsbosbeheer Landschapsbeheer Zuid-Holland Zuid-Hollandse Popunie Stichting Koorbegeleiding Stichting Educatieve orkestprojecten Gemeenten (met name Katwijk, Leiden, Rijnwoude, Alphen a/d Rijn, Bodegraven) Rijksoverheid (Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten)

12 Provincies Utrecht en Gelderland Programmabureau Limes Fort Wierickerschans Archeon Kunsthal Rijksmuseum van Oudheden