Van kwantiteit naar kwaliteit. Alleen ga je sneller, samen kom je verder

Transcriptie

1 Van kwantiteit naar kwaliteit Alleen ga je sneller, samen kom je verder 1

2 Inhoudsopgave 1. Inleiding Missie, visie en doelstelling Afbakening onderwerp Waarom komt het CDA hiermee? Maatschappelijke ontwikkelingen Kerntakendiscussie Overzicht huidige situatie Achtergrondinformatie Toekomstscenario s Scenario A: doorgaan zoals nu Scenario 1: vier grote voorzieningsgebieden Scenario 2: dorpsgebonden budget Scenario 3: vier grote voorzieningsgebieden en 11 kernen met eigen identiteit Resultaten en communicatie Kritische succesfactoren Tijdlijn en besluitvorming Bijlagen Geraadpleegde literatuur Overige informatiebronnen Feiten en cijfers gemeente Montferland

3 1. Inleiding Nederland verandert en Montferland verandert daarmee ook. Vergrijzing, krimp, technologische en maatschappelijke ontwikkelingen gaan snel en lijken onomkeerbaar. De gemeente Montferland heeft, mede door haar vele kleine kernen, sterk te maken met deze ontwikkelingen 1. De kernen zijn sterk afhankelijk van hun inwonersaantal, de aanwezige voorzieningen en de samenhang die daartussen bestaat. Teruglopende leerlingaantallen hebben in 2015 geresulteerd in het sluiten van de basisschool in Stokkum. Maar niet alleen het basisonderwijs in de kernen staat onder druk. Ook (sport)verenigingen en diverse andere voorzieningen hebben het moeilijk en kampen met teruglopende ledenaantallen. Hiermee lijkt de urgentie om het over dit onderwerp te hebben toe te nemen. Want hoe kunnen we onze kernen leefbaar en vitaal houden en een prettige plek om te leven, wonen en werken? En hoe kunnen we dit zo inrichten dat het structureel en toekomstbestendig is en er niet wordt gezocht naar een incidentele, eenmalige en korte termijn oplossing? Elke kern in onze gemeente heeft haar eigenheid en identiteit, dat maakt elke kern bijzonder. Die eigenheid is vaak de kracht van een kleine kern omdat het mensen onderling verbindt. Hoe kunnen we ervoor zorgen dat elke kern zijn identiteit behoudt en tegelijkertijd om kan gaan met de ontwikkelingen en uitdagingen waar het voor staat? Daar ligt een grote en gezamenlijke opdracht voor de kernen en de gemeente Montferland. De kerntakendiscussie heeft de kernen in de positie gezet om zelf met ideeën te komen hoe hun dorp eruit zou moeten zien. Dit lijkt vooral een harde discussie te zijn die over stenen ging. We willen juist meer aandacht voor leefbaarheid, sociale verbindingen en hoe we dit toekomstgericht in kunnen richten. Want hoe zien mensen hun toekomstige droomdorp voor zich? Welke basis of randvoorwaarden zijn er nodig, waar kan er slim(mer) worden samengewerkt binnen en tussen de dorpen op welke terreinen, hoe kunnen we mensen blijven boeien en binden en zorgen dat ze niet vertrekken? In dit document wordt er geschetst welke ontwikkelingen er zijn, hoe de feitelijke situatie op dit moment is en welke (mogelijke) scenario s er voor de toekomst zijn. Algemene reacties zijn vaak dat men het bagatelliseert door te stellen dat het niet waar is. Men probeert het soms te bestrijden door koude marketing, door bijvoorbeeld kavels goedkoop te verkopen. Men kan het accepteren en leren omgaan met de gevolgen of het kan juist benut worden door te experimenteren met inwoners en bedrijven om tot slimme oplossingen te komen. Het CDA Montferland kiest voor de laatste optie en wil met dit stuk een discussie over het onderwerp aanwakkeren en richting geven aan eventuele besluitvorming. Het is een onderwerp dat vaak nog niet door iedereen wordt herkend terwijl het aan de orde van de dag is en we onze kernen zien worstelen. We willen dit omzetten in kansen en samen innovatieve oplossingen bedenken om op korte en lange termijn onze kernen vitaal te houden. Daarvoor is visie, budget en oprechte samenwerking voor nodig. 1 Zie hoofdstuk 4 voor actuele gegevens. 3

4 2. Missie, visie en doelstelling Gelet op de inleiding moet eerst duidelijk neergezet worden wat we willen met dit document. De missie, visie en doelstellingen bij dit initiatief staan hieronder kort verwoord. Visie Eigen identiteit en sterke punten van de kernen behouden, door te kijken buiten de bestaande kaders en voorzieningen collectief te verruimen waarbij bereikbaarheid van voorzieningen boven beschikbaarheid komt te staan. Missie Komen tot een acceptabel niveau van voorzieningen voor onze inwoners, rekening houdend met de eigenheid en identiteit van elke kern Doelstelling Komen tot een duurzame en acceptabele samenstelling van voorzieningen ten behoeve van de leefbaarheid in onze dorpen en kernen en de burger van Montferland 2.1 Afbakening onderwerp Om niet te verzanden in een brede discussie over de maatschappij als geheel, de uitkomsten van de kerntakendiscussie of bijvoorbeeld de decentralisaties in het zorgdomein is het verstandig om het onderwerp af te bakenen. Het gaat om de voorzieningen 2 en sociale verbindingen die in onze kernen op dit moment aanwezig zijn en hoe we onze dorpen in de toekomst zien. We kijken daarbij naar; - Sport - Cultuur (o.a. bibliotheek, muziekvereniging, toneel) - Onderwijs - Welzijn - Maatschappelijk vastgoed 2 Definitie voorziening: Een maatregel die ondersteunt wordt door de gemeente en daardoor de maatschappij ten goede komen. Dit kan in de vorm van een subsidie of gebouw. 4

5 3. Waarom komt het CDA hiermee? Een terugtredende overheid, krimp, de kerntakendiscussie, het sluiten van basisscholen en leegstaande gebouwen. Er zijn diverse ontwikkelingen gaande die ertoe hebben geleid dat we deze discussie willen en moeten starten. Als grootste fractie en grote betrokkenheid in de Montferlandse kernen wil het CDA haar verantwoordelijkheid hierin pakken. Wij denken dat doorgaan op de oude manier op termijn onhoudbaar wordt en zien kansen om de veranderingen beet te pakken en ze in ons voordeel te draaien. In Montferland zien we langzaam maar zeker verschillende initiatieven ontstaan (samenwerking voetbalclubs, digitale dorpspleinen) en in het land zij nog tal van slimme initiatieven te vinden op allerlei beleidsterreinen. 3.1 Maatschappelijke ontwikkelingen Hieronder staat kort en puntsgewijs (DESTEP) weergegeven welke ontwikkelingen op welk vlak spelen en hoe die Montferland raken. Demografische ontwikkelingen De maatschappij en de samenstelling ervan verandert. Er zijn belangrijke demografische verschuivingen waarbij mensen wegtrekken uit de kernen en de mensen die er wel wonen minder kinderen krijgen dan voorheen. Dit resulteert in scholen die onder de opheffingsnorm (dreigen te) komen, minder leden voor sportverenigingen, druk op andere voorzieningen in de kernen, gebouwen met een lage bezettingsgraad etc. Economische ontwikkelingen De economische crisis heeft zowel de gemeentelijke organisatie als de gemeentelijke samenleving geraakt. De kerntakendiscussie was hier een bijna direct gevolg van. Dit betekende voor veel verenigingen en kleine kernen een aantal kortingen waar men mee om moet gaan. Sociaal-culturele ontwikkelingen De opkomst van sociale media hebben geleid tot een paradox. Aan de ene kant hebben we online meer contact met meer mensen, terwijl we aan de andere kant minder fysiek interacteren en minder deelnemen aan clubs en verenigingen. Oftewel, we doen meer dingen individueel, maar dan wel samen. De dingen die we samen doen, doen we in wisselende samenstellingen, en steeds minder in clubverband of groepsverband. De decentralisatie van zorgtaken vraagt daarnaast meer van de gemeente én de samenleving. Van een gemeente die voor alles zorgt naar meer faciliteren dat burgers het zelf kunnen doen, als een netwerkorganisatie. Dit betekent meer participatie van de samenleving op terreinen als zorg en sociale veiligheid en meer eigen verantwoordelijkheid voor de inwoners in hun eigen kern. Dit betekent voorop lopen, vooruit kijken en ontwikkelingen benutten om het woon en leefklimaat verder te optimaliseren door samen aan de slag te gaan voor de toekomst. Technologische ontwikkelingen Afstanden lijken korter te worden nu iedereen digitaal met elkaar in contact kan treden. Dit biedt kansen tot verbinding maar vraagt van mensen die hier niet of minder capabel in zijn soms grote aanpassingen. Naast kansen zijn er ook bedreigingen, veel traditionele winkels kunnen of willen niet mee met digitalisering en online shopping waardoor leegstand van winkelpanden toe lijkt te nemen. Een positief voorbeeld van hoe internet en techniek een dorpskern kan ondersteunen is Dit digitale dorpsplein verbindt inwoners op allerlei terreinen. Maar ook de buurtapp waarin buurtbewoners elkaar op de hoogte houden van ontwikkelingen wordt steeds vaker gebruikt. Ecologische ontwikkelingen 5

6 Aandacht voor duurzame energie wordt steeds belangrijker. Er liggen bijvoorbeeld kansen om in het buitengebied hier iets mee te doen. Bij nieuwbouw wordt het aspect duurzaamheid en energie al meegenomen. Daarnaast zijn er initiatieven op het gebied van duurzaamheid waarbij het proces een voorbeeld kan zijn voor andere initiatieven. Politiek-juridisch Montferland Het CDA zit in de haarvaten van de Montferlandse samenleving en staat voor de kleine kernen en de identiteit die zij hebben. Als grootste fractie wil het CDA hier de verantwoordelijkheid in pakken en de andere Montferlandse partijen vragen over dit onderwerp mee te denken. 3.2 Kerntakendiscussie 2015 De gemeente heeft niet meer de financiële middelen om alles wat er ooit was in stand te houden. De inwoners zullen daarom meer samen moeten doen al dan niet in samenwerking met de gemeente. Dit is één van de uitkomsten van de kerntakendiscussie die in 2015 is gevoerd. De resultaten ervan worden de komende jaren ingeboekt en dat betekent voor de kernen concreet dat er in elke kern één gemeenschappelijke voorziening met steun van de gemeente wordt behouden. De voorziening is in de meeste gevallen een gebouw (al dan niet eigendom van de gemeente) waar de kern terecht kan voor diverse activiteiten maar zou ook in geld of andere middelen kunnen worden uitgedrukt. Conclusies kerntakendiscussie op hoofdlijnen; - Eén gemeenschappelijke voorziening per kern; - kernen moeten meer zelf doen. Andere houding Het is in ieder geval belangrijk dat inwoners hun creativiteit en saamhorigheidsgevoel binnen de kern gebruiken om het zelf te gaan doen. Dit vraagt ook van de gemeente een andere houding. De ambtenaar moet de burger gaan helpen bij een initiatief in plaats van het afkeuren of tegenhouden. De gemeente is niet langer de alleen regisseur maar slechts een speler in de huidige netwerksamenleving die een andere rol vraagt van de overheid. De gemeente moet open staan voor initiatieven en verbinden en faciliteren waar dat nodig is. Een onderscheidende gemeente die het samen doet met haar inwoners en keuzes durft te maken. 3.3 Overzicht huidige situatie Montferland beschikt over 11 kernen. Elke kern heeft zijn eigen voorziening(en) die er vaak al decennia aanwezig zijn. Didam is de grootste kern, gevolgd door s-heerenberg. De overige kernen variëren van enkele honderden tot tweeënhalf duizend inwoners en hebben sterkere mate te maken met de ontwikkelingen zoals geschetst in de voorgaande hoofdstukken. Kenmerkende kernen: eenheid in verscheidenheid. Elke Montferlandse kern is uniek en heeft een eigen identiteit. Waar het Berghse gedeelte van oudsher sterk gericht is op Doetinchem en Emmerich, heeft Didam van oudsher meer met Arnhem, Nijmegen en de naastgelegen plaatsen Zevenaar en Duiven. De kernen kennen allen een sterk verenigingsleven met schutterijen, voetbalverenigingen en carnaval, daarin zit de eenheid in verscheidenheid. Daarnaast zijn er ook specifieke verschillen. Stokkum, s-heerenberg en Zeddam zijn sterk gericht op toerisme, Didam vervult met de aanwezige winkels en gunstige infrastructuur meer een centrumfunctie binnen de gemeente. 6

7 Kaart kernen gemeente Montferland De kernen hebben verschillende voorzieningen. In onderstaande tabel is te zien welke kern welke voorziening heeft en hoeveel dit er zijn. Kern Basisschool Sporthal/ gymzaal Voetbal accommodatie Overige sport/spel Didam Loil Nieuw-Dijk Beek/ Loerbeek Kilder Braamt Stokkum Lengel s-heerenberg Azewijn Zeddam Totaal Verenigingsleven samenkomstgebouw 7

8 4. Achtergrondinformatie In de beschikbare literatuur wordt vanaf midden jaren 90 voor het eerst gesproken over krimp (Hospers, 2012). Pas rond 2004 wordt het onderwerp ontdekt als beleidsthema. Rond 2006 raken steeds meer bestuurders hierin geïnteresseerd en rond 2011 is het eindelijk een belangrijk regionaal en lokaal thema. In deze laatste fase zullen bestuurders een omslag in het denken moeten maken. Hoe om te gaan met bevolkingsdaling, ontgroening en vergrijzing? Groeiparadigma Groei is succes en krimp is falen (Goedvolk & Korsten, 2008), wordt er vaak geredeneerd. Alle subsidies en regelingen in de ruimtelijke ordening zijn vaak gebaseerd op groei. Dit vraagt om een nieuwe manier van besturen, organiseren en financieren: met krimp of vergrijzing komen vanzelf ook middelen onder druk te staan. Iets wat we in Montferland ook zien want de gemeente kan onmogelijk alles in alle kernen blijven doen, in de kerntakendiscussie heeft de gemeenteraad hierin al een keuze gemaakt (zie paragraaf 3.2). Dorpen van vroeger naar nu Verleden: dorpen als een gevuld ei - Dorp als de wereld in het klein - Dorpisme en kerktorenpolitiek Heden: stadlandrelaties als roerei Toekomst: dorp als satelliet van de stad dorp stad dorp dorp - Mobiliteit: we wonen, werken en winkelen op regionale schaal - Breedband: toegang tot global village - Dorp in de stad: bijvoorbeeld stadslandbouw. - Zorg voor goede bereikbaarheid Als krimp vraagt om een nieuwe manier van besturen, organiseren en financieren betekent dat iets voor onze gemeente en de kleinere kernen die hiermee te maken hebben. Hoe zit het met de voorzieningen en bereikbaarheid? Gaan we inderdaad van lokaal beschikbaar naar regionaal bereikbaar? Willen we voorzieningen blijven handhaven? Of juist verspreiden, combineren, concentreren, mobiliseren of mogelijk virtualiseren? Mooie voorbeelden van het nieuwe denken Het gaat om haakbaarheid in plaats van maakbaarheid. Sluit zoveel mogelijk aan bij lopende initiatieven die goed werken in plaats van het zelf uit te vinden. Kijk welke natuurlijke samenwerkingsverbanden er nu al zijn. In Nieuw-Dijk loopt inmiddels het project buurtje.nl waarmee bewoners elkaar makkelijker kunnen vinden en samenwerken. Zeddam en Braamt werken sinds kort samen op het gebied van voetbal en zo zijn er tal van initiatieven die opbloeien. 8

9 5. Toekomstscenario s Om meer beeld te krijgen bij hoe een en ander er in de toekomst uit kan zien zijn er vier scenario s uitgeschreven welke allen een mogelijk toekomstbeeld schetsen. Hierin wordt beschreven hoe onze kernen er uit zouden kunnen gaan zien, gelet op bovenstaande informatie. 5.1 Scenario A: doorgaan zoals nu Elk dorp zijn eigen ding laten doen. Zonder onderlinge samenhang of afspraken en iedereen voor zichzelf. Het dorp als een gevuld ei met daarin zoveel mogelijk vasthouden aan de oude voorzieningen zoals die er altijd al waren. Voordelen - Het blijft op korte termijn bij het oude - Elke dorp zijn eigen ding Nadelen - Teruglopende ledenaantallen - Algemene voorzieningen zullen langzaam maar zeker verdwijnen - Meer geld en middelen noodzakelijk om voorzieningen in stand te houden - Vooral een korte termijn oplossing 9

10 5.2 Scenario 1: vier grote voorzieningsgebieden Het creëren van vier grote voorzieningsgebieden waarin de grote voorzieningen (sportvoorzieningen, onderwijs) gecentraliseerd zijn en beschikbaar voor alle kernen. Kleinere voorzieningen zoals dorpshuizen of samenkomstgebouwen zijn de verantwoordelijkheid van de kern. Ad 1. De voorzieningsgebieden zijn gebaseerd op historie, onderlinge verbondenheid en praktische informatie van de kernen. Dit is gebaseerd op kennis en ervaring van de commissie spreiding maar kan ook anders worden ingedeeld. Ad 2. Er loopt een denkbeeldige lijn door Didam, dit om het onderscheid tussen gebied 1 en 2 duidelijk te maken waarin reeds al grote voorzieningen zijn. Ad 3. gele pijlen geven natuurlijke relaties buiten de gemeentegrenzen aan. Voordelen - Toekomstgericht, inspelen op ontwikkelingen - Grotere verenigingen, meer draagkracht, langere levensduur - Geconcentreerd en levensvatbaar vanwege grotere ledenaantallen - Meer geld naar burgers dan naar stenen - Overzichtelijker en eenvoudiger - Kans op nieuwe accommodaties Nadelen - Accommodaties dienen gedeeld te worden - Grote voorzieningen buiten de eigen kern - Meer bewegingen van burgers tussen de dorpen eventueel samen op te pakken - Grotere afstanden te overbruggen 10

11 5.3 Scenario 2: dorpsgebonden budget Kernen krijgen één bedrag per jaar voor hun kern. Dit bedrag is (in onderstaand rekenvoorbeeld) gebaseerd op het huidige subsidiebeleid en de exploitatiekosten van aanwezige voorzieningen. Dit bedrag kan de kern zelf vrij besteden maar de gemeente springt dan niet ook meer bij. Een soort afkoopconstructie waarin kernen veel vrijheid hebben. Fictieve rekensom Dorpskern Montferland - 1 door de gemeente onderhouden sportveld exploitatie Een dorpshuis exploitatie Een kleine sporthal met kantine exploitatie Totaal subsidies per jaar Totaal: Wat als de kern het bedrag van jaarlijks vrij kan besteden? Worden er dan andere keuzes gemaakt? Voordelen - Eigen keuzes / meer regie voor de kernen - Eigen identiteit behouden, kerngevoel versterken - Transparant en overzichtelijk - Meer geld naar burger - Geen vaste / incidentele lasten op de lange termijn voor de gemeente - Meer samenwerking in de kern 11

12 - Overzichtelijk: een bedrag naar de kern - Afkopen van zorg voor kernen door de gemeente Nadelen - Wie beheert het geld? - Frictiekosten gemeente - Gemeente verliest de regie: kernen maken eigen keuzes, geen groter plaatje 12

13 5.4 Scenario 3: vier grote voorzieningsgebieden en 11 kernen met eigen identiteit Volgens dit scenario heeft elke kern een eigen voorziening waarin verenigingen en activiteiten terecht kunnen. Daarnaast houden we de vier grote voorzieningsgebieden aan voor grotere voorzieningen, zoals sportaccommodaties. Een soort samenstelling tussen lokaal een algemene dorpsvoorziening, en op grotere schaal de grotere voorzieningen. Hierbij zijn een ontmoetingsplek, bereikbaarheid (ook digitaal) en een zorgvoorziening vaak het belangrijkste minimum. Voordelen - Ieder dorp zijn eigen identiteit met één voorziening voor het dorp waar verenigingen terecht kunnen. - Betere levensvatbaarheid verenigingen/voorzieningen - Meer geld naar de burgers, minder in stenen en onderhoud - Saamhorigheid in het dorp: delen van gebouwen - Grote voorziening kwalitatief beter Nadelen - Lokaal delen van de voorziening door verenigingen - Grote voorzieningen buiten de eigen kern - Grotere afstanden om te overbruggen 13

14 6. Resultaten en communicatie 6.1 Kritische succesfactoren Communicatie Het overbrengen van de boodschap is lastig. Hoe krijgen we mensen zover om over hun eigen schaduw heen te stappen en waar nodig de samenwerking te zoeken. En hoe kan de gemeente de juiste rol aannemen? Kunnen we procesgeld beschikbaar stellen om de goed initiatieven te ondersteunen en een verandering aan te jagen? Wat is het voordeel, wat is het lonkend perspectief? Wat levert dit de burgers op? Per scenario staat globaal omschreven wat de voor en nadelen zijn maar elk scenario kan vanuit verschillend perspectieven bekeken worden. Het is belangrijk om bij elk scenario het CLEAR principe (Hospers, 2012) te laten leiden. Met het CLEAR principe wordt het succesvol uitvoeren van burgerschap alleen bereikt als bewoners: - Can do (samenleving moet het kunnen) - Like to (samenleving moet het leuk vinden) - Enable to (mogelijk gemaakt worden door gemeente) - Asked to (samenleving moet gevraagd worden) - Responded to (samenleving in het zonnetje zetten) 6.2 Tijdlijn en besluitvorming Wanneer communiceren we wat? Wat is een goed moment om dit initiatief breder naar buiten te brengen? Wordt het uiteindelijk een raadsinitiatief of geven we het college opdracht om hiermee aan de slag te gaan? Wanneer willen we wat doen en hoe houden we zelf, als CDA of als Raad de regie hierop? Onderstaand een planning wanneer we wat willen realiseren. Wat Bijpraten college over het initiatief Document gereed en fractie bijgepraat Coalitie bijpraten Inbrengen voorstel in de Raad Optie: als roadshow in dorpen en buurten bespreken om draagvlak te creëren. Wanneer Halverwege/eind februari Halverwege maart Maart Maart April IJkpunten: implementatie uitkomsten KTD Met de beste intenties willen we dit verder brengen maar de beste intenties zijn geen garantie voor succes. De kernen zijn op dit moment zelf aan zet om de uitkomsten van de kerntakendiscussie te vertalen naar hun eigen situatie. We merken dat dit moeizaam gaat. Wellicht kan dit document daar een versnelling in geven om het anders te gaan doen. Het is belangrijk om dit document te zien in de ontwikkelingen die nu al spelen. 14

15 7. Bijlagen 7.1 Geraadpleegde literatuur - Goedvolk, Eva; Korsten, Arno. Bevolkingsdaling vraagt paradigmaverandering, Hospers, Gert-Jan. Krimpdorpen in een global village, Hospers, Gert-Jan. Hoe zet je en dorp op de kaart, Hospers, Gert-Jan. Krimp het nieuwe denken, bevolkingsdaling in theorie en praktijk, Overige informatiebronnen - Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) - Cijfers gemeente Montferland 7.3 Feiten en cijfers gemeente Montferland Aantal inwoners per kern per , cijfers gemeente Montferland Didam (excl. Loil en Nieuw-Dijk) Loil 1539 Nieuw-Dijk 1617 s-heerenberg 8220 Lengel 356 Stokkum 1150 Zeddam 2498 Kilder 1501 Beek 2223 Azewijn 749 Loerbeek 455 Wijnbergen 160 Braamt 1030 Vethuizen 85 Totaal Ontwikkeling bevolking Montferland , cijfers Centraal Bureau voor de Statistiek Bevolking; geslacht, leeftijd, burgerlijke staat en regio, 1 januari Mannen en Onderwerpen vrouwen Regio's Perioden Leeftijd aantal Montferland 2005 Totaal leeftijden Montferland 2005 Jonger dan 20 jaar 8694 Montferland tot 65 jaar Montferland jaar of ouder 5202 Montferland 2006 Totaal leeftijden

16 Montferland 2006 Jonger dan 20 jaar 8640 Montferland tot 65 jaar Montferland jaar of ouder 5390 Montferland 2007 Totaal leeftijden Montferland 2007 Jonger dan 20 jaar 8478 Montferland tot 65 jaar Montferland jaar of ouder 5573 Montferland 2008 Totaal leeftijden Montferland 2008 Jonger dan 20 jaar 8379 Montferland tot 65 jaar Montferland jaar of ouder 5792 Montferland 2009 Totaal leeftijden Montferland 2009 Jonger dan 20 jaar 8294 Montferland tot 65 jaar Montferland jaar of ouder 6068 Montferland 2010 Totaal leeftijden Montferland 2010 Jonger dan 20 jaar 8243 Montferland tot 65 jaar Montferland jaar of ouder 6312 Montferland 2011 Totaal leeftijden Montferland 2011 Jonger dan 20 jaar 8044 Montferland tot 65 jaar Montferland jaar of ouder 6432 Montferland 2012 Totaal leeftijden Montferland 2012 Jonger dan 20 jaar 7906 Montferland tot 65 jaar Montferland jaar of ouder 6781 Montferland 2013 Totaal leeftijden Montferland 2013 Jonger dan 20 jaar 7668 Montferland tot 65 jaar Montferland jaar of ouder 6968 Montferland 2014 Totaal leeftijden Montferland 2014 Jonger dan 20 jaar 7629 Montferland tot 65 jaar Montferland jaar of ouder 7252 Montferland 2015 Totaal leeftijden Montferland 2015 Jonger dan 20 jaar 7477 Montferland tot 65 jaar Montferland jaar of ouder