GRAFSTEEN EN GRAF VAN SCALIGER

Transcriptie

1 GRAFSTEEN EN GRAF VAN SCALIGER door H.J. de Jonge In de noordbuitenwandeling van de Pieterskerk, aan de voet van de zuidwestelijke zuil van de noordkapel, ligt de eenvoudige grafsteen van Joseph Scaliger, sieraad der academie van 1593 tot De steen is op 10 augustus 1819 hierheen overgebracht uit de Vrouwekerk aan de Haarlemmerstraat, waar Scaliger in 1609 was begraven.1 Deze grafsteen moet wel onderscheiden worden van de in dit jaarboekje door R.E.O. Ekkart behandelde epitaaf van Scaliger, die het eremonument is dat voorheen boven het graf in de Vrouwekerk aan een zuil hing en eveneens in 1819 naar de Pieterskerk is overgebracht, waar hij bevestigd is tegen de muur links onder het orgel. De grafsteen waarom het in deze bijdrage gaat geeft aanleiding tot twee opmerkingen. De eerste betreft het feit dat de steen langs de bovenrand aanzienlijk ingekort blijkt te zijn, waardoor de oorspronkelijk aanwezige heraldische decoratie nu verdwenen is. De tweede betreft de plaats in de Vrouwekerk waar de steen oorspronkelijk heeft gelegen, d.w.z. de plaats van Scaligers graf, waarmee de oorspronkelijke positie van de epitaaf ten nauwste samenhangt. Het ontbrekende wapen In de grafzerk is een latijns inschrift gebeiteld. Vertaald luidt het: JosephUS J US t USS ca 1 ig er, zoon van Julius Caesar. Hier verwacht ik de opstanding. Onderaan staat, eveneens in het Latijn: Deze grond is van de kerk gekocht. Niemand mag hierin een lichaam bijzetten. De Latijnse tekst van deze inscriptie is in zijn geheel door Scaliger zelf vastgesteld; ten onrechte is dit betwijfeld.* In zijn laatste wilsbeschikking gaf de geleerde zijn knecht Jonas Rousse nauwkeurige instructies omtrent de uitvoering van de steen en Scaligers voorschriften blijken tot op de letter te zijn opgevolgd. Een probleem bleef tot nu toe, dat volgens de bepaling van Scaliger ook zijn wapen in de steen gebeiteld moest worden: van een familieteken ontbreekt echter op de zerk elk spoor. Heeft Rousse op de kosten willen besparen? Het blijkt nu van niet. In 1688 maakte een notaris op verzoek van Scaligers familie in Frankrijk een precieze beschrijving van zowel Scaligers ereteken (de epitaaf) als de 91

2 afl. 1. Grafsteen van Josephus Justus Scaliger. Leiden, Pieterskerk. 92

3 grafsteen in de Vrouwekerk. Na een gedetailleerd verslag van het wapen op het eremonument gegeven te hebben, vervolgt de notaris: Et sur la tombe y sont gravez les mesmes armes en pierre bleue, où est escript..., volgt de tekst van het nog bestaande opschrift op de grafsteen. De conclusie moet zijn: van de steen is het bovenste deel met Scaligers wapen afgehakt. Ook van de rechterkant is, zoals een ieder reeds kon zien, een flinke strook afgehouwen, zodat zelfs het opschrift is beschadigd. Thans is duidelijk, dat eveneens aan de bovenkant een aanzienlijk stuk is weggekapt. Mogelijk was het wapen reeds verminkt in de Franse tijd of eerder, en besloot men bij de overbrenging het beschadigde gedeelte te verwijderen De reden waarom de rechter zijkant werd afgehakt is onduidelijk; misschien om de steen passend te maken voor de vrijgemaakte ruimte in de vloer van de Pieterskerk. In elk geval is de steen oorspronkelijk voorzien geweest van Scaligers wapen. Rousse heeft zijn plicht vervuld. De plaats van Scaligers graf in de Vrouwekerk Geen van de grafboeken van de Vrouwekerk vermeldt expliciet, welk graf dat van Scaliger is geweest. Twee in zijn zerk gebeitelde aanwijzingen echter helpen het graf te localiseren: het nummer 58 en het verbod dat het graf nog voor andere bijzettingen zou worden gebruikt. Graven met het nummer 58 kwamen slechts voor in drie delen van de kerk het noordpand, de omgang van het koor en de middelkerk. Dat in de kooromgang behoorde evenwel van 1585 tot 1623 ononderbroken toe aan Annetgen Jansdochter. Dat in de middelkerk was in die periode wel eigendom van de kerk, maar werd in 1664 verkocht. Geen van deze twee graven kan dat van Scaliger zijn geweest. Alleen graf 58 in het noordpand is vanaf 1585 van de kerk geweest en in de 17de en 18de eeuw gedurig in haar bezit gebleven, zoals in 1676 en 1718 uitdrukkelijk werd vastgelegd in de grafboeken. Desondanks werd het blijkbaar nooit als huurgraf ter beschikking gesteld: het werd in 1724 zelfs niet geregistreerd in het register van alle huurgraven in de Vrouwekerk. Toch was het in dat jaar ook niemands eigen graf, want het komt evenmin voor in het register van eigen graven van Dit graf 58 in het noordpand, dat kennelijk voortdurend ongemoeid werd gelaten, moet het graf van Scaliger zijn geweest. De ligging van het graf kan men makkelijk aflezen van de plattegrond van het betreffende gedeelte der kerk die voorkomt in het grafboek van 1676 (afb. 2). Uit de proporties van het graf op de plattegrond blijkt duidelijk, dat de steen oorspronkelijk, zoals boven uiteengezet, langer moet zijn geweest dan nu het geval is. Voorts blijkt de zerk tegen de voet van 93

4 de zuid(west)elijke zuil van het noordtransept gelegen te hebben. De vlakke kanten van deze zuil moeten zich goed hebben geleend voor de bevestiging van de epitaaf, die volgens de wens van de curatoren der universiteit immers moest worden aangebracht sen de naeste pilaer van t grafy. Is het trouwens toeval, dat de grafsteen in de Pieterskerk een plaats heeft gekregen die correspondeert met zijn oorspronkelijke plaats in de Vrouwekerk? De koop waarvan op de steen en in het kasboek van de kerkmeesters* sprake is heeft in werkelijkheid slechts ingehouden, dat Scaligers executeurs-testamentair, Franciscus en Justus Raphelengius, tegen betaling van vijftig gulden van de kerkmeesters de zekerheid hebben verkregen, dat het graf lange tijd gesloten zou blijven. Inmiddels bleef het graf eigendom van de kerk, maar de kerkmeesters verhuurden het nooit. Zij derfden dus inkomsten, en dit verklaart de uitzonderlijke hoogte van de prijs die de Raphelengii (uit Scaligers nagelaten geld) moesten betalen voor het in een niet zeer voornaam gedeelte van de kerk gelegen graf. De op de steen gebeitelde woorden volgens welke de grond van het graf van de kerk gekocht was, woorden die Scaliger in november 1608 zelf formuleerde in de aanwijzing voor zijn grafschrift, zijn strikt genomen niet bewaarheid. In de 17de en 18de eeuw hebben geleerden de nagedachtenis van Scaliger wel geëerd door een bezoek te brengen aan zijn graf. De Franse medicus Guy Patin b.v. schreef in 1648 over zijn voornemen, op een reis door Holland te Rotterdam het geboortehuis van Erasmus en te Leiden het graf van Scaliger aan te doen: à Leyden, je visiterois avec un dévotieux respect le tombeau du très grand Joseph Scaliger. g We weten nu, dat zij die Scaligers laatste rustplaats wilden bezoeken hun schreden moesten richten naar het noordpand in de Vrouwekerk en vlak voor de oostelijkste zijkapel daarvan het doel van hun pelgrimage bereikten, Daar vonden ze in de vloer de zerk, waarop ze - anders dan wij thans - Scaligers wapen in reliëf waarnamen. Erboven, aan de dichtstbijstaande zuil, zagen ze de epitaaf vervaardigd door Hendrick de KeyserlO en voorzien van de door Daniël Heinsius opgestelde ere-inscriptie, waarvan de laatste woorden luiden: Zelf liet hij een eeuwig gedenkteken voor zichzelf na in de geesten der mensen. 94

5 afb. 2. Plattegrond van het noordpand van de Vrouwekerk in het grafboek van Graf 58 was dat van Scaliger. Leiden, Gemeentelijke Archiefdienit. 95

6 AANTEKENINGEN 1. K.J.F.C. Kneppelhout van Sterkenburg, De gedenkteekenen in de Pieters-kerk te Leyden, Leyden 1864, p. 16 en 24. Over de overbrenging schreef J.W. te Water in de Algemeene Korist- enletterbode van 1819,11, pp en inzijnleuens-berigt, z.p., z.j. (1823), p W.N. du Rieu, De portretten en het testament van JJ. Scaliger, Handelingen en mededeelingen uan de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde , 11, Leiden 1881, p , zie p. 94. Scaliger is ook de auteur van de regel Deze grond is van de kerk gekocht. Niemand mag hierin een lichaam bijzetten. 3. H.J. de Jonge, The Latin Testament of Joseph Scaliger, 1607, Lias 2 (1975), p Hier vindt men ook bijzonderheden over de koop van Scaligers graf door de executeurs van zijn testament. 4. Leiden, Gemeentelijke Archiefdienst, notarieel archief nr. 1086, nr. 21: procesverbaal betreffende de tekenen aanwezig in de Waalse Kerk ter nagedachtenis aan Joseph Scaliger gepasseerd voor notaris Adrien den Oosterlingh op 14 april Leiden, Gemeentelijke Archiefdienst, archief van de kerkvoogdij der N.H. Gemeente, VIII 21 (1581 e.v.), 22 (na 1623), 23 (1663 e.v.), 24 (1676 e.v.), 25 (1718 e.v.), 26 en 27 (1724 e.v.). 6. Het in de vorige aantekening genoemde deel VIII 24, grafboek Vrouwekerk 1676 en volgende jaren, eerste plattegrond, voorafgaand aan folium P.C. Molhuysen, Bronnen tot de geschiedenis der Lei&& uniuersiteit, 1, s-gravenhage 1913, p: Het in aantekening 3 geciteerde artikel, p met noot G. Patin aan Ch. Spon, 13 maart 1648, geciteerd door J.X. Margolin, Guy Patin, lecteur d Erasme, Colloquia Erasmiana Turoniensia 1, Paris 1972 (De Pétrarque à Descartes 24), , zie p. 3% 10. R.E.O. Ekkart, Het grafmonument van Scaliger, Jaarboekje uow Geschiedenis en Oudheidkunde van Leiden en Omstreken 70 (1978). 96