Opinie. Het nieuwe belonen: Inkomensnivellering? Door Mr. Wim van Beem, Senior Consultant Human Capital Group

Transcriptie

1 Opinie Het nieuwe belonen: Inkomensnivellering? Door Mr. Wim van Beem, Senior Consultant Human Capital Group In dit artikel verdedig ik de stelling dat inkomensverschillen in Nederland de komende jaren kleiner zullen worden. Een veranderend politiek maatschappelijke klimaat ten opzichte van (nog) grotere inkomensverschillen, de internationale arbeidsmarkt met een relatief beperkte instroom van laagopgeleiden in Nederland en de focus op technologische vernieuwingen die relatief meer hooggekwalificeerd dan laaggekwalificeerd werk gaan vervangen zullen hieraan bijdragen. Trends in belonen en de ontwikkeling van beloningsverschillen Vanaf 1983 zijn de inkomensverschillen tussen de laagste en hoogste inkomens sterk toegenomen. Zo verdiende in de USA in 1985 de top 1% van de bevolking nog 9% van het totale inkomen terwijl dat in 2010 was opgelopen tot 24% van het totale inkomen. Maar niet alleen in de USA waren deze veranderingen merkbaar, ook voor de beroepsbevolking in Nederland zijn de inkomensverschillen tussen de laagste en hoogste inkomens met tientallen procenten gestegen. Bovendien zijn de beloningsverschillen tussen vergelijkbare groepen werknemers toegenomen. Professor Paul de Beer, bijzonder hoogleraar arbeidsverhoudingen aan de Universiteit van Amsterdam, noemt dit binnengroepsongelijkheid, dat wil zeggen toename in ongelijkheid van inkomen tussen werknemers van bijvoorbeeld hetzelfde opleidingsniveau. Hieraan hebben onder andere systemen van variabele beloning aan bijgedragen. Omdat deze trend al zolang aanhoudt, ervaren velen toenemende inkomensverschillen als een wetmatigheid. Ongeveer net zoals het idee dat de prijzen van woningen alleen maar kunnen (of beter gezegd: konden) stijgen. Velen verwachten dat deze trend zich zal blijven voortzetten. Zo voorspelt hoogleraar arbeidseconomie Jules Theeuwes (UvA) dat door toenemende vergrijzing en schaarste aan hoogopgeleiden een verdere inkomensongelijkheid zal ontstaan (zeker na 2020). Toch zijn er argumenten om de stelling te verdedigen dat we de komende jaren juist een periode van nivellering tegemoet gaan zien. Hieronder zet ik daarvoor een aantal argumenten op een rij. Zijn steeds grotere beloningsverschillen een natuurfenomeen? Allereerst blijkt uit cijfers over een langere tijd dat er diverse periodes zijn geweest waarin inkomensverschillen kleiner werden. Zo nam gedurende 1962 tot 1983 de ongelijkheid van besteedbare inkomens van inkomenstrekkers met maar liefst 47% af. De toename van het belang van opleiding en prestatie in plaats van afkomst en klasse speelde hierin een centrale rol, aldus De Beer. Er is dus in ieder geval geen sprake van een natuurfenomeen dat noodzakelijkerwijs door de markt

2 wordt afgedwongen. Als er al sprake is van wetmatigheden op het gebied van inkomensverschillen, dan is het een slingerbeweging door de geschiedenis heen. De invloed van politieke en maatschappelijke opvattingen Een aspect dat bij inkomensverschillen een rol speelt zijn de in een bepaalde periode heersende opvattingen over uitlegbare en rechtvaardige beloningsverhoudingen. Dit kunnen politieke en maatschappelijke ideeën zijn, maar vaak worden deze opvattingen ook met economische argumenten onderbouwd. Zo stelde de beroemde econoom en Nobelprijswinnaar Tinbergen in de zeventiger jaren van de vorige eeuw dat de hoogst betaalden niet meer zouden moeten verdienen dan vijf keer het loon van de laagstbetaalden in een organisatie. Het is voor velen nu moeilijk voor te stellen, maar deze opvatting werd destijds breed gedeeld. Zijn argumenten waren tweeledig. Ten eerste waren te grote verschillen tussen beloningen in zijn ogen contraproductief omdat ze de samenwerking in organisaties zouden ondermijnen. Dit moest uiteindelijk ten koste gaan van het (lange termijn) bedrijfsresultaat. Ten tweede deed hij (internationaal) onderzoek naar de toegevoegde waarde van managementfuncties in de top. Hij kon onvoldoende verband was vaststellen tussen de hoogte van het inkomen en de toegevoegde waarde van de managers voor de organisatie. Met andere woorden, de economische rationaliteit van de hoogte van het inkomen kon niet worden aangetoond. De geschiedenis heeft uitgewezen dat bovenstaande (economische) opvatting vanaf circa 1980 grotendeels naar de achtergrond is geschoven. Kort gezegd is het Rijnlands model, dat uitgaat van de kracht van het collectief, consensus en lange termijn, vervangen door meer Anglo-Amerikaanse opvattingen over performance van organisaties en daarbij behorende beloningen. In onderstaande tabel worden de verschillen tussen deze modellen geschetst.

3 Samenleving Organisatie Model : Anglo-Amerikaans Rijnlands Aspect Gericht op Bron: Holland Management Review (nr ) Kortetermijnwinst: - Shareholder Value - Geld is macht - may the best man win - win lose - you are for us or against us Continuïteit en vertrouwen: - tevreden klanten - tevreden werknemers - tevreden aandeelhouders - win win - het ligt genuanceerd Prestatieoriëntatie Volgend Kwartaal Continuïteit Organisatie is Ondersteuning Werkgemeenschap Money making machine Manager is Een MBA, want managen is een vak. Een meewerkend voorman (vergelijk: Gilden met hun meesterproef) Vakdeskundigheid is De verantwoordelijkheid van de medewerker De verantwoordelijkheid van de medewerker en de organisatie Centraal Nuttigheid van de mens Waardigheid van de mens Motivatie Extrinsiek (geld, incentives ) Intrinsiek (werkinhoud) Mensbeeld Mechanistisch Humanistisch Beloning afhankelijk Productiviteit Functie van Arbeid Is een kostenfactor Heeft een sociale component Medewerkers Input Belichaming van de organisatie Financiering via De beurs Banken en Familie Bedrijven Veelal beursgenoteerd Diversiteit in business modellen Nationaal Minimale staatsbemoeienis en markt regeert (= The Invisible Hand ) Actieve rol overheid. Maatschappelijke consensus tussen werkgevers, werknemers en financiers. Centraal Individu Onderlinge verhoudingen Leading is Individueel succes: The American Collectieve kracht; cultuur, open en Dream feminine. Ten opzichte van The winner takes it all Minderheden krijgen ook een deel. minderheden Faillissement is Begin van iets nieuws Het einde Georiënteerd op Verenigde Staten Azië Driven by Technology (D&E) and market design and science (R&D(&E)) Financiering onderwijs Overheid financiert Public schools Overheid financiert ook Private schools Coördinatie door Regels Shared values Karakter Avontuurlijk, spannend en Voorzichtig, overdacht, deugdzaam, gepassioneerd saai; alles bezien vanuit historisch perspectief. Tussen bedrijven Concurrentie Samenwerking Tabel 63: verschillen Rijnlands en Anglo-amerikaans model

4 In de jaren 70 en begin 80 van de vorige eeuw leidde het Rijnlands model tot niet meer te ontkennen negatieve effecten op de economie. Teveel overleg, te weinig prikkels voor resultaten o.a. door egalitaire beloning en middelmatigheid voerden de boventoon. Geen wonder dat juist in die periode het Anglo-Amerikaans model een enorme opmars maakte. Snelheid, presteren en meer nadruk op individuele verantwoordelijkheid kwamen op de voorgrond en werden beloond. Maar de slingerbeweging richting het Anglo-Amerikaans model is de laatste jaren in de ogen van velen te ver doorgeschoten. The winner takes all mechanismen leiden tot zoveel verliezers dat er toenemend maatschappelijk verzet is tegen de steeds grotere ongelijkheden die het model in de praktijk teweeg brengt. Ook hier leveren de negatieve effecten op de economie, net zoals in de zeventiger jaren het geval was bij het doorgeschoten Rijnlands denken, het belangrijkste argument om de slinger de andere kant op te duwen. Nu werden die negatieve effecten veroorzaakt door het doorgeschoten Anglo- Amerikaanse denken, dat teveel gebaseerd is op korte termijn financiële resultaten. Velen zijn van mening dat de kredietcrisis in hoge mate door dit denken is veroorzaakt. Een tegengeluid kon niet uitblijven. Dit tegengeluid komt uit steeds meer en deels onverwachte hoeken. Bekend is de Occupy beweging. Maar ook Frits Bolkestein betoonde zich een criticaster van steeds verdergaande beloningsverschillen. Hij gelooft in gematigde verhoudingen en vindt inkomens van meer dan 1 miljoen euro onzin. En ook Tex Gunning, lid van de Raad van Bestuur van AkzoNobel, stelt dat de afgelopen periode de nadruk teveel op geld en te weinig op waarden heeft gelegen. Zo zegt hij De nieuwe wereld vraagt om leiders die beseffen dat het in het leven niet in eerste instantie om geld draait, maar om verantwoordelijkheid (Financieel Dagblad, 29 oktober 2011). Kortom, er zijn veel signalen dat het maatschappelijk draagvlak voor grotere beloningsverschillen snel afbrokkelt. De verdere globalisering van de arbeidsmarkt Een derde argument tegen een ontwikkeling naar verdergaande inkomensverschillen vormt de toenemende globalisering van de arbeidsmarkt. De afgelopen decennia zijn door deze globalisering de inkomensverschillen in Nederland juist vergroot. Hiervoor waren twee redenen. Ten eerste heeft met name aan de onderkant van de Nederlandse arbeidsmarkt een grote instroom van laaggeschoolde migranten plaatsgevonden, waardoor het aanbod enorm toenam. Ten tweede is laaggeschoold werk de afgelopen jaren op grote schaal verplaatst naar lage-lonen-landen, zowel naar andere landen in Europa als erbuiten. Hierdoor is er in Nederland al lange tijd geen sprake van een tekort aan laagopgeleid personeel en deze werknemers hebben niet vanuit een positie van kracht kunnen onderhandelen. In beide genoemde ontwikkelingen is een (voorzichtige) kentering zichtbaar. Zo is de instroom van laaggeschoolde migranten in sterke mate teruggevallen. Dit heeft zowel de bekende politieke als economische oorzaken. In Nederland was teveel aanbod in verhouding tot de vraag naar laaggeschoold werk en daarnaast liggen er meer kansen voor dit type werk in andere delen van de wereld. Dit leidt er toe dat in die andere landen de lonen voor laaggeschoold werk momenteel snel stijgen. Ook dit heeft twee effecten: er is er voor mensen uit die landen minder reden om hun heil elders te zoeken en de lonen in die landen stijgen. Dat dit hard kan gaan bewijst de loonontwikkeling in delen van China, waar het minimumloon recent (net als in 2010) is verhoogd met meer dan 20%. Het effect hiervan is dat diverse Amerikaanse bedrijven hun naar China verplaatste productiewerk al weer terugplaatsen. Dit was enkele jaren geleden nog moeilijk voorstelbaar. Ook binnen de Europese Unie zien wij vergelijkbare ontwikkelingen. Bijvoorbeeld het aantal Poolse werknemers dat naar Nederland komt is de laatste jaren sterk afgenomen. De combinatie van slechte economische omstandigheden in Nederland en een relatief goed draaiende economie in Polen, ligt hieraan ten grondslag.

5 Samengevat: in grote delen van de wereld vertoont de economie een veel snellere groei dan in Nederland. Hierdoor en door het strikte migratiebeleid neemt de migratie van laaggeschoolden naar Nederland af, waardoor de relatieve positie van de aanwezige laaggeschoolden op de Nederlandse arbeidsmarkt niet verder verslechtert. Voor de bovenkant van de internationale arbeidsmarkt (o.a. de expats) zien we de laatste jaren juist een omgekeerde beweging. Multinationals kunnen voor minder geld gebruik maken van gekwalificeerd personeel uit de landen waarin wordt geopereerd en bijzonder royale expat vergoedingen zijn niet meer vanzelfsprekend. Hoogopgeleide Nederlandse werknemers concurreren dus, zowel in het buitenland als in eigen land, in toenemende mate op een globale arbeidsmarkt, waardoor hun relatieve positie niet verder verbetert. De invloed van technologische ontwikkelingen op beloningsverschillen Het laatste argument tegen verdergaande inkomensverschillen is ontleend aan onderzoek van Daren Acemoglu (Massachusetts Institute of Technology, Technical Change, Inequality, and the Labour Market, maart 2002) over de relatie tussen technologische innovaties en de arbeidsmarkt. De heersende mening is dat technologische innovaties altijd de vraag naar hoogopgeleide krachten vergroten en de vraag naar laagopgeleiden verminderen. In het onderzoek wordt aangetoond dat dit niet per definitie het geval is, maar dat er een relatie ligt tussen het type werknemer dat beschikbaar is en de technologische innovaties. Als voorbeeld worden de ontwikkelingen in de 19 e eeuw beschreven toen een enorm aanbod van ongeschoolde werknemers ontstond door de trek van het platteland naar de steden. Je zou verwachten dat op de arbeidsmarkt de traditionele opgeleide ambachtsmannen een voorsprong op al die ongeschoolden zouden hebben. De richting werd echter anders. Producten die van oudsher door opgeleide ambachtsmannen werden gemaakt, gingen in massaproductie geproduceerd worden in fabrieken door werknemers met weinig opleiding. Hiermee werden zij op de arbeidsmarkt geduchte concurrenten van de beter geschoolde ambachtsmannen. Technologische vernieuwing werd ingezet om gebruik te maken van het grote aanbod laaggeschoolde werknemers ten koste van de hoger geschoolde ambachtsmannen. Dit was uit het oogpunt van economisch rendement de beste weg om te volgen. Trekken wij de parallel met de verwachtingen ten aanzien van de arbeidsmarkt in de komende jaren dan kunnen we wellicht de volgende hypothese hanteren: de grootste economische voordelen worden behaald door technologische innovaties die de behoefte aan hoogopgeleid personeel verminderen. Hierop zal de komende jaren dan ook de focus komen te liggen, meer nog dan op innovaties waardoor de behoefte aan laagopgeleid personeel vermindert. Per saldo zullen daarom technologische innovaties de komende jaren de relatieve inkomenspositie van laagopgeleiden niet verder verslechteren en mogelijk zelfs verbeteren. Slot Samenvattend is dan ook mijn stelling dat de inkomensverschillen in Nederland de komende jaren kleiner zullen worden. Als redenen zie ik een veranderend politiek maatschappelijke klimaat ten opzichte van (nog) grotere inkomensverschillen, de internationale arbeidsmarkt met een relatief beperkte instroom van laagopgeleiden in Nederland en de focus op technologische vernieuwingen die relatief meer hooggekwalificeerd dan laaggekwalificeerd werk gaan vervangen. Dat in de dagelijkse beloningspraktijk inmiddels een omkering van de trend zichtbaar wordt, blijkt op een aantal terreinen. Denk hierbij aan het in sterke mate (wettelijk) beperken van de bonuscultuur in de financiële sector, maatregelen rond corporate governance gericht op het voorkomen van excessieve beloning, de inkomensplafonds die gesteld worden aan posities in de publieke sector en de afname van extreme beloningen in sectoren als de topsport.

6 Literatuur Paul de Beer, Alles voor de winnaar Jan Godschalk (redactie), Die tijd komt nooit meer terug, arbeidsmarkt aan het eind van de eeuw Daren Acemoglu,Technical Change, Inequality, and the Labour Market Kilian Wawoe, diverse onderzoeken,