Veldwerkhandleiding Monitoringsprotocollen

Transcriptie

1 Veldwerkhandleiding Monitoringsprotocollen Onderzoek naar de verschillen in invloed tussen natuurlijke jaarrond begrazing en seizoensbegrazing door boerenvee op de biodiversiteit bij het Naardermeer C.H. Razenberg A.A.J. Willems HAS Hogeschool, Toegepaste Biologie, juni 2014, s-hertogenbosch

2 Veldwerkhandleiding monitoringsprotocollen Onderzoek naar de verschillen in invloed tussen natuurlijke jaarrond begrazing en seizoensbegrazing door boerenvee op de biodiversiteit bij het Naardermeer HAS Kennistransfer en Bedrijfsopleidingen Onderwijsboulevard 221 Postbus MA s-hertogenbosch Telefoon: (088) Projectcode 7437FRE4 Auteurs Catharina Hendrika Razenberg Anique Anna Josepha Willems Opleiding Toegepaste Biologie HAS Hogeschool Den Bosch In opdracht van Chris Braat, FREE Nature In samenwerking met Annemieke Ouwehand, Natuurmonumenten Wouter Slors, kuddebeheerder FREE Nature Marco Baars, rundveehouder Margreet ter Horst, HAS Hogeschool Margje Voeten, HAS Hogeschool Datum en locatie 30 juni 2014 's-hertogenbosch

3 Monitoring vegetatiestructuur De monitoring van de vegetatiestructuur vindt plaats ten behoeve van de vraag welke invloed begrazing heeft op de biodiversiteit bij het Naardermeer. Dit gebeurt in twee onderzoeksgebieden, waarbij het ene wordt begraasd door Galloways en het andere door boerenvee. Eenmaal in de vier jaar zullen alle onderzoekshectaren worden gemonitord om verstoring van het gebied te minimaliseren. De monitoring moet plaatsvinden met minimaal 2 personen in verband met de toegankelijkheid en veiligheid in het laagveengebied. Met behulp van de drop-disc methode wordt binnen ieder onderzoeksgebied in kaart gebracht hoe hoog de variatie in vegetatiestructuur is. 1. Telgebied Het telgebied voor de monitoring van de vegetatiestructuur moet voldoen aan de volgende eisen: Onderzoekshectaren van 150 x 50 meter of 100 x 100 meter o 28 gebieden bij de Galloways o 17 gebieden bij het boerenvee De onderzoeksgebieden zijn onderverdeeld in verschillende typen, gerelateerd aan de doeleinden van de grazers: o Kernweiden (groen): Delen van het gebied waar de runderen het vaakst verblijven, herkauwen en rust zoeken. o Loopweiden (geel): Gedeelten van het gebied waar de runderen wisselend grazen en doorheen trekken. o Moeras- en kruid voedingsweiden (oranje): Delen van het gebied waar de runderen mogelijk enkel voor speciale (voedings-)behoeften zouden kunnen komen en maar zelden worden gezien. o Beschutte geboorteweiden (roze): Op deze, vaak afgelegen, locaties worden het vaakste runderen met pasgeboren kalfjes gezien. In afbeelding 1 zijn de onderzoekshectaren voor in het onderzoeksgebied van de Galloways te zien. In afbeelding 2 zijn de onderzoekshectaren te zien voor in het onderzoeksgebied van het boerenvee. Alle hectaren hebben een nummer gekregen waar niet van mag worden afgeweken i.v.m. de dataverwerking. De telgebieden zijn geheel willekeurig gekozen en aangepast aan de begaanbaarheid van het gebied. De onderzoekshectaren kunnen worden gevonden aan de hand van de kaarten. Er wordt aanbevolen om gebruik te maken van een standaard kaart applicatie, waarmee men kan zien waar ze zich bevinden.

4 Afbeelding 1 - Onderzoekshectaren voor de monitoring van de vegetatiestructuur in onderzoeksgebied Galloways Afbeelding 2 - Onderzoekshectaren voor de monitoring van de vegetatiestructuur in onderzoeksgebied boerenvee. 2. Frequentie Aan de volgende richtlijnen moet worden voldaan gedurende de monitoring: Monitoring van augustus tot en met oktober (let hierbij op dat het groeiseizoen voorbij is) Gemiddeld neemt dit onderzoek 5 tot 7 veldwerkdagen in beslag. Per onderzoekshectare 20 willekeurige metingen, waarbij men altijd begint in het midden van het hectare: Hiervoor wordt gebruik gemaakt van een kompas, een GPS apparaat en twee random number tables o Het linkerdeel van tabel 1 bevat een voorbeeld van willekeurig gegenereerde getallen van 0 tot 360 : dit is de richting waarin gelopen moet worden (a.h.v. een kompas) o Het rechterdeel van tabel 1 bevat een voorbeeld van willekeurig gegenereerde getallen van 1 tot 25: dit zijn de aantal passen die gezet moeten worden in de richting die van tevoren is vastgesteld.

5 Tabel 1 - Random nummer tabellen. De ene tabel bevat willekeurig gegenereerde getallen van 0 tot 360, de andere van 1 tot 25. Deze tweede tabel geeft aan hoeveel passen er gezet moeten worden tot de volgende meting, terwijl de eerste tabel de richting waarin gelopen moet worden bepaald. Deze nummer worden verkregen via de website Random Number Table Materialen De volgende materialen zijn van belang gedurende de monitoring : Drop-disc (zie afbeelding 3) o Cirkelvormige schijf van polyethyleen schuim o Diameter van 30 centimeter o Gewicht 200 gram (Bezem)stok van meter met daarop een centimeterverdeling, waarlangs de drop-disc naar beneden glijdt en op de vegetatie blijft rusten (zie afbeelding 3) Afbeelding 3 - Drop-disc zoals deze is gebruikt tijdens het onderzoek in het voorjaar van De schijf heeft een diameter van 30 centimeter, een gewicht van 200 gram en wordt geschoven over een stok van 1.60 meter. De schijf rust op de vegetatie, waarna de hoogte kan worden afgelezen.

6 Ontheffingen van Flora- en Faunawet en Natuurmonumenten voor betreding van het gebied o Overleg dit met Natuurmonumenten Naardermeer GPS Kaarten van de te onderzoeken gebieden Waarnemingsformulieren (zie hoofdstuk 4) Random number tables (zie tabel 1 als voorbeeld) Notitieboekje met potlood Bij nat weer kan het beste met potlood worden geschreven, zodat het schrift altijd leesbaar blijft. Digitale camera (eventueel) Fotografeer vooral ook de onderscheidende kenmerken

7 4. Waarnemingsformulier Hectarenummer Metingnummer GPS-coördinaten Vegetatiehoogte Bijzonderheden X Y cm

8 Monitoring amfibieën De monitoring van amfibieën vindt plaats ten behoeve van de vraag welke invloed begrazing heeft op de biodiversiteit bij het Naardermeer. Dit gebeurt in twee onderzoeksgebieden, waarbij het ene wordt begraasd door Galloways en het andere door boerenvee. Eenmaal in de vier jaar zullen alle telgebieden worden gemonitord om verstoring van het gebied te minimaliseren. De monitoring moet plaatsvinden met minimaal 2 personen in verband met de toegankelijkheid en veiligheid in het laagveengebied. Amfibieën leven zowel op het land- als in een waterbiotoop. Het habitat moet rijk zijn aan kleinschalige mozaïeken. Op het land leiden ze een teruggetrokken leven verstopt tussen vegetatie, in de grond, etc. Hierdoor zijn ze op het landbiotoop moeilijker te monitoren. In het voorjaar komen de volwassen dieren samen in allerlei typen zoet water. Deze zijn van belang voor de voortplanting, waarin wordt gepaard, eieren worden afgezet en de larven opgroeien. Deze periode is dan ook ideaal om de amfibieën te monitoren, waarbij de methodiek samen te vatten valt als: 'Eerst luisteren, dan kijken en daarna eventueel vangen'. 1. Telgebied Het telgebied voor de monitoring van de amfibieën moet voldoen aan de volgende eisen: Homogeen landschap Telgebied is één hectare en bevat meerdere wateren Ieder jaar precies hetzelfde gebied en dezelfde wateren inventariseren Alle wateren eenmalig nummeren en datzelfde nummer behouden gedurende alle opvolgende jaren (zie afbeelding 1 en 2 voor de nummering) Gebied met daarbij de genummerde waarnemingen worden ingetekend op een veldkaart bij de eerste monitoring In afbeelding 1 zijn de telgebieden voor in het onderzoeksgebied van de Galloways te zien. In afbeelding 2 zijn de telgebieden te zien voor in het onderzoeksgebied van het boerenvee. De telgebieden zijn geheel willekeurig gekozen en aangepast aan de begaanbaarheid van het gebied. In tabel 1 staan de coördinaten van de hoekpunten van de telgebieden. De telgebieden kunnen worden gevonden aan de hand van de kaarten en GPS. Eventueel kan er gebruik worden gemaakt van een standaard kaart applicatie, waarmee men kan zien waar ze zich bevinden. G1 G2 G3 Afbeelding Amfibieën telgebieden in onderzoeksgebied Galloways. Zie tabel 1 voor de coördinaten.

9 B2 B1 B3 Afbeelding 2 - Amfibieën telgebieden in onderzoeksgebied boerenvee. Zie tabel 1 voor de coördinaten. Tabel 1 - Coördinaten van de hoekpunten van de telgebieden voor de monitoring van amfibieën. Het eerste coördinaat is de linker bovenhoek van het 100 bij 100 meter telgebied (1 ha). Zie afbeelding 1 en 2 welke coördinaten bij welke telgebieden horen. Telgebieden amfibieën X - coördinaat Y - coördinaat G Galloway G G B Boerenvee B B

10 2. Frequentie Aan de volgende richtlijnen moet worden voldaan gedurende de monitoring: Monitoring van maart tot en met augustus o Eerste periode: voorjaar (maart - april) o Tweede periode: zomer (mei t/m augustus) Bezoekdata zijn afhankelijk van de periode(n) waarin de aanwezige soorten meest actief zijn (zie hoofdstuk 5) Gebied tweemaal overdag en tweemaal 's avonds bezoeken (zie tabel 2) Bezoeken overdag en avond kunnen gecombineerd worden o Monitoring kan enkele uren tot een halve dag in beslag nemen Alle aanwezige soorten amfibieën worden gevolgd Verstoring van water en dieren tot minimum beperken Tabel 2 - Aanbevolen periodes en tijdstippen voor monitoring amfibieën. Periode Tijdstip maart overdag april - begin mei 's avonds eind mei - begin juni 's avonds juli - augustus overdag 3. Materialen De volgende materialen zijn van belang gedurende de monitoring: Ontheffingen van Flora- en Faunawet en Natuurmonumenten voor betreding van het gebied o Overleg dit met Natuurmonumenten Naardermeer GPS Kaarten van de te onderzoeken gebieden Determinatiefoto's (zie hoofdstuk 5.1.) Waarnemingsformulieren met afkortingen en codes (zie hoofdstuk 6) Notitieboekje met potlood Bij nat weer kan het beste met potlood worden geschreven, zodat het schrift altijd leesbaar blijft. Digitale camera (eventueel) Fotografeer vooral ook de onderscheidende kenmerken Schepnet Gestandaardiseerd model tegen kostprijs verkrijgbaar bij RAVON, Nijmegen Zaklamp Amfibieën opsporen die vooral 's avonds actief zijn Emmer, fotobak of cuvet Attributen om amfibieën goed te kunnen bekijken (in water) Loep Determineren van larven van bepaalde amfibieën Waarnemingen Bij elk bezoek waarnemingen noteren op waarnemingsformulier Per water aangeven of een soort afwezig (0) is dan wel zeldzaam (1), algemeen (2) of zeer algemeen (3) voorkomt

11 Bureauwerk Na laatste veldbezoek stelt de waarnemer voor elk water vast wat maximale presentie is waarmee een soort dat jaar is aangetroffen. 4. Hygiëneprotocol In Nederland zijn de huidziekte chytridiomycose, veroorzaakt door de schimmel Batrachochytrium dendrobatidis, en het ranavirus aangetoond. Deze kunnen zorgen voor massale sterfte van amfibieën en reptielen (en vissen). Het is dus van belang om tijdens de monitoring voorzorgsmaatregelen te treffen om verspreiding van deze ziektes tegen te gaan. Er is geen reden om aan te nemen dat deze ziekten schadelijk kunnen zijn voor mensen. Het volgende wordt geadviseerd gedurende veldonderzoekmethoden: Advies Hanteer amfibieën alleen als het echt noodzakelijk is. Er zijn geen beperkingen in het veld, zolang u voorzorgsmaatregelen neemt. Amfibieën moeten altijd weer op de exacte vanglocatie worden losgelaten. Als uw handen in contact komen met water of met amfibieën moeten wegwerphandschoenen (poederloos) worden gedragen. Neem ook handzeep mee. Alle materialen die tussen verschillende locaties gebruikt worden, moeten worden gedesinfecteerd. Als u het water in bent gelopen, of contact hebt gemaakt met het water (of modder), moeten schoenen/laarzen/waadpak worden gedesinfecteerd. Parkeer uw auto iets verderop op een verhard pad en niet op (zachte modderige) vegetatie. De amfibieschimmel overleeft droogte niet, maar ranavirus kan wel 200 dagen in leven blijven op droge oppervlakten. Het laten drogen (4 uur of langer) van je veldmaterialen tussen veldbezoeken door is dus voldoende effectief tegen chytridiomycose, maar niet voor ranavirus. Dode en/of zieke amfibieën zijn high risk. Hanteer ze enkel met handschoenen, rapporteer zieke dieren en neem dode dieren mee (in dubbele plastic zak). Neem bij het aantreffen van dode dieren contact op met het DWHC (voor contactgegevens ), meld het aantreffen van massale sterfte bij RAVON en meld ook vondsten van ziek uitziende dieren (a.spitzen@ravon.nl). Desinfecteren Borstel plantenresten, modderkluiten etc. af Spoel met water. Water uit een poel of vijver is prima Desinfecteer op 1 van onderstaande manieren, op ruime afstand van het oppervlaktewater en probeer geen, of zo min mogelijk residu in het milieu te laten komen. De voorkeur heeft het om met verschillende sets materialen te werken, zodat er geen chemicaliën gebruikt hoeven te worden. o Reinig met 70% alcohol. o Maak een 1% Virkon oplossing en laat materialen gedurende 1 minuut inweken. o Andere desinfectanten zijn bleek (3 5% concentratie gedurende 1 minuut) en Nolvasan (0.75% concentratie gedurende 1 minuut), maar chemische desinfectanten hebben niet de voorkeur o Bent u niet in staat om uw materiaal op de locatie schoon te maken, neem het dan mee, van elkaar gescheiden in plastic zakken en doe het thuis. Was uw handen met een desinfectant. Alle drogisten verkopen zeep waarbij geen water nodig is. TIP: neem 2 (of meer) sets materialen mee

12 5. Soorten Onderstaande amfibieën worden verwacht gedurende de monitoring. Zie hoofdstuk 5.1. voor determinatiefoto's van de volwassen dieren. Voor determinatie van eieren en larven, zie 'Herkenning amfibieën en reptielen', Diepenbeek & Creemers (2009). Voor herkenning van de roep van kikkers en padden, zie Bij elk soort wordt een andere methodiek voor monitoring toegepast: Kleine watersalamander Verzameling in voortplantingswater: eind maart - juni (piek april - begin mei) o avondtellingen van volwassen dieren in het voortplantingswater (maart t/m mei) Larven: juli (beste maand) o zoeken naar eitjes (april t/m mei) o zoeken naar larven (juni t/m augustus) Gewone pad Verzameling in voortplantingswater: begin maart Paartijd: half maart (piek) o tellingen van volwassen dieren in het voortplantingswater (maart) Geen kooractiviteit Eisnoeren: april o zoeken van eisnoeren (maart t/m begin april) Larven: mei o zoeken van larven (mei t/m juni) Gemetamorfoseerde padjes: juni o zoeken van pas gemetamorfoseerde dieren (juli) Rugstreeppad Paartijd: half april - eind juni Kooractiviteit: half april - eind juni (piek in mei) o avondtellingen van kooractiviteit (mei) o Let op: verwarring met veenmol mogelijk! Eisnoeren: mei o zoeken van eisnoeren (mei) Larven: tot juli o zoeken van larven (juni) Gemetamorfoseerde padjes: juli o zoeken van pas gemetamorfoseerde dieren (juli) Heikikker Verzameling in voortplantingswater: half maart o avondtellingen van volwassen dieren in het voortplantingswater (maart) Kooractiviteit: eind maart - begin april (één week, bubbelend geluid) o avondtellingen van kooractiviteit bij het voortplantingswater (maart) Eiklompen: eind maart - begin april o tellen van eiklompen (maart t/m begin april) Larven: mei (beste maand) o zoeken van larven (mei t/m juni) o zoeken van pas gemetamorfoseerde kikkertjes (juli)

13 Bruine kikker Verzameling in voortplantingswater: maart o avondtellingen van volwassen dieren in het voortplantingswater (maart) Kooractiviteit: maart (roepende mannetjes) o avondtellingen van kooractiviteit bij het voortplantingswater (maart) Eiklompen: maart o tellen van eiklompen (maart t/m begin april) Larven: april - mei (beste maanden) o zoeken van larven (mei t/m juni) Gemetamorfoseerde kikkertjes: juni o zoeken van pas gemetamorfoseerde kikkertjes (juli) Groene kikker (Bastaard- en Meerkikker) Verzameling in voortplantingswater: april Paartijd: eind juni - begin juli (piek begin mei - half juni) o avondtellingen van kooractiviteit bij het voortplantingswater (mei t/m juni) Kooractiviteit: begin mei - half juni (hoofdzakelijk 's avonds, maar ook overdag op warme zonnige dagen) Tellen van plonzen: juni - augustus Eiklompen: half mei o zoeken van eiklompen (half mei t/m half juni) Larven: half juni - half augustus o zoeken van larven (half juni t/m half augustus) o zoeken van pas gemetamorfoseerde kikkertjes (augustus) In tabel 3 staat overzichtelijk weergegeven welke soorten waarneembaar zijn in een welke maand. Ook staat erbij vermeldt in welke levensstadia de soorten kunnen worden aangetroffen. Tabel 3 - Perioden waarin verschillende levensstadia van de te verwachten amfibieën waarneembaar zijn.

14 5.1. Determinatiefoto's Heikikker Bruine kikker

15 Groene kikker Rugstreeppad Gewone pad Kleine watersalamander

16 6. Waarnemingsformulier Amfibieën - monitoring Telformulier Jaar van inventarisatie: Inventarisatiegebied: Naam gebied: Telgebied: Aanwezige soorten: Aantal wateren: Waarnemer: Naam: Organisatie: Adres: Postcode en plaats: Tel.: Waarnemingen formulier e veldbezoek In onderstaande tabel worden alle waarnemingen tijdens dit veldbezoek genoteerd, gegroepeerd per waternummer. Gebruik bij het invullen de aangegeven afkortingen op de achterkant van dit telformulier Datum Begintijd Eindtijd dag mnd jaar uur min uur min Telgebied Soort Type waarneming Aantal Presentie Koorindex Opmerkingen

17 Telgebied Soort Type waarneming Aantal Presentie Koorindex Opmerkingen

18 Toelichting afkortingen telformulier Tabel 4 - Afkortingen soortnamen amfibieën. Nederlandse naam Latijnse naam Afkorting Kleine watersalamander Lissotriton vulgaris Lv Gewone pad Bufo bufo Bb Rugstreeppad Bufo calamita Bc Heikikker Rana arvalis Ra Bruine kikker Rana temporaria Rt Groene kikker complex Rana esculenta synklepton Rec Poelkikker Rana lessonae Rl Bastaardkikker Rana klepton esculenta Re Meerkikker Rana ridibunda Rr Tabel 5 - Afkortingen type waarneming. Type waarneming Adult Kooractiviteit Subadult Larven Eiklompen Afkorting Ad Roep Subad Larf Ei Tabel 6 - Richtlijnen van de presentie / abundantieklasse (mate van voorkomen van een soort). Klasse Status Toelichting 0 Ontbreekt Aanwezigheid van deze soort niet aangetoond 1 Zeldzaam De soort wordt incidenteel waargenomen, waarschijnlijk zijn hooguit enkele volwassen dieren aanwezig 2 Algemeen De soort wordt regelmatig waargenomen, waarschijnlijk zijn er enkele tientallen volwassen dieren van deze soort aanwezig 3 Zeer algemeen De soort wordt veel waargenomen, waarschijnlijk zijn er meer dan honderd volwassen exemplaren van deze soort aanwezig Tabel 7 - Richtlijnen voor de koorindex (vaststellen aantal roepende mannetjes). Klasse Status Toelichting 0 Ontbreekt Geen dieren horen roepen. 1 Zeldzaam Enkele individuele dieren kwaken, de roepen zijn goed van elkaar te onderscheiden. 2 Algemeen Het gekwaak van individuele dieren is te onderscheiden, maar er is sprake van geluidsoverlap. 3 Zeer algemeen Volledige koorvorming; de geluiden zijn niet meer apart te onderscheiden maar overlappen en vormen een continu geluid.

19 Monitoring reptielen De monitoring van reptielen vindt plaats ten behoeve van de vraag welke invloed begrazing heeft op de biodiversiteit bij het Naardermeer. Dit gebeurt in twee onderzoeksgebieden, waarbij het ene wordt begraasd door Galloways en het andere door boerenvee. Eenmaal in de vier jaar zullen alle routes worden gemonitord om verstoring van het gebied te minimaliseren. De monitoring moet plaatsvinden met minimaal 2 personen in verband met de toegankelijkheid en veiligheid in het laagveengebied. Reptielen prefereren open plaatsen waar het zonnig is om op te warmen, waarna ze beschutting en verkoeling zoeken in dichtere vegetatie. De ringslang is het enige reptiel dat in het Naardermeer voorkomt. Deze slang komt voor in een waterrijke habitat, vandaar dat het goed kan gedijen in het laagveen. 1. Telgebied De route voor de monitoring van de ringslang moet voldoen aan de volgende eisen: Homogeen landschap en beheer Lengte is maximaal 2000 m lang Het traject is uitgezet op kansrijke plekken Binnen het traject mogen geen harde barrières voorkomen In afbeelding 1 is de route te zien voor in het onderzoeksgebied van de Galloways. In afbeelding 2 en 3 zijn de routes G1 en G2 ingezoomd en duidelijker zichtbaar. In afbeelding 4 is de route te zien voor in het onderzoeksgebied van het boerenvee. In afbeelding 5 en 6 zijn de routes B1 en B2 ingezoomd en duidelijker zichtbaar. Aan weerszijden van de looproute moet een strook van circa 5 meter worden geïnventariseerd, waarbij rustig wordt gelopen en om de paar meter gestopt wordt om de omgeving goed te bekijken. De routes zijn geheel willekeurig gekozen en aangepast aan de begaanbaarheid van het gebied. In tabel 1 en 2 staan de begin en eindcoördinaten van de routes. De routes worden gelopen aan de hand van de kaarten en GPS. Eventueel kan er gebruik worden gemaakt van een standaard kaart applicatie, waarmee men kan zien waar ze zich bevinden. G1 G2 Afbeelding 1 - Reptielen routes in onderzoeksgebied Galloways.

20 Afbeelding 2 - Reptielen route G1 in onderzoeksgebied Galloways. Zie tabel 1 voor de begin en eind coördinaten van route G1. Afbeelding 3 - Reptielen route G2 in onderzoeksgebied Galloways.Zie tabel 1 voor de begin en eind coördinaten van route G2. Tabel 1 - Coördinaten van het begin en einde van de routes voor de monitoring van de reptielen. De routes hebben een lengte van meter. Galloway Traject reptielen X - coördinaat Y - coördinaat G1 Begin traject - coördinaat Einde traject - coördinaat G2 Begin traject - coördinaat Einde traject - coördinaat

21 B1 B2 Afbeelding 4 - Reptielen routes in onderzoeksgebied boerenvee. Afbeelding 5 - Reptielen route B1 in onderzoeksgebied boerenvee. Zie tabel 2 voor de begin en eind coördinaten van route B1. Afbeelding 6 - Reptielen route B2 in onderzoeksgebied boerenvee. Zie tabel 2 voor de begin en eind coördinaten van route B2.

22 Tabel 2 - Coördinaten van het begin en einde van de routes voor de monitoring van de reptielen. De routes hebben een lengte van meter. Boerenvee Traject reptielen X - coördinaat Y - coördinaat B1 Begin traject - coördinaat Einde traject - coördinaat B2 Begin traject - coördinaat Einde traject - coördinaat Frequentie Aan de volgende richtlijnen moet worden voldaan gedurende de monitoring: Standaardisering inventarisatietijd: ± 2 uur Eerste periode: eind maart tot eind juli - 4 keer lopen Tweede periode: augustus en september - 3 keer lopen Tussen twee opeenvolgende bezoeken zitten minimaal 5 dagen (2 weken worden geprefereerd) Inventarisatie tijdens gunstige weersomstandigheden o Zonnige dagen in het voorjaar (april, mei) o Op warme dagen (juni - augustus) monitoren in de vroege ochtend en late middag. o > 30 C niet tellen o Niet tellen bij regen o Niet tellen bij harde wind zonder zon o Niet tellen bij > windkracht 4 (zie tabel 3) Tabel 3 - Overzicht van windkracht met kenmerken voor monitoring reptielen Windkracht Kenmerken 0 - windstil Rook stijgt recht omhoog, planten bewegen niet 1 - zwakke wind Rookpluim geeft richting aan 2 - zwakke wind Wind merkbaar in het gezicht, ritselende bladeren 3 - matige wind Stof waait op, bladeren en twijfel in beweging 4 - matige wind Haar in de war, losse wapperende kleren, takken bewegen 5 - vrij krachtige wind Op grote wateren gekuifde golven, kleine bomen bewegen, nauwelijks insecten in de lucht 6 - krachtige wind Wind fluit in hoogspanningsdraden, paraplu's moeilijk hanteerbaar, weinig vogels in de lucht 3. Materialen De volgende materialen zijn van belang gedurende de monitoring: Ontheffingen van Flora- en Faunawet en Natuurmonumenten voor betreding van het gebied Overleg dit met Natuurmonumenten Naardermeer GPS Kaarten van de te onderzoeken gebieden Determinatiefoto's (zie afbeelding 7) Waarnemingsformulieren (zie hoofdstuk 5) Notitieboekje met potlood Bij nat weer kan het beste met potlood worden geschreven, zodat het schrift altijd leesbaar blijft. Digitale camera (eventueel)

23 4. Soorten In onderstaande staat beknopt beschreven wanneer de ringslang het beste waarneembaar is. Zie afbeelding 7 voor determinatiefoto's. Er zijn ook waarnemingen mogelijk van de roodwangschildpad. Dit is een exoot en moet als bijvangst worden genoteerd. Ringslang Half maart - eind april: net uit winterslaap en makkelijkste vindbaar Half mei: regelmatig waarneembaar Juni: vrouwtjes zetten eieren af (waarneembaar rondom broeihopen) Zomer: slecht waarneembaar (kan wel worden aangetroffen rondom water) Half augustus - begin september: jonge slangen waarneembaar die uit hun eieren komen Beste inventarisatieperiode: Half maart tot begin mei: o Meeste activiteit, laten zich niet snel verstoren en blijven lang liggen Vanaf eind augustus: o Zoek op plaats waar de slang in het voorjaar is gezien, want het dier gaat terug naar het winterverblijf Afbeelding 7 - Determinatiefoto's ringslang

24 5. Waarnemingsformulier Reptielen - monitoring Telformulier Jaar van inventarisatie: Gegevens traject: Regio: Traject: Nr.: Aanwezige soorten: Waarnemer: Naam: Organisatie: Adres: Postcode en plaats: Tel.: Waarnemingen formulier e veldbezoek Datum Begintijd Eindtijd dag mnd jaar uur min uur min Weer Temperatuur ( C): Bewolking onbewolkt 1.. half bewolkt 2.. geheel bewolkt 3.. Windkracht (Beaufort): Windrichting: Trajectnummer Soortnaam Aantal Bijzonderheden Opmerkingen

25 Trajectnummer Soortnaam Aantal Bijzonderheden Opmerkingen

26 Monitoring dagvlinders, libellen en juffers De monitoring van dagvlinders, libellen en juffers vinden plaats ten behoeve van de vraag welke invloed begrazing heeft op de biodiversiteit bij het Naardermeer. Dit gebeurt in twee onderzoeksgebieden, waarbij het ene wordt begraasd door Galloways en het andere door boerenvee. Eenmaal in de vier jaar zullen alle telgebieden worden gemonitord om verstoring van het gebied te minimaliseren. De monitoring moet plaatsvinden met minimaal 2 personen in verband met de toegankelijkheid en veiligheid in het laagveengebied. 1. Telgebied De route voor de monitoring van de dagvlinders, libellen en juffers moet voldoen aan de volgende eisen: De route ligt in een homogeen landschap De route is 500 meter lang Telling gedurende de route neemt gemiddeld een half uur tot een uur in beslag (constante rustige wandelpas) Gedurende de route tot 2,5 m opzij en tot 5 m voor en boven u tellen (zie afbeelding 1) Specifiek voor libellen en juffers: o De route is zowel gesitueerd langs water als in het veld (dit om de aanwezigheid van libellen en juffers te koppelen aan de representativiteit van de graasdruk) o Route langs water: Juffers tellen die opzij tot een afstand van 2 meter oever en 3 m water te zien zijn (zie afbeelding 2) Libellen tellen die opzij tot een afstand van 2 meter oever en 5 m water te zien zijn (zie afbeelding 2) Afbeelding 1 - Denkbeeldige telkooi. Per sectie tot 2,5 meter opzij en tot 5 meter voor en boven u tellen. Afbeelding 2 - Telafstand van de libellenroute. Kleine libellen worden geteld van twee meter oever tot drie meter water. Grote libellen van twee meter oever tot vijf meter water. In afbeelding 3 zijn de routes te zien voor in het onderzoeksgebied van de Galloways. In afbeelding 4, 5 en 6 zijn de routes G1, G2 en G3 ingezoomd en duidelijker zichtbaar. In afbeelding 7 zijn de routes te zien voor in het onderzoeksgebied van het boerenvee. In afbeelding 8, 9 en 10 zijn de routes B1, B2 en B3 ingezoomd en duidelijker zichtbaar. De routes zijn geheel willekeurig gekozen en aangepast aan de begaanbaarheid van het gebied. In tabel 1 en 2 staan de begin en eindcoördinaten van de routes. De routes worden gelopen aan de hand van de kaarten en GPS. Eventueel kan er gebruik worden gemaakt van een standaard kaart applicatie, waarmee men kan zien waar ze zich bevinden.

27 Onderzoeksgebied Galloways Afbeelding 3 - Dagvlinders, libellen en juffers routes in onderzoeksgebied Galloways. Afbeelding 4 - Dagvlinders, libellen en juffers route G1 in onderzoeksgebied Galloways. Zie tabel 1 voor de begin en eind coördinaten van route G1.

28 Afbeelding 5 - Dagvlinders, libellen en juffers route G2 in onderzoeksgebied Galloways. Zie tabel 1 voor de begin en eind coördinaten van route G2. Afbeelding 6 - Dagvlinders, libellen en juffers route G3 in onderzoeksgebied Galloways. Zie tabel 1 voor de begin en eind coördinaten van route G3. Tabel 1 - Coördinaten van het begin en einde van de routes voor de monitoring van de dagvlinders, libellen en juffers. De routes hebben een lengte van 500 meter. Galloways Traject dagvlinders X - coördinaat Y - coördinaat G1 Begin traject - coördinaat Einde traject - coördinaat G2 Begin traject - coördinaat Einde traject - coördinaat G3 Begin traject - coördinaat Einde traject - coördinaat

29 Onderzoeksgebied boerenvee Afbeelding 7 - Dagvlinders, libellen en juffers routes in onderzoeksgebied boerenvee. Afbeelding 8 - Dagvlinders, libellen en juffers route B1 in onderzoeksgebied boerenvee. Zie tabel 2 voor de begin en eind coördinaten van route B1.

30 Afbeelding 9 - Dagvlinders, libellen en juffers route B2 in onderzoeksgebied boerenvee. Zie tabel 2 voor de begin en eind coördinaten van route B2. Afbeelding 10 - Dagvlinders, libellen en juffers route B3 in onderzoeksgebied boerenvee. Zie tabel 2 voor de begin en eind coördinaten van route B3. Tabel 2 - Coördinaten van het begin en einde van de routes voor de monitoring van de dagvlinders, libellen en juffers. De routes hebben een lengte van 500 meter. Traject dagvlinders X - coördinaat Y - coördinaat B1 Begin traject - coördinaat Einde traject - coördinaat Boerenvee B2 Begin traject - coördinaat Einde traject - coördinaat B3 Begin traject - coördinaat Einde traject - coördinaat

31 2. Frequentie Aan de volgende richtlijnen moet worden voldaan gedurende de monitoring van de dagvlinders, libellen en juffers: Monitoring van april tot en met september Minimaal wekelijks tellen (4-5x per week is beter tot meerdere keren per dag) Alleen monitoren bij lekker weer o Dagvlinders: Tussen en uur (zomertijd) o Libellen en juffers: tussen en uur (zomertijd) o < 13 C niet tellen o C: alleen tellen bij 50% of minder bewolking o > 17 C: ook tellen bij meer dan 50% bewolking o > 22 C ook tellen tussen en uur o > 30 C liever niet tellen rond middaguren o Niet tellen bij neerslag o Niet tellen bij windkracht > 5 Beaufort (tabel 3) Tabel 3 - Windkracht in Beaufort met omschrijving Windkracht Beschrijving 1 Wind zichtbaar aan rookpluimen, niet aan windvaan 2 Windvaan beweegt, wind voelbaar aan het gelaat 3 Bladeren en twijgen voortdurend in beweging 4 Kleine takken bewegen, stof en papier dwarrelen op 5 Kleine takken met bladeren maken zwiepende bewegingen, gekuifde golven op het water 6 Grote takken bewegen, er mag niet meer geteld worden 3. Materialen De volgende materialen zijn van belang gedurende de monitoring: Ontheffingen van Flora- en Faunawet en Natuurmonumenten voor betreding van het gebied o Overleg dit met Natuurmonumenten Naardermeer GPS Kaarten van de te onderzoeken gebieden Determinatiefoto's voor de dagvlinders (zie hoofdstuk 4.1.) Determinatiefoto's voor de libellen en juffers (zie hoofdstuk 4.2.) Waarnemingsformulieren voor de dagvlinders (zie hoofdstuk 5) Waarnemingsformulieren voor de libellen en juffers (zie hoofdstuk 6) Notitieboekje met potlood Bij nat weer kan het beste met potlood worden geschreven, zodat het schrift altijd leesbaar blijft. Digitale camera (eventueel)

32 4. Soorten De volgende dagvlinders worden verwacht gedurende de monitoring. Zie hoofdstuk 4.1. voor determinatiefoto's. Kleine vos - Aglais urticae Klein koolwitje - Pieris rapae Klein geaderd witje - Pieris napi Kleine vuurvlinder - Lycaena phlaeas Oranje luzernevlinder - Colias crocea Zwartsprietdikkopje - Thymelicus lineola Dagpauwoog - Aglais io Icarusblauwtje - Polyommatus icarus Citroenvlinder - Gonepteryx rhamni Atalanta - Vanessa atalanta Bont zandoogje - Pararge aegeria Bruin zandoogje - Maniola jurtina Gehakkelde aurelia - Polygonia c-album Landkaartje - Araschnia levana Eikenpage - Favonius quercus Groot dikkopje - Ochlodes sylvanus Distelvlinder - Vanessa cardui Oranjetipje - Anthocharis cardamines Boomblauwtje - Celastrina argiolus De volgende libellen en juffers worden verwacht gedurende de monitoring. Zie hoofdstuk 4.2. voor determinatiefoto's. Heidelibel spec. - Sympetrum spec. Paardenbijter - Aeshna mixta Gewone oeverlibel - Orthetrum cancellatum Blauwe glazenmaker - Aeshna cyanea Bruine glazenmaker - Aeshna grandis Vroege glazenmaker - Aeshna isoceles Steenrode heidelibel - Sympetrum vulgatum Bloedrode heidelibel - Sympetrum sanguineum Bruinrode heidelibel - Sympetrum striolatum Zwarte heidelibel - Sympetrum danae Geelvlekheidelibel - Sympetrum flaveolum Grote keizerlibel - Anax imperator Smaragdlibel - Cordulia aenea Vuurlibel - Crocothemis erythraea Noordse witsnuitlibel - Leucorrhinia rubicunda Viervlek - Libellula quadrimaculata Glassnijder - Brachytron pratense Watersnuffel - Enallagma cyathigerum Houtpantserjuffer - Chalcolestes viridis Bruine winterjuffer - Sympecma fusca Kleine roodoogjuffer - Erythromma viridulum Grote roodoogjuffer - Erythromma najas Zwervende pantserjuffer - Lestes barbarus Tengere pantserjuffer - Lestes virens Variabele waterjuffer - Coenagrion pulchellum Lantaarntje - Ischnura elegans Azuurwaterjuffer - Coenagrion puella Bruine korenbout - Libellula fulva

33 4.1. Determinatiefoto's dagvlinders Kleine vos Kleine koolwitje Dagpauwoog Klein geaderd witje Eikenpage Citroenvlinder Atalanta

34 Oranje luzernevlinder Bont zandoogje Kleine vuurvlinder Bruin zandoogje Gehakkelde aurelia Distelvlinder Icarusblauwtje Oranjetipje

35 Boomblauwtje Zwartsprietdikkopje Landkaartje Voorjaarsvorm Zomervorm Groot dikkopje

36 4.2. Determinatiefoto's libellen en juffers Steenrode heidelibel 35-40mm Hangsnor: zwarte streepje tussen de ogen langs de oogranden naar beneden Zwarte poten met gele strepen Bloedrode heidelibel 34-39mm Geheel zwarte poten Bruinrode heidelibel 35-44mm Zwarte poten met gele strepen Geen hangsnor: streepje stopt bij de oogranden Blauwe glazenmaker 67-76mm Lampionnetje: vlekken achterlijfsegmenten 'samengevloeid' 29-34mm Zwarte heidelibel Vroege glazenmaker Geheel zwarte poten zwarte band zijkanten van borststuk, waarin drie kleine gele vlekjes 62-66mm Mannetjes: blauwe vlekjes oog Smaragdlibel 47-55mm Voorhoofd geen gele vlekken Glanzend metaal-/ donkergroen Bruine glazenmaker 70-77mm Zijkant borst twee gele strepen Duidelijk donkerdere vleugels 32-37mm Geelvlekheidelibel Smaragdgroene ogen Zwarte poten met gele strepen Grote oranjegele vlekken in de vleugels

37 56-64mm Paardenbijter Rugzijde achterlijfsegment 2 staat een grote gele spijkervormige figuur 44-50mm Gewone oeverlibel Onopvallende bruingrijze ogen Heldere vleugels 64-84mm Grote keizerlibel Streep op achterlijf doorlopend 42-45mm Bruine korenbout Opvallend blauwgrijze ogen Donkere vlekken basis vleugels 36-45mm Vuurlibel 31-38mm Noordse witsnuitlibel 40-48mm Viervlek Aders in donkere vlekken opvallend geel Halverwege voorranden van vleugels donker vlekje Glassnijder 54-63mm Borststuktekening uitgebreider geel/groen met verticale strepen Watersnuffel 29-36mm Brede blauwe schouderstrepen 33-35mm Azuurwaterjuffer Slanker en minder brede blauwe schouderstrepen dan Watersnuffel 34-38mm Variabele waterjuffer Mannetjes: meer zwart op achterlijf en onderbroken blauwe schouderstrepen

38 39-48mm 40-45mm Houtpantserjuffer Zwervende pantserjuffer Lang, slank, geheel metaalgroen Geheel donker achterhoofd Tweekleurige pterostigma s 30-39mm 30-34mm Tengere pantserjuffer Klein en fijn gebouwd, metaalgroen tot bronskleurig Onderzijde achterhoofd geel, scherpe overgang naar donkere bovenzijde Lantaarntje 26-32mm Kleine roodoogjuffer Man: blauwe tekening aan basis en punt van achterlijf: niet scherp afgesneden en doorlopend segment 2 en mm Bruine winterjuffer Vrouw: volledige schouderstreep & zijaanzicht bont: zowel gele als groene of blauwe kleuren 30-36mm Grote roodoogjuffer Man: blauwe tekening aan basis en punt van achterlijf scherp afgesneden: segment 2 en 8 zwart Vrouw: onderbroken schouderstreep & lichte lichaamsdelen eenkleurig geel, groen of blauwig

39 5. Waarnemingsformulier dagvlinders Dagvlinders - monitoring Telformulier Jaar van inventarisatie: Gegevens traject: Regio: Traject: Nr.: Aanwezige soorten: Waarnemer: Naam: Organisatie: Adres: Postcode en plaats: Tel.: Waarnemingen formulier e veldbezoek Datum Begintijd Eindtijd dag mnd jaar uur min uur min Weer Temperatuur ( C): Bewolking onbewolkt 1.. half bewolkt 2.. geheel bewolkt 3.. Windkracht (Beaufort): Windrichting: Toelichting 'type waarneming' Type waarneming Afkorting Adult Ad Pop Po Rups Ru Ei Ei Trajectnummer Soortnaam Type waarneming Aantal Opmerkingen

40 Trajectnummer Soortnaam Type waarneming Aantal Opmerkingen

41 6. Waarnemingsformulier libellen en juffers Libellen en juffers - monitoring Telformulier Jaar van inventarisatie: Gegevens traject: Regio: Traject: Nr.: Aanwezige soorten: Waarnemer: Naam: Organisatie: Adres: Postcode en plaats: Tel.: Waarnemingen formulier e veldbezoek Datum Begintijd Eindtijd dag mnd jaar uur min uur min Weer Temperatuur ( C): Bewolking onbewolkt 1.. half bewolkt 2.. geheel bewolkt 3.. Windkracht (Beaufort): Windrichting: Toelichting 'type waarneming' Type waarneming Afkorting Imago Im Larven Larf Larvenhuid Lhu Trajectnummer Soortnaam Type waarneming Aantal Opmerkingen

42 Trajectnummer Soortnaam Type waarneming Aantal Opmerkingen

43 Monitoring nachtvlinders De monitoring van nachtvlinders vindt plaats ten behoeve van de vraag welke invloed begrazing heeft op de biodiversiteit bij het Naardermeer. Dit gebeurt in twee onderzoeksgebieden, waarbij het ene wordt begraasd door Galloways en het andere door boerenvee. Eenmaal in de vier jaar zullen alle telgebieden worden gemonitord om verstoring van het gebied te minimaliseren. De monitoring moet plaatsvinden met minimaal 2 personen in verband met de toegankelijkheid en veiligheid in het laagveengebied. 1. Telgebied De telpunten voor de monitoring van de nachtvlinders moeten voldoen aan de volgende eisen : Telpunt van denkbeeldig 2x2 meter (i.v.m. de grootte van de val, zie hoofdstuk 3) Zet de val 0.3 tot 1 meter hoog i.v.m. predatie (mieren, spinnen, egels, etc.) Van zonsondergang tot zonsopgang staat de lamp aan Haal de val zo snel mogelijk leeg na het uitdoen van de lamp (klamboe kan helpen om ontsnappen van vlinders te voorkomen) Zorg ervoor dat de val bij het legen niet in de volle zon staat Laat de nachtvlinders na determinatie los bij goede schuilmogelijkheden In afbeelding 1 zijn de telpunten te zien voor in het onderzoeksgebied van de Galloways. In afbeelding 2 zijn de telpunten te zien voor in het onderzoeksgebied van het boerenvee. De telpunten zijn geheel willekeurig gekozen en aangepast aan de begaanbaarheid van het gebied. In tabel 1 staan de coördinaten van de telpunten. De punten kunnen worden gevonden aan de hand van de kaarten en GPS. Eventueel kan er gebruik worden gemaakt van een standaard kaart applicatie, waarmee men kan zien waar ze zich bevinden. G1 G2 Afbeelding 1 - Nachtvlinders telpunten in onderzoeksgebied Galloways. Zie tabel 1 voor de coördinaten.

44 B1 B2 Afbeelding 2 - Nachtvlinders telpunten in onderzoeksgebied boerenvee. Zie tabel 1 voor de coördinaten. Tabel 1 - Coördinaten van de telpunten voor de monitoring van de nachtvlinders. Telpunten nachtvlinders X - coördinaat Y - coördinaat Galloway G G Boerenvee B B Frequentie Aan de volgende richtlijnen moet worden voldaan gedurende de monitoring van de nachtvlinders: Tellingen mogen gedurende het hele jaar (minimaal 6x) Voorkeur: o Tussen april en november: 2 tellingen per maand o Tussen mei en juni: 3 tellingen per maand o In ieder geval één telling per maand in periode april - oktober De val dient aan te staan tussen zonsondergang en zonsopgang (zie voor de tijden van zonsondergang en zonsopgang in Naarden 's Ochtends een kwartier tot enkele uren tellen Tellingen zijn minimaal 3 dagen uit elkaar i.v.m. impact van het licht in de nacht op het ecosysteem Goede weersomstandigheden: o Min of meer droog weer o Weinig wind (<4 Beaufort, zie tabel 2) o > 8 C (minimale begintemperatuur) o Weinig maan (zie o Beste weer: bewolkt, warm en broeierig

45 Tabel 2 - Windkracht in Beaufort met omschrijving Windkracht Beschrijving 1 Wind zichtbaar aan rookpluimen, niet aan windvaan 2 Windvaan beweegt, wind voelbaar aan het gelaat 3 Bladeren en twijgen voortdurend in beweging 4 Kleine takken bewegen, stof en papier dwarrelen op 5 Kleine takken met bladeren maken zwiepende bewegingen, gekuifde golven op het water 6 Grote takken bewegen, er mag niet meer geteld worden 3. Materialen De volgende materialen zijn van belang gedurende de monitoring van de nachtvlinders: Val (te koop bij o Voorkeur voor Skinnerval (koffermodel, afmetingen 44 x 42 x h35 cm, met een opening van 2.5 cm tussen de 2 plexiglazen platen) o Zes eierdozen (van 10 eieren) waarin vlinders weg kunnen kruipen Gebruikt u een ander type val, noteer dit dan. Wisselt u van valtype, dan is dit een nieuw telpunt. Lamp o Voorkeur voor type Philips ML 160 W of Philips HPL 125 W. o Accu voor stroomvoorziening gedurende hele nacht Kan ook met menglichtlampen van Philips van 250 W, of kleine TL-buisjes (Philips TLD-18W08 Blacklight 59mm TL armatuur, lampvoet G13 of een 12 V/8W TL armatuur) Blacklight lamp trekt lagere aantallen vlinders aan, maar heeft als voordeel dat het weinig zichtbaar licht geeft. Gebruikt u een ander type lamp, dan noteer dit. Wisselt u van lamptype, dan is dit een nieuw telpunt. Afzetting rondom de val tegen de grazers Ontheffingen van Flora- en Faunawet en Natuurmonumenten voor betreding van het gebied o Overleg dit met Natuurmonumenten Naardermeer GPS Kaarten van de te onderzoeken gebieden Determinatiefoto's (zie hoofdstuk 4.1.) Waarnemingsformulieren (zie hoofdstuk 5) Notitieboekje met potlood Bij nat weer kan het beste met potlood worden geschreven, zodat het schrift altijd leesbaar blijft. Potjes voor determinatie Digitale camera (eventueel) Klamboe (eventueel)

46 4. Soorten De volgende nachtvlinders worden verwacht gedurende de monitoring. Zie hoofdstuk 4.1. voor determinatiefoto's. Kroosvlindertje - Cataclysta lemnata Grote beer - Arctia caja Brandnetelmot - Anthophila fabriciana Waterleliemot - Elophila nymphaeata Kleine rietvink - Simyra albovenosa Rietvink - Euthrix potatoria Glad beertje - Eilema griseola Lieveling - Timandra comae Donkere marmeruil - Protodeltote pygarga Braamvlinder - Thyatira batis Hageheld - Lasiocampa quercus Bij de vangst van de nachtvlinders kunnen ook andere soorten in de val komen. Wespen, hommels, hoornaars en kevers zijn 's ochtends vaak rustig en makkelijk te verwijderen met een potje. Deze bijvangsten worden apart genoteerd.

47 4.1. Determinatiefoto's Grote beer Glad beertje Kleine rietvink Rietvink Lieveling Donkere marmeruil Braamvlinder Hageheld Kroosvlindertje Brandnetelmot Waterleliemot

48 5. Waarnemingsformulier Nachtvlinders - monitoring Telformulier Jaar van inventarisatie: Gegevens traject: Regio: Telpunt: Type val & lamp.: Aanwezige soorten: Waarnemer: Naam: Organisatie: Adres: Postcode en plaats: Tel.: Waarnemingen formulier e veldbezoek Datum Begintijd Eindtijd dag mnd jaar uur min uur min Weer Temperatuur ( C): Bewolking onbewolkt 1.. half bewolkt 2.. geheel bewolkt 3.. Windkracht (Beaufort): Windrichting: Toelichting 'type waarneming' Type waarneming Afkorting Adult Ad Pop Po Rups Ru Ei Ei Telpunt Soortnaam Type waarneming Aantal Opmerkingen

49 Telpunt Soortnaam Type waarneming Aantal Opmerkingen Bijvangst

50 Monitoring sprinkhanen en krekels De monitoring van sprinkhanen en krekels vindt plaats ten behoeve van de vraag welke invloed begrazing heeft op de biodiversiteit bij het Naardermeer. Dit gebeurt in twee onderzoeksgebieden, waarbij het ene wordt begraasd door Galloways en het andere door boerenvee. Eenmaal in de vier jaar zullen alle telgebieden worden gemonitord om verstoring van het gebied te minimaliseren. De monitoring moet plaatsvinden met minimaal 2 personen in verband met de toegankelijkheid en veiligheid in het laagveengebied. Sprinkhanen prefereren open schrale vegetatiestructuren. Gezien determinatie aan de hand van geluid specialistisch werk is, wordt bij deze methodiek uitgegaan van determinatie op zicht. 1. Telgebied Het plot voor de monitoring van de sprinkhanen en krekels moet voldoen aan de volgende eisen : Plot van 5 bij 5 meter (1 meter hoog plastic scherm rondom het plot ter voorkoming van wegvliegenof springen van de sprinkhanen en krekels) In afbeelding 1 zijn de telpunten te zien voor in het onderzoeksgebied van de Galloways. In afbeelding 2 zijn de telpunten te zien voor in het onderzoeksgebied van het boerenvee. De telpunten zijn geheel willekeurig gekozen en aangepast aan de begaanbaarheid van het gebied. In tabel 1 staan de coördinaten van de telpunten. De punten kunnen worden gevonden aan de hand van de kaarten en GPS. Eventueel kan er gebruik worden gemaakt van een standaard kaart applicatie, waarmee men kan zien waar ze zich bevinden. G1 G2 G3 G4 Afbeelding 1 - Sprinkhanen en krekels telpunten in onderzoeksgebied Galloways. Zie tabel 1 voor de coördinaten.

51 B1 B2 B3 Afbeelding 2 - Sprinkhanen en krekels telpunten in onderzoeksgebied boerenvee. Zie tabel 1 voor de coördinaten. Tabel 1 - Coördinaten van de telpunten voor de monitoring van de sprinkhanen en krekels. Telpunten sprinkhanen en krekels X - coördinaat Y - coördinaat Galloway G G G G Boerenvee B B B Frequentie Aan de volgende richtlijnen moet worden voldaan gedurende de monitoring: Monitoren van mei tot en met augustus Minimaal vier maal inventariseren Na het plaatsen van een plastic scherm het plot gedurende een aantal opeenvolgende perioden van 5 minuten leeg vangen. o Maximaal 4 keer herhalen. Monitoring bij goed weer (meeste activiteit) o Tussen uur en uur o Zonnig o > 20 C o Niet monitoren bij regen (uitstellen tot de volgende droge dag)

52 3. Materialen De volgende materialen zijn van belang gedurende de monitoring van de sprinkhanen en krekels: Ontheffingen van Flora- en Faunawet en Natuurmonumenten voor betreding van het gebied o Overleg dit met Natuurmonumenten Naardermeer GPS Kaarten van de te onderzoeken gebieden Determinatiefoto's (zie hoofdstuk 4.1.) Waarnemingsformulieren (zie hoofdstuk 5) Notitieboekje met potlood Bij nat weer kan het beste met potlood worden geschreven, zodat het schrift altijd leesbaar blijft. Plastic scherm van 1 meter hoog Potjes voor determinatie 4. Soorten De volgende sprinkhanen en krekels kunnen worden verwacht gedurende de monitoring. Zie hoofdstuk 4.1 voor determinatiefoto's. Veldsprinkhaan - Gomphocerinae spec. Moerassprinkhaan - Stethophyma grossum Gewoon Spitskopje - Conocephalus dorsalis Grote Groene Sabelsprinkhaan - Tettigonia viridissima Zeggendoorntje - Tetrix subulata Kustsprinkhaan - Chorthippus albomarginatus Bruine Sprinkhaan - Chorthippus brunneus Veenmol - Gryllotalpa gryllotalpa

53 4.1. Determinatiefoto's Veldsprinkhaan Zeggedoorntje Gewoon spitskopje Grote groene sabelsprinkhaan Felgroen Lichaam 3-4 cm Vleugels steken stuk achter lichaam uit Moerassprinkhaan Langwerpige lichtere en donkere vlekken lichaam Kustsprinkhaan Vrouwtjes: witte vleugelrand Rode lijn achterschenen Bruine sprinkhaan Veenmol

54 5. Waarnemingsformulier Sprinkhanen en krekels - monitoring Telformulier Jaar van inventarisatie: Gegevens traject: Regio: Traject: Nr.: Aanwezige soorten: Waarnemer: Naam: Organisatie: Adres: Postcode en plaats: Tel.: Waarnemingen formulier e veldbezoek Datum Begintijd Eindtijd dag mnd jaar uur min uur min Weer Temperatuur ( C): Bewolking onbewolkt 1.. half bewolkt 2.. geheel bewolkt 3.. Windkracht (Beaufort): Windrichting: Telgebied Soortnaam Aantal Opmerkingen

55 Telgebied Soortnaam Aantal Opmerkingen

56 Monitoring vogels De monitoring van de vogels vindt plaats ten behoeve van de vraag welke invloed begrazing heeft op de biodiversiteit bij het Naardermeer. Dit gebeurt in twee onderzoeksgebieden, waarbij het ene wordt begraasd door Galloways en het andere door boerenvee. Eenmaal in de vier jaar zullen alle routes worden gemonitord om verstoring van het gebied te minimaliseren. De monitoring moet plaatsvinden met minimaal 2 personen in verband met de toegankelijkheid en veiligheid in het laagveengebied. Gedurende de monitoring worden de vogels waargenomen die onder de BMP-A soorten ingedeeld zijn (Broedvogel Monitoring Project - Alle soortensoorten). 1. Telgebied Het telgebied voor de monitoring van de vogels moet voldoen aan de volgende eisen: Homogeen landschap Het telgebied beslaat 10 tot 250 ha Traject is tussen de en meter lang Min of meer rond of vierkant telgebied met herkenbare grenzen Startpunt en looprichting van de route worden steeds verlegd om maximale activiteit op andere delen van de route mee te maken o Vuistregel: bij iedere volgende bezoekronde een uur verder langs de route beginnen Constante loopsnelheid waarbij eventueel tussendoor kan worden gestopt In afbeelding 1 is de route te zien voor in het onderzoeksgebied van de Galloways. In afbeelding 2 is de route te zien voor in het onderzoeksgebied van het boerenvee. De routes zijn geheel willekeurig gekozen en aangepast aan de begaanbaarheid van het gebied. In tabel 1 staan de begin en eindcoördinaten van de routes. De routes worden gelopen aan de hand van de kaarten en GPS. Eventueel kan er gebruik worden gemaakt van een standaard kaart applicatie, waarmee men kan zien waar ze zich bevinden. Afbeelding 1 - Vogels route in onderzoeksgebied Galloways. Zie tabel 1 voor de begin en eind coördinaten van de route.

57 Afbeelding 2 - Vogels route in onderzoeksgebied boerenvee. Zie tabel 1 voor de begin en eind coördinaten van de route. Tabel 1 - Coördinaten van het begin en einde van de routes voor de monitoring van de vogels. Telpunten nachtvlinders X - coördinaat Y - coördinaat Galloway Begin traject - coördinaat Einde traject - coördinaat Boerenvee Begin traject - coördinaat Einde traject - coördinaat Frequentie Aan de volgende richtlijnen moet worden voldaan gedurende de inventarisatieronde van de vogels: Monitoren van maart tot en met juli (accent in april, mei en juni) Minstens 7 (vogelarm gebied) tot 10 maal (vogelrijkgebied) monitoren Jaarlijks dezelfde monitoring frequentie aanhouden Tussen de bezoeken liggen ongeveer 10 dagen Gemiddelde inventarisatietijd: 3 uur Bezoektijden: o Zonsopgang: 1,5 uur vóór zonsopgang tot zonsopkomst (zangvogels) o Late ochtend: zonsopkomst tot 4 uur erna (weide- en watervogels) o Overdag: 4 uur na zonsopkomst tot uiterlijk 1,5 uur voor zonsondergang (roof- en watervogels) o Avond: 1,5 uur voor en 1,5 uur na zonsondergang o Nacht: 1,5 uur na zonsondergang tot uiterlijk 1,5 uur voor zonsopgang Minstens 1-2 maal 's nachts monitoren Goede weersomstandigheden: o Rustig zonnig weer o Gemiddelde temperaturen o Hoge luchtvochtigheid is gunstig voor zangactiviteit o Gelieve niet bij slecht weer monitoren (harde neerslag, veel wind, kou). Bij langdurige slechte weersomstandigheden toch monitoren, gezien anders gehele inventarisatie kan mislukken.

58 3. Materialen De volgende materialen zijn van belang gedurende de inventarisatieronde van de vogels: Ontheffingen van Flora- en Faunawet en Natuurmonumenten voor betreding van het gebied o Overleg dit met Natuurmonumenten Naardermeer GPS Kaarten van de te onderzoeken gebieden Determinatiefoto's (via website Waarnemingsformulieren met afkortingen en codes (zie hoofdstuk 5) Notitieboekje met potlood Bij nat weer kan het beste met potlood worden geschreven, zodat het schrift altijd leesbaar blijft. Verrekijker / telescoop 4. Soorten De volgende vogels die onder BMP-A vallen kunnen worden verwacht gedurende de monitoring. Deze lijst bevat broed-, winter- en watervogels. Determinatiefoto's zijn te vinden via website Fuut - Podiceps cristatus Knobbelzwaan - Cygnus olor Grauwe gans - Anser anser Canadese gans - Branta canadensis Nijlgans - Alopochen aegyptiacus Krakeend - Anas strepera Wilde eend - Anas platyrhynchos Soepeend - Anas unox Slobeend - Anas clypeata Kuifeend - Aythya fuligula Tafeleend - Aythya ferina Zomertaling - Anas querquedula Havik - Accipiter gentilis Waterral - Rallus aquaticus Waterhoen - Gallinula chloropus Kleinste waterhoen - Porzana pusilla Meerkoet - Fulica atra Kleine Plevier - Charadrius dubius Bontbekplevier - Charadrius hiaticula Kievit - Vanellus vanellus Tureluur - Tringa totanus Koekoek - Cuculus canorus Groene specht - Picus viridis Kleine Bonte Specht - Dendrocopos minor Grote Bonte Specht - Dendrocopos major Boompieper - Anthus trivialis Witte Kwikstaart - Motacilla alba alba Winterkoning - Troglodytes troglodytes Heggenmus - Prunella modularis Roodborst -Erithacus rubecula Blauwborst - Luscinia svecica Gekraagde Roodstaart - Phoenicurus phoenicurus Merel - Turdus merula Zanglijster - Turdus philomelos Grote Lijster - Turdus viscivorus Sprinkhaanzanger - Locustella naevia Snor - Locustella luscinioides Rietzanger - Acrocephalus schoenobaenus Bosrietzanger - Acrocephalus palustris Kleine Karekiet - Acrocephalus scirpaceus Grote Karekiet - Acrocephalus arundinaceus Spotvogel - Hippolais icterina Grasmus - Sylvia communis Tuinfluiter - Sylvia borin Zwartkop - Sylvia atricapilla Tjiftjaf - Phylloscopus collybita Fitis - Phylloscopus trochilus Grauwe Vliegenvanger - Muscicapa striata Bonte Vliegenvanger - Ficedula hypoleuca Baardmannetje - Panurus biarmicus Staartmees - Aegithalos caudatus Glanskop - Parus palustris Matkop -Parus montanus Pimpelmees - Parus caeruleus Koolmees - Parus major Boomkruiper - Certhia brachydactyla Wielewaal - Oriolus oriolus Gaai - Garrulus glandarius Zwarte Kraai - Corvus corone corone Vink - Fringilla coelebs Groenling - Carduelis chloris Putter - Carduelis carduelis Kneu - Carduelis cannabina Goudvink - Pyrrhula pyrrhula

59 Appelvink - Coccothraustes coccothraustes Rietgors - Emberiza schoeniclus Kwartel - Coturnix coturnix Kwartelkoning - Crex crex Scholekster - Haematopus ostralegus Watersnip - Gallinago gallinago Grutto - Limosa limosa Dodaars - Tachybaptus ruficollis Roerdomp - Botaurus stellaris Purperreiger - Ardea purpurea Wintertaling - Anas crecca Wespendief - Pernis apivorus Blauwe reiger - Ardea cinerea Kolgans - Anser albifrons Soep-/Boerengans - Anser anser forma domesticus Bergeend - Tadorna tadorna Smient - Anas penelope Wilde eend - Anas platyrhynchos Kokmeeuw - Chroicocephalus ridibundus Brandgans - Branta leucopsis Bruine Kiekendief - Circus aeruginosus Buizerd - Buteo buteo Boomvalk - Falco subbuteo Fazant - Phasianus colchicus Houtsnip -Scolopax rusticola Visdief -Sterna hirundo Houtduif - Columba palumbus Zomertortel - Streptopelia turtur Bosuil - Strix aluco Ransuil - Asio otus Aalscholver - Phalacrocorax carbo Grote zilverreiger - Ardea alba Grote zaagbek - Mergus merganser Stormmeeuw -Larus canus Grote mantelmeeuw - Larus marinus Ruigpootbuizerd - Buteo lagopus Pijlstaart -Anas acuta IJsvogel - Alcedo atthis Kleine zwaan - Cygnus bewicki

60 5. Waarnemingsformulier Vogels BMP-A Telformulier Jaar van inventarisatie: Gegevens traject: Regio: Traject: Nr.: Startpunt: Waarnemer: Naam: Organisatie: Adres: Postcode en plaats: Tel.: Waarnemingen formulier e veldbezoek Datum Begintijd Eindtijd dag mnd jaar uur min uur min Weer Temperatuur ( C): Bewolking onbewolkt 1.. half bewolkt 2.. geheel bewolkt 3.. Windkracht (Beaufort): Windrichting: Traject nummer Soortnaam Aantal Type waarneming Broedcodes Opmerkingen