Veranderen en de natuur als metafoor

Transcriptie

1 Veranderen en de natuur als metafoor 1 Aanleiding 2 Beeldspraak 1 Naar aanleiding van mijn reflectie over veranderen in "welke_veranderingen_1.1" kreeg ik onderstaande beeldspraak 1 van iemand uit de zorgsector die samen met anderen in een veranderingsproces zit. Het drukt een visie uit op 'veranderen' en de betrokkene gebruikt daarbij de natuur als metafoor (een bepaalde kijk op 'de natuur'). Op een dergelijke manier verwijzen naar de natuur kom ik vaak tegen bij veranderingsprocessen. Mijn reflecties zijn een poging om meer inzicht te verzamelen. Ik besef dat mijn vast-stellingen (nog) niet verwijzen naar wetenschappelijk bewezen feiten (evidence based facts) en zijn opgebouwd uit feiten verzameld tijdens mijn praktijk als consultant (practice based facts) en op persoonlijke ervaringen (personal experience based facts). Als je een 'volgroeid' takje te snel en te veel wil buigen knapt het. Allicht is het kwestie dat de volgroeide takjes gesnoeid worden en de jonge twijgjes de basis vormen voor verder en explosieve groei: snoeien doet bloeien zeker. Maar ik hou toch zo van een oude boom die steevast en op natuurlijke wijze verder groeit... en daar valt al wel eens een dikke dode tak uit, maar elk jaar komen daar nieuwe twijgjes en blaadjes aan... bloemen zelfs. Ik hou zo niet van die op mooie rijen staande laagstamfruitboompjes die gesnoeid worden in functie van maximale opbrengst. Boomchirurgie is een 'vak' om zo een boom gezond en mooi te houden! 3 Paradigma's van beeld 1 Bovenstaand beeld en gelijkaardige beelden gaan uit van een aantal paradigma's: de natuur zoekt en herstelt voortdurend het evenwicht, de natuur zorgt voor een 'natuurlijk proces' en de mens is daarbij veeleer een storende factor, de term "Moeder Natuur" (die vaak wordt gebruikt in deze beeldspraak) drukt zorg uit voor al het levende, 1 / 7

2 alles wat er moet zijn, is reeds aanwezig, je moet gewoon toelaten dat het zich manifesteert op zijn eigen manier, er bestaat zoiets als de 'ideale natuur' en we moeten er naar streven dit zoveel mogelijk te benaderen of te volgen, wat er gebeurt in de natuur zonder tussenkomst van de mens is per definitie 'goed', wat de mens doet is 'goed' wanneer hij handelt met de natuur mee en 'slecht' tot ronduit 'nefast' wanneer hij tegen de natuur ageert, je mag niets ondernemen wanneer je niet 100% zeker bent dat het geen enkele schade berokkent aan de natuur. 4 Waarden en regels voor acties bij dit beeld Bovenstaand beeld houdt specifieke waarden in en stelt een aantal regels voorop voor het handelen. Het zijn overwegend regels die gericht zijn op het beschermend, verzorgend, koesterend en behoudend handelen. Iedere actie die wordt ervaren als abrupt of te snel of te ingrijpend, is uit den boze. Zeker wanneer er geen inzicht is in het waarom van de actie en in de gevolgen. Inzicht verwerven in de gevolgen vraagt zeer veel tijd en we beschikken niet steeds over de nodige middelen om de gevolgen op voorhand te onderzoeken. In dat geval is het beter om niets ingrijpends te doen. Ik kom deze aanpak vaak tegen in het onderwijs (op alle niveaus), in de zorgsector en in de ecologische beweging. 5 Vaststellingen van een buitenstaander Als buitenstaander bij deze beeldspraak stel ik vast dat diegenen die dit beeld gebruiken, niet zo houden van de confrontatie met evidence based facts die de (afstandelijke) wetenschap aanreikt wanneer die hun visie niet bevestigen. Hun globale verklaringskader van een zorgende (Moeder) Natuur staat voorop bij het waarnemen en het interpreteren. Ze gebruiken voor hun betoog veel persoonlijke feiten. Het verhaal steunt niet zelden op 'veronderstelde' feiten, d.w.z. op gegevens die worden geacht feiten te zijn zonder dat er scherpe waarnemingen zijn of het zijn feiten die men heeft uit vierde of vijfde hand. De vertellers voelen zich persoonlijk deel van het verhaal. Dit gaat vaak samen met het geloof in een liefdevolle God die hen persoonlijk kent en voor hen zorgt. Aanhangers van dit verhaal houden niet van snelle veranderingen (die ze vaak ervaren als een revolutie). Dit beeld klinkt voor een buitenstaander romantisch, iddyllisch, idealistisch, exotisch zelfs. 2 / 7

3 6 Beeld 2 Een tweede beeld op veranderen en op 'natuur', meer geïnspireerd door de exacte wetenschappen: Met 'de natuur' beschrijven we de uiterlijke en innerlijke omgeving van de mens. Die mens is een bijzonder wezen in het geheel. Door zijn mogelijkheden om afstand te nemen van de zaken, om te onderzoeken, te reflecteren, kennis op te bouwen en bewust daarnaar te handelen, is hij in staat om zowel regulerend als de-regulerend op te treden. De mens heeft als morele plicht om goed te zorgen voor elkaar en voor de natuurlijke omgeving. Dit kan betekenen dat de mens creërend of corrigerend optreedt. Natuurlijke veranderingsprocessen versterken of afremmen, nieuwe veranderingsprocessen initiëren en er bewust mee omgaan, het behoort tot de taak van de mens. In een ideale situatie is er tegensprekelijk onderzoek en voortdurend overleg alvorens ingrijpende handelingen uit te voeren. 7 Paradigma's van beeld 2 Beeld 2 vertrekt bijgevolg van andere paradigma's: de natuur balanceert tussen onevenwichten, de tendens naar een extreme positie is een natuurlijk kenmerk, de natuurlijke processen verbreken voortdurend mogelijke evenwichten en gaan naar extremen, een stilstand wordt nergens geduld, wanneer er één mens aanwezig is, komt de mens steeds tussenbeide in datgene wat de 'natuurlijke processen' wordt genoemd, de mens is in staat om de aard en het verloop van natuurlijke processen te onderzoeken, te begrijpen en te manipuleren, een verklaringskader (een theorie) is steeds een voorlopige conclusie, de wetenschappen verleggen iedere dag de grenzen en dagen uit om bestaande verklaringen te herzien, wat je vandaag kunt waarnemen, is slechts een deel van wat er mogelijk is, er is steeds ruimte voor meer mits een goede (goed begeleide) ontwikkeling, zonder uitdrukkelijke tussenkomst van de mens dreigen in veel situaties de - op dat ogenblik - sterkste wezens te woekeren (planten, dieren, bacteriën, cellen, mensen), de mens kan een 'harde' ingreep doen, zelfs tegen de 'natuur' in, die ten 3 / 7

4 goede komt aan de ontwikkeling van de mens (bv. een irrigatiesysteem, een stuwdam), soms komt die zelfs ten goede aan de 'natuurlijke processen' (bv. de toevallige genetische manipulaties die hebben geleid tot onze actuele groeten en fruit en de bewuste, technisch genetische manipulaties die vandaag worden onderzocht), het is de morele plicht van de mens om zijn kennis en competenties te ontwikkelen en te gebruiken om de situatie te verbeteren, met kennis van zaken snoeien is een plicht, 8 Waarden en regels van beeld 2 Voortdurend inzicht verwerven en kennis ontwikkelen en daar bewust naar handelen, is een van de belangrijkste waarden. De mens kan en mag de zaken niet op hun (natuurlijk) beloop laten. Afwachten kan enkel mits er sprake is van 'actief wachten' niet van laissez-faire. Actief wachten houdt diverse acties in zoals scherp waarnemen, experimenteren, reflecteren en de kennis bijeen leggen en verbinden. Het is de basishouding van zowel de wetenschapper als van de kunstenaar (waarbij een goede wetenschapper een kunstenaarsoog heeft en een knap kunstenaar een wetenschappelijke reflex). Steeds vooruit gaan, steeds zoeken naar dieper inzicht daar gaat het om. De spelregels voor het handelen zijn: actief waarnemen, actief reflecteren en gepast actief interveniëren. Het handelen kenmerkt zich door een groot gehalte aan ontdekken, experimenteren, risico's nemen, vernieuwen, uitdagen, enz. Niets wordt zonder inzicht op zijn beloop gelaten of zonder meer toevertrouwd aan een 'natuurlijk verloop'. Een gepaste aanpak kenmerkt zich door een evenwichtige balans tussen individuele, specifieke interventies en algemene ingrepen. 9 Vaststellingen van een buitenstaander bij beeld 2 In dit beeld ligt een sterke nadruk op het gebruik door de mens van de inzichten en de vergaarde (menselijke) kennis. Wanneer hij meent dat hij alles kan onderzoeken en (ooit) alles kan begrijpen, lijkt het alsof de mens zichzelf een God-gelijke waant. Extreem kan dit leiden tot het overwaarderen van wetenschappelijk bewezen feiten (evidence based facts) boven persoonlijke feiten. Daarnaast kan je vaststellen dat de aanhangers van het wetenschappelijk verhaal zelf zeer vaak persoonlijke feiten en zelfs veronderstelde feiten gebruiken in hun argumentatie en bij de rechtvaardiging 4 / 7

5 10 Beeld 3 van hun handelen. Aanhangers van dit beeld zijn niet wars van snelle en scherpe veranderingen (die ze als noodzakelijk beschouwen). Dit beeld klinkt voor een buitenstaander afstandelijk, kil, technisch, egocentrisch, verwaand zelfs. Een derde beeld: De mens kan zich bevrijden van zijn kleinmenselijkheid. Hij kan leren om te dialogeren met zijn omgeving. Dan beseft hij dat hij enkel mens kan zijn door interactie met die omgeving en dat die omgeving er maar is zoals ze er is omdat hij ook aanwezig is. Hij kan leren om voortdurend te luisteren naar datgene wat al de andere wezens in de natuur hem te vertellen hebben. Hij ervaart dan hoe moeilijk het is om de talen van de anderen te begrijpen en via de eigen talen met de anderen te communiceren. De exacte weten-schappen zijn een van de talen, een belangrijke taal, echter niet dé taal. Hij weet de wetenschappelijke taal op de juiste manier in te zetten tijdens de dialoog. Het beseft groeit dat hij nooit 'ultiem goed' of 'ultiem slecht' kan doen in zijn relatie met al het andere (in de natuur) indien hij de intentie heeft om zorgzaam te handelen. Steeds is het een zaak van dialogeren. Bescheidenheid begeleidt de mens die weet dat hij niet niet kan handelen. Dus handelt hij, nu, met aandacht. Zo'n mens heeft er geen moeite mee om van richting te veranderen indien de condities en de interacties dat aangeven. Hij houdt niet vast aan een 'waarheid', alsof het iets ultiems zou zijn. Hij is terughoudend bij het vormen en het uitspreken van een oordeel maar weet dat zijn handelen hoe dan ook wordt beïnvloed door een oordeel, hoe bescheiden ook. 11 Paradigma's bij beeld 3 De paradigma's bij dit beeld, dat meer aansluit bij het Zen-denken: de natuur heeft geen doel en geen richting, 'doel' en 'richting' zijn bedenksels van de mens, wat de mens 'natuur' noemt is een voortdurende stroom van zelfcreërende, interactieve, interafhankelijke condities, daarbij is er geen sprake van enge causale relaties, wat er 'is', is er enkel omdat de mens wil dat het er is, de mens creëert stilstaande beelden en fenomenen, afgelijnde, begrensde fenomenen, (in 5 / 7

6 werkelijkheid is alles altijd in beweging en verandering), de mens is onverbrekelijk deel van 'de natuur', je kunt niet spreken van 'de natuur' zonder de mens in te sluiten, de natuur is de mens, de mens is de natuur, alles wat er gebeurt en alles wat de mens doet, heeft te voorziene én onvoorzienbare effecten want alle acties en fenomenen zijn creërende interactieve condities, iedere verklaring van de fenomenen, iedere theorie, is een menselijke constructie noodzakelijk voor de wetenschappelijke vooruitgang; een verklaring is geen kenmerk van de fenomenen en heeft er geen invloed op, enkel het handelen heeft invloed, de mens creëert verhalen om te begrijpen, die verhalen zijn per definitie menselijk (= eenzijdig, zoals de twee beelden die hierboven werden beschreven), de mens kan geen beeld vertellen vanuit een niet-menselijk standpunt, bv. een God-standpunt (wat sowiezo niet bestaat), een oordeel vormen en uitspreken over een conditie (goed, slecht, gewenst, gevaarlijk, enz.) is een menselijk kenmerk en geen boven- of buitenmenselijke zaak en is per definitie begrensd tot de context van diegene die het oordeel vormt, actief niets doen is even belangrijk als actief iets doen. 12 Waarden en regels van beeld 3 De voornaamste waarden die het handelen richten en begeleiden zijn: dialogeren, bescheidenheid, scherpe aandachtzaamheid, niet wachten om te handelen tot je het ultieme inzicht (dat niet bestaat) bezit, scherp waarnemen van de voorziene en de onvoorziene gevolgen, vlot kunnen bijsturen en verantwoordelijkheid opnemen. Hier past geen of-of houding en evenmin een en-en houding (je kunt niet tegelijk wit en zwart handelen, je moet een keuze maken en een keuze maak je hoe dan ook). Je kunt niet niet handelen, je kunt enkel handelen met meer of minder overleg, meer of minder aandacht, meer of minder onderzoek. Dus stelt een aanhanger van dit verhaal niet de vraag of hij zal handelen om iets te veranderen maar veeleer welke input hij nu nodig heeft om nu te handelen met aandacht. Zo'n mens is zich daarbij bewust van zijn verantwoordelijkheid tegenover alle gevolgen die zijn handelen heeft, om het even of hij die gevolgen kon voorzien of niet. Hij neemt alle verantwoordelijkheid volledig op. Voor de 6 / 7

7 aanhanger van dit beeld is alles in voortdurende verandering en is verandering het kenmerk van alle fenomenen. Hij stelt bijgevolg niet de vraag of hij iets zal veranderen, maar wel wat zijn aandeel kan zijn in welke soort veranderingen of hij kiest voor die verandering dan wel voor een andere. 13 Vaststellingen van een buitenstaander bij beeld 3 Deze weg vraagt veel tijd en aandacht en die hebben we zelden. Of is het eerder, die tijd willen we niet nemen? Tijd nemen is in dit geval 'actief wachten'! Vooral de actieve, Westers gevormde mens wil vooruit, wil (menselijke) 'vooruitgang', wil de zaken aanpakken. Daardoor vergeet hij om regelmatig stil te staan, te vertragen en te zorgen voor een dialoog die de kennis van velen bijeenbrengt. Deze derde weg is voor de 'moderne mens' te traag. Daarenboven is er geen garantie dat je op deze manier op het 'juiste spoor' zit. Voor dit verhaal is er geen 'juiste weg', er is enkel de weg die je loopt (= de weg van je handelen) met alle wisseling die erbij horen. Dit beeld klinkt erg abstract en heeft op dit ogenblik een gebrek aan evidence based facts. Het perspectief van dit verhaal gaat veel verder dan twintig, dertig zelfs vijftig jaar. Kijken op zo'n lange termijn is best zeer moeilijk. De vraag dient gesteld of het wel zinvol is, voor iedereen, voor iedere situatie, voor iedere actie. Het antwoord van dit derde verhaal: uiteraard is dit verhaal niet zinvol voor iedere vraag of voor ieder probleem, ieder verhaal is een beperkt menselijk verhaal (ook het derde verhaal), waar het op aan komt is om een dialoog te hebben tussen de verschillende verhalen en ze niet als tegengestelden tegenover elkaar te zetten, noch om één verhaal als hét verhaal voorop te stellen (dat maakt per definitie een dialoog onmogelijk). In dit verhaal is het wezen 'mens' voor de ontwikkeling van de aarde wellicht zo extreem als de dinosauriërs miljoenen jaren geleden. Francis Gastmans 7 / 7