De rechtspositie van pleegouders langs de juridische meetlat

Transcriptie

1 De rechtspositie van pleegouders langs de juridische meetlat Een onderzoek naar de ontwikkelingen op het gebied van de verbetering van de rechtspositie van pleegouders en de gevolgen voor de betrokken partijen in de praktijk Elise van Noorloos Werkendam, november 2011

2 Naam: Elise van Noorloos Titel scriptie: De rechtspositie van pleegouders langs de juridische meetlat Administratienummer: Plaats en datum: Werkendam, 21 november 2011 Universiteit: Universiteit van Tilburg Opleiding: Nederlands recht Accent: Privaatrecht Leden examencommissie: mw. mr. R. de Jong Prof. mr. P. Vlaardingerbroek 2

3 * Voorwoord Na het volgen van het eerste college van het mastervak jeugdrecht civiel wist ik dat ik in mijn scriptie een onderwerp wilde behandelen op dat vakgebied. Een aantal maanden geleden kwam na het eerste gesprek met mevrouw de Jong haar kantoor uit met het scriptieonderwerp pleegzorg. Ik was heel tevreden met het onderwerp, maar besefte me ook dat ik eigenlijk niet zo goed wist wat pleegzorg precies inhield. Natuurlijk had ik weleens van pleegzorg gehoord, maar voor een jurist wordt een onderwerp pas interessant als zij de juridische haken en ogen van een rechtsfiguur ontdekt. Een aantal weken later ontmoette ik per toeval pleegouder Laura, die me vol passie vertelde over haar eigen ervaringen met pleegzorg. Op dat moment besefte ik wat een belangrijke plaats pleegzorg en pleegouders in onze maatschappij innemen. Daarnaast ontdekte ik dat er ook knelpunten zitten in het huidige systeem van pleegzorg. Met veel plezier heb ik me daarom de afgelopen maanden verdiept in pleegzorg en de ontwikkelingen op het gebied van de rechtspositie van pleegouders. En nu is het dan eindelijk zo ver: mijn scriptie ter afronding van de Master Rechtsgeleerdheid aan de Universiteit van Tilburg is af! Graag wil ik van de gelegenheid gebruik maken om Romy de Jong te bedanken voor haar goede begeleiding, feedback en ondersteuning bij het schrijven van mijn scriptie. Meneer Vlaardingerbroek wil ik bedankten voor het plaatsnemen in de examencommissie. Daarnaast wil ik in het speciaal mijn dank uit spreken aan de medewerkers van Jeugdzorg Nederland, voor alle hulp en het creatieve meedenken, de pleegouders die mij hebben toegelaten in hun gezin en mijn scriptie een extra dementie hebben gegeven en Jussi Sarvikivi, die mij enorm geholpen heeft bij het vinden van mijn weg door de Finse wetgeving. Als laatst wil ik iedereen uit mijn privé omgeving bedanken die mij bij het schrijven van deze scriptie hebben gesteund: mijn ouders en Henk, vrienden, familie en mijn studiegenootjes. Elise van Noorloos November

4 * Inhoudsopgave Pagina 1. Inleiding Keuze voor het onderwerp Probleemstelling Centrale onderzoeksvraag en deelvragen Methode van onderzoek Plan van aanpak 8 2. Pleegzorg in Nederland Inleiding Definitie van pleegzorg Vormen van pleegzorg Vrijwillige plaatsing Justitiële plaatsing Pleegzorg in het kader van kinderbeschermingsmaatregelen Ondertoezichtstelling en uithuisplaatsing Ontneming en ontzetting uit het gezag Voogdij Betrokken partijen Bureau Jeugdzorg Jeugdzorg Nederland en Pleegzorg Nederland Zorgaanbieders Juridische ouders Pleegouders Financiële aspecten Conclusie Rechtspositie van pleegouders Inleiding Family life in spagaat Pleegouders en het ouderlijk gezag Belangrijke beslissingen nemen Schoolkeuze Aanvragen van een reisdocument Medisch handelen verzet van de pleegouder tegen het vertrek van een pleegkind Blokkaderecht Verzet in het kader van een justitiële plaatsing Aanstelling van een bijzonder curator ex. art 1:250 BW Omgang en informatie Klachtrecht Knelpunten in de huidige rechtspositie Beslissingsbevoegdheid Onzekerheid over verblijf Financiële zaken Conclusie 27 4

5 4. Ontwikkelingen in de versterking van de rechtspositie van pleegouders Inleiding De nieuwe visie op pleegzorg Wetsvoorstel Herziening Kinderbeschermingsmaatregelen Aanleiding Doelstelling Wijzigingen in de huidige situatie Rechterlijke toetsing bij wijziging in langdurig verblijf Spreekrecht pleegouder Specifieke gezaguitoefening door Bureau Jeugdzorg Pleegkinderenwet Wetsvoorstel Verbetering Rechtpositie Pleegouders Aanleiding Doelstelling Wijzigingen in de huidige situatie Instemming en afstemming Wettelijke informatievoorziening Vertrouwenspersoon Medezeggenschap Klachtrecht Pleegvergoeding Gezamenlijke pleegoudervoogden De balans opgemaakt Conclusie Pleegzorg in Finland: Finse ervaringen en leerpunten voor Nederland Inleiding Jeugdzorg in Finland De child welfare act Pleegzorg in Finland Ouderlijk gezag en pleegzorg Instemming en afstemming Omgang en informatie Rechten van de pleegouders De meest opvallende verschillen Leerpunten voor Nederland Samenvatting en conclusie Conclusie en aanbevelingen Inleiding Conclusie Aanbevelingen 54 Literatuurlijst 56 Bijlage 1 60 Bijlage

6 1 Inleiding 1.1 Keuze voor het onderwerp Tijdens mijn opleiding Hbo-rechten ging mijn interesse uit naar het (jeugd)strafrecht. Op de universiteit veranderde dit en raakte ik geboeid door het personen- en familierecht en het civiele jeugdrecht. Na de pre-master wist ik dan ook zeker dat ik in mijn scriptie een onderwerp zou willen behandelen op het gebied van civiel jeugdrecht. Toen de tijd daar was om serieus na te gaan denken over een concreet onderwerp, probeerde ik voor mezelf vast te stellen waar mijn voorkeur voor dit rechtsgebied eigenlijk vandaan komt en welke onderwerpen mij specifiek aanspreken. Ik heb zelf een fijne jeugd gehad en ben opgegroeid met liefde, aandacht en middelen. Dat gun ik ieder kind. In mijn toekomstige carrière wil ik dan ook graag een bijdrage leveren aan het welzijn van kinderen. Zo kwam ik terecht bij het onderwerp pleegzorg. Door problemen in de thuissituatie krijgen veel kinderen in Nederland niet de liefde en aandacht die zij verdienen. Soms kunnen ze daardoor zelfs niet in hun eigen gezin opgroeien. Deze kinderen komen vaak terecht in de pleegzorg waar pleegouders de opvoeding tijdelijk overnemen. Dit klinkt als een prachtige constructie; de ouders worden tijdelijk ontlast, zodat zij hun zaken op orde kunnen krijgen, het kind komt in een veilige gezinssituatie terecht waar voldoende aandacht is en de pleegouders kunnen liefde en zorg geven aan een kind dat dit nodig heeft. Maar toen ik meer over het onderwerp ging lezen bleek al snel dat er nog al wat haken en ogen aan deze rechtsfiguur zitten. Naar deze haken en ogen is de afgelopen jaren onderzoek gedaan, met het doel de rechtspositie van pleegouders en de pleegzorg in zijn algemeenheid te verbeteren. Op het moment zijn er op dit gebied twee wetsvoorstellen aanhangig die veranderingen met zich meebrengen voor de Nederlandse pleegzorg, te weten; het wetsvoorstel Herziening Kinderbeschermingsmaatregelen en het wetsvoorstel Verbetering Rechtspositie Pleegouders. Dit leek mij een mooie aanleiding onderzoek te doen naar pleegzorg in Nederland, de rechtspositie van pleegouders en de veranderingen die op dit gebied momenteel plaatsvinden. Daarnaast bleek er bij Jeugdzorg Nederland behoefte te bestaan aan een duidelijk overzicht van de beoogde wijzigingen en de gevolgen die deze wijzigingen met zich meebrengen. Dit onderzoek zal daarom ook dienen om aan deze behoefte tegemoet te komen. 1.2 Probleemstelling Pleegouders spelen al tientallen jaren een belangrijke rol in de Nederlandse kinderbescherming. Kinderen hebben op grond van art. 8 EVRM recht op respect voor hun gezinsleven en op grond van art. 7 en 9 IVRK het recht door hun ouders te worden verzorgd. Als ouders om welke reden dan ook niet meer voor hun minderjarige kinderen kunnen zorgen, wordt als vervanging van die ouderlijke zorg bij voorkeur gekozen voor pleegzorg. Het is de opvangvorm die het dichts bij de natuurlijke gezinssituatie blijft. 1 Er zijn in Nederland 28 regionale jeugdzorginstellingen die pleegzorg aanbieden. Deze werken samen onder de noemer Pleegzorg Nederland. In 2010 hebben kinderen voor kortere of langere tijd gebruik gemaakt van pleegzorg. Dit zijn 800 kinderen meer dan in In 2010 zijn 8944 nieuwe plaatsingen gerealiseerd. In de afgelopen 10 jaar is het aantal kinderen dat gebruik maakt van de pleegzorg verdubbeld. De forse groei van de pleegzorg, die al een aantal jaren terug is ingezet, lijkt in 2010 te zijn gestabiliseerd. Toch wachten kinderen nog steeds langer dan gewenst op een plaatsing in een pleeggezin en worden er meer kinderen geplaatst dan binnen het pleegzorgbudget past. 2 Om al deze kinderen op te kunnen vangen zijn voldoende pleegouders nodig. Dit is een probleem, want er is een tekort aan pleegouders. Hier zijn verschillende verklaringen voor te vinden. 1 < 2 Factsheet pleegzorg 2010; De Factsheet 2010 biedt een overzicht van de landelijke cijfers en trends in de pleegzorg. Dit zijn de meest recente gegevens. 6

7 Pleegzorg is in Nederland, ondanks het grote aantal pleegkinderen, relatief onbekend. Uit onderzoek voor de op 7 maart 2011 gestarte campagne ontdek de pleegouder in jezelf bleek dat 59% van de ondervraagde Nederlanders niet weet wat pleegzorg is, 66% denkt zelf niet in aanmerking te komen voor pleegouderschap, terwijl iedereen van 21 jaar en ouder zich kan aanmelden. 3 Een andere reden is dat de huidige rechtspositie van pleegouders in Nederland te wensen over laat. Er zijn wettelijke voorzieningen voor pleegouders, maar deze bieden onvoldoende bescherming. De wrijving tussen de enerzijds zwakke rechtspositie van pleegouders en de onvrede over de huidige situatie, en anderzijds de grote vraag naar pleegouders houdt de politiek en de rechtswetenschap al jaren bezig. Door de jaren heen zijn er verschillende onderzoeken gedaan, met als doel de rechtspositie van pleegouders en de pleegzorg in zijn algemeenheid te verbeteren. Dit heeft tot op heden niet geleid tot een bevredigende oplossing voor alle betrokken partijen. Op dit moment zijn er twee wetsvoorstellen aanhangig om de rechtspositie van de pleegouder te verbeteren en versterken, te weten: 1) Het wetsvoorstel herziening kinderbeschermingsmaatregelen waarin wordt beoogd de pleegouder een verdergaande bescherming te geven in de vorm van een rechterlijke toetsing 4 bij wijziging in het verblijf van langdurig in het kader van een ondertoezichstelling geplaatst kind en de pleegouder een spreekrecht 5 te geven in rechtszaken die het pleegkind aangaan. 6 Daarnaast wordt voorgesteld het mogelijk te maken dat de kinderechter op verzoek het gezag van de juridische ouders over een pleegkind op specifieke punten door Bureau Jeugdzorg (hierna Bjz) kan laten uitoefenen; 7 2) Het wetsvoorstel verbetering rechtspositie pleegouders waarin onder andere wordt beoogd pleegouders een instemmingsrecht te verlenen bij het opstellen van het hulpverleningsplan, en de informatievoorziening voor pleegouders wettelijk vast te leggen. Daarnaast wordt voorgesteld het recht op een vertrouwenspersoon op te nemen, een verbetering van de pleegvergoeding te realiseren en de onderhoudsplicht voor gezamenlijke pleegoudervoogden te laten vervallen; 8 Deze voorstellen klinken veelbelovend, maar versterken zij de rechtspositie van de pleegouder zodanig dat het aantrekkelijker wordt om pleegouder te worden of te blijven? Met andere woorden; zijn de voorgestelde wijzigingen een juiste juridische vertaling van de angsten en behoeften van pleegouders. En als de wetsvoorstellen leiden tot een voor de pleegouders aanvaardbare versterking van hun rechtspositie, wat heeft dit dan voor gevolgen voor de rechtspositie van de juridische ouders? In dit onderzoek zullen deze vragen beantwoord worden. 1.3 Centrale onderzoeksvraag en deelvragen De centrale onderzoeksvraag in dit onderzoek is: Op welke manier hebben de voorgestelde wijzigingen op het gebied van pleegouderschap in de aanhangige wetsvoorstellen een versterking van de huidige rechtspositie van de pleegouder tot gevolg en wat heeft dit voor juridische gevolgen voor de rechtspositie van de juridische ouders? Uit bovenstaande onderzoeksvraag vloeien enkele deelvragen voort: 1) Hoe is de rechtspositie van pleegouders geregeld in de huidige wetgeving? 2) Wat houden de wetsvoorstellen in en op welke manier hebben zij een versterking van de huidige rechtspositie van de pleegouder tot gevolg? 3) Is de versterking van de huidige rechtspositie van de pleegouder door de wetsvoorstellen een juiste afspiegeling van de wensen van de pleegouders? 3 < 4 Kamerstukken II 2010/11, , nr Kamerstukken II 2010/11, , nr Kamerstukken I 2010/11, , nr A. 7 Kamerstukken II 2010/11, , nr.2. 8 Kamerstukken II 2010/11, , nr.2. 7

8 4) Wat heeft versterking van de rechtspositie van pleegouders voor juridische gevolgen voor de rechtspositie van de juridische ouders? 5) Hoe is de rechtspositie van pleegouders in Finland geregeld en valt hier voor Nederland een leer uit te trekken? 6) Tot welke conclusie kan worden gekomen aan de hand van de beantwoorde deelvragen? 1.4 Methode van onderzoek In dit onderzoek is gebruik gemaakt van verschillende onderzoeksmethoden. Er is onder andere gebruik gemaakt van literatuuronderzoek. Er is informatie gehaald uit verschillende handboeken, juridische tijdschriften en kamerstukken, zoals de memorie van toelichting van beide wetsvoorstellen, de amendementen bij de wetsvoorstellen en de wetsvoorstellen zelf. Er is vanzelfsprekend ook gebruik gemaakt van de huidige wetgeving en toonaangevende rechtspraak. Aanvullend op het literatuuronderzoek is er gebruik gemaakt van informatie afkomstig uit interviews. Er hebben interviews plaatsgevonden met medewerkers van Jeugdzorg Nederland onderdeel Pleegzorg, verschillende pleegouders en een Finse personen- en familierechtadvocaat. Deze informatie is actueel en maakt het onderzoek goed bruikbaar in de praktijk. Het onderzoek bestaat ook uit een korte rechtsvergelijking tussen de Nederlandse en de Finse pleegzorg. De rechtsvergelijking is gedaan, om te kunnen bekijken of uit de Finse wetgeving en praktijk ideeën kunnen worden opgedaan voor de Nederlandse pleegzorg. Voor het rechtsvergelijkend onderzoek is gebruik gemaakt van de Engelse vertaling van Finse wetgeving, bevindingen van verschillende Nederlandse werkgroepen die Finland bezocht hebben om het Finse Jeugdzorgsysteem te bekijken en de ervaringen van een Finse personen- en familierechtadvocaat. Een zeer klein deel van de informatie die verwerkt is in het onderzoek is afkomstig van het internet. De betrouwbaarheid van deze informatie is gewaarborgd door het nagaan van de bron waar de informatie van afkomstig is. 1.5 Plan van aanpak In de navolgende hoofdstukken zal een antwoord gegeven worden op de centrale onderzoeksvraag. Dit zal gedaan worden middels de volgende opzet. In hoofdstuk 2 zal worden beschreven hoe pleegzorg er anno 2011 in Nederland uitziet. Er zal in kaart worden gebracht wat precies onder pleegzorg kan worden verstaan en welke vormen van pleegzorg er zijn. Daarnaast zal worden ingegaan op de partijen die betrokken zijn bij pleegzorg en de financiële aspecten van pleegzorg. In hoofdstuk 3 zal in kaart worden gebracht wat voor invloed het ouderlijk gezag kan hebben op pleegzorg en wie in het algemeen de beslissingsbevoegdheid heeft ten aanzien van pleegkinderen. Vervolgens zal worden ingegaan op de mogelijkheden die pleegouders hebben om het vertrek van een pleegkind uit hun gezin tegen te houden, de mogelijkheden tot omgang en informatie voor zowel de ouders met gezag als de pleegouders en het klachtrecht voor pleegouders op grond van de Wjz. Het hoofdstuk wordt afgesloten met knelpunten die pleegouders door de huidige rechtspositie ervaren. In hoofdstuk 4 worden de belangrijkste ontwikkelingen op het gebied van pleegzorg besproken, waarna speciaal aandacht zal worden besteed aan de twee aanhangige wetsvoorstellen die uit een tal van onderzoeken en rapporten voort zijn gekomen. Er zal worden gekeken naar de aanleiding, doelstelling en inhoud van de wetsvoorstellen. Bij de voorgestelde wijzigingen zal stil worden gestaan bij de kijk op de wijzigingen door de betrokken partijen en de gevolgen die de ontwikkelingen zullen hebben voor de praktijk. In hoofdstuk 5 zal een rechtsvergelijking plaatsvinden met Finland. In dit hoofdstuk zal de Finse jeugdzorg en de Child Welfare Act 2008 besproken worden, waarna het Finse pleegzorg systeem nader wordt bekeken en vergeleken met het Nederlandse systeem. De meest opvallende verschillen worden besproken en er zal gekeken worden of uit deze rechtsvergelijking leerpunten voor Nederland kunnen worden gehaald. Deze scriptie wordt afgesloten me met een conclusie en aanbevelingen in hoofdstuk 6. 8

9 2 Pleegzorg in Nederland 2.1 Inleiding Pleegouders spelen al tientallen jaren een belangrijke rol in de Nederlandse kinderbescherming. Als een kind tijdelijk of permanent haar of zijn eigen familieomgeving moet missen, heeft dat kind recht op speciale bescherming of hulpverlening. De Staat is in dat verband verplicht te zorgen voor alternatieve zorg en daarbij wordt in art. 20 IVRK als eerste keuze pleegzorgplaatsing genoemd. Het kind behoort voor de volle en harmonieuze ontwikkeling van haar of zijn persoonlijkheid op te groeien in een familieomgeving. Als de eigen familie om welke reden dan ook niet beschikbaar is, vormt het pleeggezin een cruciaal alternatief. 9 In dit hoofdstuk zal worden beschreven hoe pleegzorg er anno 2011 in Nederland uitziet. Er zal in kaart worden gebracht wat precies onder pleegzorg kan worden verstaan en welke vormen van pleegzorg er zijn. Daarnaast zal worden ingegaan op de partijen die betrokken zijn bij pleegzorg en de financiële aspecten van pleegzorg. Het hoofdstuk zal worden afgesloten met een conclusie. 2.2 Definitie van pleegzorg Er kunnen voor pleegzorg verschillende definities worden gegeven. De meest ruime definitie is: Het voor korte of lange tijd in een gezin verzorgen en opvoeden van het kind van andere ouders. 10 Onder deze definitie valt ook de informele pleegzorg. 11 In een informele pleegzorgsituatie worden meestal door beide gezinnen onderling afspraken gemaakt over de wijze van opvoeding, verzorging en vergoeding van de kosten. Hierdoor is het voor de overheid ook niet mogelijk toezicht te houden op de informele pleegzorg en is het onduidelijk hoeveel kinderen precies in het informele pleegzorgcircuit verblijven. 12 In het navolgende zal, tenzij anders aangegeven, worden uitgegaan van een engere definitie van pleegzorg die is afgeleid van de Wet op de jeugdzorg (hierna Wjz). Onder pleegzorg dient dan te worden verstaan: Opvoeding en verzorging van een of meer minderjarigen door een of meer natuurlijke personen op basis van een pleegcontract dat gesloten wordt tussen de zorgaanbieder en de pleegouder(s) en dat voldoet aan de eisen zoals gesteld in de Regeling Pleegzorg. 13 Onder deze definitie valt pleegzorg die wordt gegeven op grond van een indicatiebesluit van Bjz. Het maakt hierbij niet uit in welke vorm de pleegzorg wordt gegeven. 2.3 Vormen van pleegzorg Pleegzorg in Nederland kent veel verschillende vormen. Er kan onderscheid worden gemaakt tussen kortdurend en langdurend verblijf. Hierbij moet een klassiek kenmerk van pleegzorg niet uit het oog worden verloren. Pleegzorg dient tijdelijk te zijn, maar tijdelijk hoeft niet te betekenen dat een plaatsing alleen maar voor een korte tijd hoeft te zijn. De wet biedt zelfs de ruimte om kinderen vanaf de geboorte tot aan de meerderjarigheid of zelf nog daarna in een pleeggezin te laten verblijven. 14 Van de in 2010 beëindigde plaatsingen duurde 19% langer dan 2 jaar. 15 De tijdelijkheid van pleegzorg houdt in dat de plaatsing slechts is bedoeld voor de tijd dat de problemen die het thuiswonen belemmeren voortduren. 16 Daarnaast kan een profielplaatsing tegenover een netwerkplaatsing worden gezet. Een profielplaatsing is een plaatsing bij vooraf geselecteerde pleegouders. Deze pleeggezinnen kiezen ervoor om als pleeggezin te functioneren, zonder dat zij een bepaald kind op het oog hebben om in 9 Doek, voorwoord paraplu voor pleegouders Punselie 2006, p Bijvoorbeeld kinderen van in het buitenland verblijvende diplomaten worden tijdelijk bij vrienden ondergebracht. 12 Punselie 2006, p Regeling van de Staatssecretaris van Volksgezondheid, Welzijn en Sport van 22 december 2004, nr. DJB/JZ , p Punselie 2006, p Factsheet pleegzorg Punselie 2006, p

10 hun gezin op te nemen. De plaatsende instelling probeert zo goed mogelijk voor een bepaald kind een passend pleeggezin te vinden, bijvoorbeeld qua gezinssamenstelling, culturele achtergrond of specialisatie bij het hanteren van specifieke problemen van het kind. 17 Netwerkpleegouders behoren tot de naaste kring van het kind. Vanuit hun rol als tante, opa of buurvrouw rollen zij vaak in het pleegouderschap, omdat het voor hen vanzelfsprekend is om kinderen in de omgeving op te vangen als de ouders tijdelijk niet voor hun kunnen zorgen. Netwerkpleegouders kunnen ook door een (gezins)voogdijwerker worden benaderd bij een kinderbeschermingsmaatregel. 18 Er is tevens het verschil tussen een vrijwillige plaatsing en een justitiële plaatsing. Dit laatste onderscheid is vooral van belang voor het wettelijke kader waarin pleegzorg zich bevindt en de hiermee samenhangende rechtspositie van betrokken partijen Vrijwillige plaatsing De wet geeft geen definitie voor de term vrijwillige plaatsing. Wel kan uit art 1:253s en 1:336a BW worden afgeleid dat het bij vrijwillige plaatsing gaat om een kind dat met instemming van zijn ouders die het gezag over hem uitoefenen, of met instemming van een voogd, door een of meer anderen, als behorend tot het gezin wordt verzorgd en opgevoed. Met toestemming van de ouders geeft aan dat de plaatsing in het pleeggezin niet in het kader van een justitiële maatregel plaatsvindt, maar het wil niet altijd zeggen dat een ouder zijn kind uit zichzelf in een pleeggezin heeft geplaatst. Er zijn dus twee verschillende vormen van vrijwillige plaatsing. Hebben de ouders zelf besloten het kind bij pleegouders te plaatsen dan spreken we van informele plaatsing. Zoals eerder gezegd is op deze vorm van plaatsing geen toezicht van de overheid en valt deze vorm van plaatsing ook niet onder de Wjz. Wel is er een andere vorm van toezicht voor deze kinderen gecreëerd in de Pleegkinderenwet. Deze wet fungeert hier als een vangnet en is niet van toepassing op plaatsingen die zijn voortgekomen uit een indicatiebesluit van Bjz op grond van de Wjz. 19 Naast de informele plaatsing kan de term vrijwillige plaatsing ook betrekking hebben op een plaatsing waarbij de ouders met het volledige gezag instemmen, of zich niet verzetten tegen de plaatsing van het kind in een andere woonomgeving dan bij hen thuis. In dit geval is Bjz betrokken bij de plaatsing en is er een indicatiebesluit. Het verschil tussen deze vorm van vrijwillige plaatsing en een justitiële plaatsing is dat hier geen sprake is van een kinderbeschermingsmaatregel, omdat de ouders instemmen. Als er sprake is van voogdij dan is het belangrijk onderscheid te maken tussen voogdij door een natuurlijke persoon of een rechtspersoon. Als het kind onder voogdij staat van een natuurlijke persoon en deze instemt met plaatsing van het kind in een pleeggezin, dan is er sprake van een vrijwillige plaatsing. Staat het kind onder voogdij van een rechtspersoon, in de meeste gevallen is dat Bjz, dan is er sprake van een justitiële plaatsing Justitiële plaatsing Bij een justitiële plaatsing is er altijd sprake van een beslissing van de kinderrechter. Het kan dan gaan om een plaatsing in het kader van een ondertoezichtstelling met uithuisplaatsing. 21 Het kind wordt dan in een pleeggezin geplaatst, de ouders houden het gezag over hun kind, maar een gezinsvoogd krijgt ook een bepaalde verantwoordelijkheid over het kind. Deze verantwoordelijkheid bestaat uit het kunnen geven van schriftelijke aanwijzingen betreffende de verzorging en opvoeding van het kind. 22 Naast een ondertoezichtstelling is er de mogelijkheid van een ontzetting of ontheffing van het gezag. 23 Bjz wordt dan in de meeste gevallen benoemd tot voogd. Als Bjz wordt aangewezen als voogd, dan volgt daarna altijd een plaatsing van het kind op een plaats waar het verzorgd en opgevoed kan worden. Bjz kan zelf als instantie niet de zorg en de opvoeding van een kind ter hand 17 Punselie 2006, p Kramer 2005, p Punselie 2006, p. 27 e.v. 20 Punselie 2006, p Art. 1:254 jo 1:261 BW. 22 Art. 1:258 BW. 23 Art. 1:266 en 1:269 BW. 10

11 nemen. 24 Bij plaatsing is een pleeggezin de eerste keuze. Justitiële plaatsingen vallen altijd onder de Wjz en controle op de pleegzorg kan dan ook via de wet worden uitgeoefend. Een verschil tussen een justitiële plaatsing en een vrijwillige plaatsing is dat ouders van justitieel geplaatste kinderen deze niet meer zelf uit het pleeggezin kunnen weghalen. 25 De ouders met gezag moeten eerst de rechter verzoeken de uithuisplaatsing te beëindigen wegen gewijzigde omstandigheden Pleegzorg in het kader van kinderbeschermingsmaatregelen Zoals eerder beschreven is een justitiële plaatsing mogelijk in het kader van een kinderbeschermingsmaatregel en in het kader van voogdij. Het gezag van ouders beperken of ontnemen is ultimum remedium. Toch zijn er kinderbeschermingsmaatregelen in de wet neergelegd die een dergelijke inbreuk mogelijk maken. Hieronder zal in kaart worden gebracht welke mogelijkheden er zijn om het gezag van ouders te beperken of te ontnemen Ondertoezichtstelling en uithuisplaatsing De ondertoezichtstelling is in ons recht ingevoerd vanuit de behoefte aan een voorziening tussen de bestaande twee uitersten: of gezag van de ouders ontnemen of niets doen. 27 Als een minderjarige zodanig opgroeit dat zijn zedelijke of geestelijke belangen of zijn gezondheid ernstig worden bedreigd, kan de kinderrechter hem onder toezicht stellen van Bjz. 28 Het doel van de ondertoezichtstelling is het terugdringen en zo mogelijk opheffen van de bedreiging die de aanleiding voor de ondertoezichtstelling vormde. Om dat doel te bereiken houdt Bjz toezicht op de minderjarige en zorgt het ervoor dat de ouders of de voogd en de minderjarige de nodige hulp en steun ontvangen. Deze moet erop gericht zijn de ouders of voogd zoveel mogelijk de verantwoordelijkheid voor de verzorging en opvoeding te doen behouden. 29 In principe blijft het kind thuis wonen, maar als dit in het belang van de verzorging en opvoeding van het kind is kan de kinderrechter een machtiging afgeven om het kind uit huis te plaatsten. Bjz verzoekt om een machtiging en overlegt hierbij een indicatiebesluit voor de zorg die het kind na de uithuisplaatsing dient te krijgen. Zoals eerder beschreven, is plaatsing van een kind in een pleeggezin de eerste keuze. De machtiging tot uithuisplaatsing kan worden gegeven voor de termijn van maximaal 1 jaar, maar kan nooit langer duren dan de ondertoezichtstelling. De machtiging kan wel telkens opnieuw worden verlengd totdat het kind meerderjarig wordt en de ondertoezichtstelling met bijbehorende machtiging van rechtswege vervalt. 30 Pleegouders zijn ook bevoegd om een verlenging van de ondertoezichtstelling te verzoeken. 31 Bjz kan schriftelijke aanwijzigen geven betreffende de verzorging en opvoeding van de minderjarige die onder toezicht staat. 32 De met gezag belaste ouder en de minderjarige dienen deze aanwijzingen op te volgen. Pleegouders zijn formeel niet verplicht een aanwijzing op te volgen, maar de aanwijzingen kunnen wel gevolgen hebben voor de pleegouders. De aanwijzigen kunnen een inbreuk vormen op het gezinsleven dat de pleegouders met het pleegkind hebben. Ondanks de inbreuk die de aanwijzingen kunnen maken hebben pleegouders, anders dan de met gezag belaste ouders, niet de bevoegdheid een verzoek tot vervallenverklaring of een verzoek tot intrekking van de aanwijzig in te dienen. 33 Tijdens de ondertoezichtstelling met uithuisplaatsing behouden de ouders het gezag over hun kind. Dit betekent het behoud van ouderlijke verantwoordelijkheid. In geval van een kortdurende plaatsing bedoeld om het oorspronkelijke gezin zo snel mogelijk weer op de rails te 24 Punselie 2006, p Kramer 2005, p Art. 1:263 lid 2 BW. 27 Doek & Vlaardingerbroek 2009, p Art. 1:254 lid 1 BW. 29 Doek & Vlaardingerbroek 2009, p. 322 e.v. 30 Art. 1:269 BW. 31 Art. 1:254 lid 4 BW. 32 Art. 1:158 BW. 33 Punselie 2006, p

12 krijgen, kan het behoud van de ouderlijke verantwoordelijkheid voor de ouders een extra stimulans betekenen. Naarmate de plaatsing van het kind in het pleeggezin langer gaat duren beperkt de ouderlijke verantwoordelijkheid echter de mogelijkheden voor de pleegouders vorm te geven aan de opvoeding en verzorging van het kind. 34 Er zullen beslissingen over het kind moeten worden genomen en de pleegouders zijn hier zelf niet toe bevoegd. De situatie wordt vooral vervelend als beslissingen die genomen moeten worden door de ouders met gezag uitblijven of de beslissingen niet overeen komen met wat de pleegouders voor het kind willen Ontneming en ontzetting uit het gezag De maatregelen die gezagsontneming tot gevolg hebben zijn de meest verstrekkende kinderbeschermingsmaatregelen. Ouders van wie het gezag ontnomen wordt, blijven juridische ouders; een positie waarmee rekening gehouden moet worden. Zo blijft de onderhoudsplicht voor de van gezag ontheven of ontzette ouders bestaan. 35 De ontheven of ontzette ouders zijn geen ouderbijdrage verschuldigd in de kosten van de jeugdzorg, omdat de band tussen ouder en kind duurzaam verbroken is. 36 Maar zij kunnen wel worden aangesproken voor kosten van opvoeding en verzorging van hun kind. De ontneming van het gezag kan tijdelijk zijn of definitief. Tijdelijke ontneming van het gezag wordt in de wet aangeduid met de term schorsing van het gezag. Definitieve ontneming van het gezag gebeurt door ontheffing, dan wel ontzetting. 37 Als een ouder ongeschikt of onmachtig is om zijn plicht tot verzorging en opvoeding te vervullen en het belang van de kinderen zich daar niet tegen verzet, kan hij van het gezag worden ontheven. 38 De ontheffing kan in beginsel niet worden uitgesproken als de ouder zich daartegen verzet. De wet geeft een aantal uitzonderingen die er toe leiden dat ontheffing ook met verzet van de ouders kan worden uitgesproken. 39 Een voorbeeld van een uitzondering is dat ontheffing kan worden uitgesproken als na een ondertoezichtstelling van ten minste zes maanden blijkt dat deze maatsregel onvoldoende is om de dreiging waarvoor de ondertoezichtstelling is opgelegd af te wenden. 40 Een ontheffing kan in beginsel uitsluitend door de Raad voor de Kinderbescherming worden verzocht of door de officier van justitie. 41 Hierop is een uitzondering gemaakt ten gunste van pleegouders. Zij kunnen onder bepaalde voorwaarden een verzoek tot ontheffing indienen op grond van art 1:266 BW. 42 Als een kind al geruime tijd in een pleeggezin verblijft dan kan er behoefte zijn aan de ontheffing van de ouders. Het proportionaliteitsbeginsel vereist dat de opvoedingsverantwoordelijkheid van de ouders niet verder mag worden aangetast dan voor de bescherming van het kind strikt noodzakelijk is. Het begrip strikt noodzakelijk is cruciaal voor de keuze van ontheffing boven het voortzetten van de ondertoezichtstelling met uithuisplaatsing. De keuze voor ontheffing zou alleen dan de juiste zijn als ondertoezichtstelling met uithuisplaatsing onvoldoende is om de ernstige bedreiging van de zedelijke of geestelijke belangen of van de gezondheid van het kind af te wenden. 43 De Raad voor de Kinderbescherming hanteert binnen de wettelijke gronden als beleidsuitgangspunt dat in geval van een langdurige pleegzorgsituatie bijzondere aandacht gegeven wordt aan de ontwikkeling van het kind binnen het pleeggezin en het belang van het kind om de op gang gebrachte opvoedingssituatie te continueren. 44 In het verleden was de Hoge Raad van mening dat aan de voor een gedwongen ontheffing van het ouderlijke gezag gestelde voorwaarden in beginsel niet is voldaan als de met het gezag belaste ouder duurzaam bereidheid was het kind in het pleeggezin waarin het geplaatst is te laten opgroeien. Deze rechtspraak moest in verband met het belang van het kind bij stabiliteit en continuïteit in zijn opvoedingssituatie heroverwogen worden. 34 Punselie 2006, p Art. 1:392 BW. 36 Kamerstukken II 2001/02, 28168, nr 3, p Art. 1:266 BW, art. 1:269 BW. 38 Art. 1:266 BW. 39 Art. 1:268 lid 2 BW. 40 Art. 1:268 lid 2 sub a BW. 41 Art. 1:267 BW 42 Doek & Vlaardingerbroek 2009, p Doek & Vlaardingerbroek 2009, p Punselie 2006, p

13 Het standpunt van de Hoge Raad is in zoverre gewijzigd dat het blijk geven van duurzame bereidheid wel in de beoordeling moet worden betrokken, maar niet zonder meer in de weg staat aan gedwongen ontheffing. 45 Toch blijkt de mogelijkheid om na enkele jaren pleegzorgplaatsing toe te werken naar een ontheffing van de ouder uit het gezag, weinig te worden gebruikt. 46 Voor de maatregel van ontzetting van het gezag geldt dat deze maatregel op nog beperkter gronden dan de gedwongen ontheffing kan worden uitgesproken. Er moet sprake zijn van slecht levensgedrag, misbruik van gezag, een strafrechtelijke veroordeling, het veronachtzamen van de aanwijzingen van Bjz, het belemmeren van een uithuisplaatsing op grond van een OTS of het terugeisen of terugnemen van een pleegkind. 47 In dit laatste geval kan de ontzetting ook door de pleegouders worden verzocht. 48 De maatregel heeft van oudsher een onterend karakter en is alleen geschikt voor extreme situaties waarin ouders hun kinderen aantoonbaar ernstig leed hebben berokkend. Omdat deze zwaarste kinderbeschermingsmaatregel alleen in extreme situaties kan worden genomen, is er minder onduidelijkheid over de verhouding tussen het laten voortduren van ondertoezichtstelling met uithuisplaatsing en het uitspreken van ontzetting. Het gevolg van de ontzetting van het gezag is exact gelijk aan de ontheffing van het gezag, namelijk dat de ouders het gezag ontnomen wordt. Hen rest wel het recht op omgang, informatie en consultatie Voogdij Als een ouder het gezag heeft dan is hij, of zijn zij samen de wettelijke vertegenwoordiger van het kind. Als iemand anders of een instelling het gezag over een kind uitoefent, dan spreken we van voogdij. 50 Voogdij is in principe altijd het gevolg van een beslissing van de rechter. De rechter spreekt voogdij uit voor iedere minderjarige die niet onder ouderlijk gezag staat of voor wie de voogdij niet wettelijk is geregeld. 51 Na de ontheffing of ontzetting van de ouders of voogd van het gezag is de rechtbank bevoegd de voogdijbenoeming uit te spreken. De voogd kan een natuurlijk persoon zijn of een Bjz. Bij de keuze van de voogd kent de wet de pleegouders in een bepaald geval een voorkeursrecht toe. Het moet gaan om een gedwongen ontheffing, na een vrijwillige plaatsing van tenminste een jaar, de voorzetting van de plaatsing is noodzakelijk en van de terugkeer naar de ouder moet ernstig nadeel voor het kind worden gevreesd. 52 In de overige ontheffingszaken hangt het van de omstandigheden af of de rechter de voogdij opdraagt aan een Bjz of een van de pleegouders. Benoeming van een pleegouder tot voogd kan bijdragen aan het gevoel van het pleegkind dat het in het pleeggezin thuishoort. Toch komt het zelden voor dat pleegouders de voogdij op zich nemen. 53 Het aantal voogdijen ligt al jaren rond de 5000; de jaarlijkse in- en uitstroom is ca De gemiddelde looptijd van een voogdij is ongeveer 7 jaar. 55 Tenminste 60% daarvan loopt af wegens het bereiken van de meerderjarige leeftijd en maar 5% wegens voogdij-overdracht aan de pleegouders. 56 In de meeste gevallen heeft Bjz dus de voogdij over het kind en behoudt hiermee ook de verantwoordelijkheid. De voogd van Bjz organiseert en begeleidt de omgangsregeling met de ouders en is verantwoordelijk voor zaken als het vermogensbeheer en de wettelijke aansprakelijkheid van het kind. Enerzijds is het hebben van de voogdij voor de pleegouders voordelig, omdat zij dan de zeggenschap over het kind hebben en geen toestemming meer hoeven te vragen aan de ouders met gezag of Bjz. Anderzijds is een belangrijk voordeel van Bjz als voogd, dat de instelling zonodig zorgt voor begeleiding en hulp bij de verzorging en opvoeding van het kind HR 24 maart 2010, LJN BC Kamerstukken II 2008/09, 32015, nr. 3, p Art. 1:269 BW. 48 Doek & Vlaardingerbroek 2009, p Punselie 2006, p Art. 1:245 BW. 51 Kramer 2005, p Art. 1:275 lid 3 jo art. 1:268 lid 2 sub d BW. 53 Punselie 2006, p Visie op voogdij, ministerie van veiligheid en Justitie, 2006, p Visie op voogdij, ministerie van veiligheid en Justitie, 2006, p Visie op voogdij, ministerie van veiligheid en Justitie, 2006, p Kramer 2005, p

14 2.5 Betrokken partijen Bij de totstandkoming en uitvoering van pleegzorg zijn verschillende partijen betrokken. Hieronder zullen zij en hun rol in de pleegzorg kort worden toegelicht Bureau Jeugdzorg Als ouders ondersteuning nodig hebben bij dreigende opgroei- en opvoedingsproblemen kunnen zij hiervoor terecht bij Bjz. Ook anderen kunnen contact opnemen met Bjz als zij van mening zijn dat een kind in hun omgeving in bedreigende omstandigheden opgroeit. Bjz kan jeugdzorg verlenen op vrijwillige basis of in het kader van een kinderbeschermingsmaatregel. Ook zorgt zij voor hulp en begeleiding van pleegouders en bemiddelt zij tussen de ouders, pleegouders en het kind door toewijzing van een gezinsvoogdijwerker. Voor elke vorm van jeugdzorg is een indicatiebesluit nodig. 58 Met een indicatiebesluit is er een recht op jeugdzorg en het kind kan dan bijvoorbeeld in een pleeggezin worden geplaatst. 59 Bjz kan ook een rol in de pleegzorg spelen, doordat zij de voogdij heeft over een kind dat in een pleeggezin is geplaatst. Bjz heeft dan de verantwoordelijkheid over het kind Jeugdzorg Nederland en Pleegzorg Nederland Jeugdzorg Nederland, voorheen bekend als MOgroep Jeugdzorg, is een brancheorganisatie voor jeugdzorgorganisaties. Jeugdzorg Nederland behartigt de belangen van ondernemers in de jeugdzorg en treedt op als werkgeversorganisatie. Vrijwel alle organisaties die vallen onder de Wjz zijn lid van deze brancheorganisatie. Jeugdzorg Nederland biedt zelf geen directe zorg voor de jeugd, maar schept de voorwaarden waaronder de leden hun werk optimaal kunnen doen. 60 Pleegzorg Nederland, onderdeel van Jeugdzorg Nederland, is een stichting waarbij pleegzorgaanbieders zich kunnen aansluiten. De stichting zet zich in voor een reëel en positief beeld van pleegzorg door het voeren van campagnes en het werven van pleegouders. 61 Pleegzorg Nederland functioneert ook als vraagbaken voor de pleegzorgaanbieders en voorziet hen van informatie met betrekking tot wijzigingen in wetgeving en praktijk Zorgaanbieders De uitvoering van jeugdzorg wordt overgelaten aan de zorgaanbieders, in de praktijk benoemd als organisaties voor Jeugd & Opvoedhulp die pleegzorg aanbieden. De Wjz omschrijft zorgaanbieders als de natuurlijke persoon of rechtspersoon die jeugdzorg verleent, waarop ingevolge van de wet aanspraak op is. 62 Er zijn in Nederland 28 regionale zorgaanbieders die pleegzorg aanbieden. 63 De pleegouders zijn aangesloten bij een zorgaanbieder in hun regio, met wie zij een contract aangaan over de pleegzorg van een kind. De zorgaanbieder wijst aan pleegouders een begeleider toe. Deze pleegzorg begeleider geeft pleegouders begeleiding bij de verzorging en opvoeding van het kind Juridische ouders De juridische ouders van het kind zullen in de pleegzorgsituatie altijd een rol blijven spelen. Als er sprake is van vrijwillige pleegzorg of pleegzorg in het kader van een ondertoezichtstelling met uithuisplaatsing hebben de juridische ouders de bevoegdheid belangrijke beslissingen te nemen over hun kind. Ook zal er altijd worden gestreefd naar een goede omgangsregeling. Wanneer er sprake is van ontneming van het gezag behoudt de juridische ouder zijn recht op omgang, informatie en consultatie Art. 3 lid 3 Wjz. 59 Kramer 2005, p < 61 < 62 Art. 1 Wjz. 63 Factsheet pleegzorg Art. 1:377a e.v. BW. 14

15 2.5.5 Pleegouders Pleegouders kunnen volgens de wet worden gezien als vrijwillige medewerkers van de zorgaanbieder en behoren hiermee tot het zorgaanbod. 65 Om pleegouder te kunnen worden moet aan een aantal vereisten worden voldaan. Zo moet minimaal een van de pleegouders de leeftijd van 21 jaar hebben bereikt. Daarnaast moet de Raad van de Kinderbescherming een verklaring van geen bezwaar afgeven, waaruit blijkt dat er geen bezwarende feiten en omstandigheden zijn die een gevaar kunnen opleveren voor het welzijn van het pleegkind. De verklaring kan worden afgegeven als er geen sprake is van een strafblad en de pleegouders niet bij de Raad bekend zijn vanwege opvoedingsmoeilijkheden. Het is voor de zorgaanbieder een teken dat het pleeggezin een veilige en betrouwbare opvoedingssituatie kan bieden. De pleegouder mag niet ook de ouder of de stiefouder van het pleegkind zijn en er mag geen relatie bestaan tussen de pleegouder en de begeleider vanuit de zorgaanbieder. 66 Als laatste is het van belang dat de pleegouder zich inzet om het hulpverleningsplan te ondersteunen en de hulp van de begeleiding door de zorgaanbieder aanvaardt. 67 Een pleegouder neemt een pleegkind op in zijn gezin en geeft het kind de opvoeding en verzorging die het kind toekomt. 2.6 Financiële aspecten De onderhoudsplicht van ouders voor hun kinderen is geregeld in het BW. Ouders zijn verplicht te voorzien in de kosten van levensonderhoud en studie van hun kinderen tot die de leeftijd van 21 jaar hebben bereikt. 68 Als een kind in een pleeggezin wordt geplaatst, blijft de ouderlijke onderhoudsplicht bestaan. Pleegouders zijn niet onderhoudsplichtig jegens hun pleegkind, tenzij de pleegouders de gezamenlijke voogdij over hun pleegkind hebben. 69 Het aanvaarden van de gezamenlijke voogdij en daarmee het recht en de plicht om het kind te verzorgen en op te voeden, houdt ook in dat zij geen aanspraak meer kunnen maken op de pleegvergoeding. 70 Zij zijn zelf verplicht te zorgen voor de kosten van levensonderhoud op grond van art 1:253w. De ouders van een uithuisgeplaatst kind betalen aan het Rijk een bijdrage in de kosten van de plaatsing van hun kind in een pleeggezin. De bijdrage wordt vastgesteld en geïnd door het Landelijk Bureau Inning Onderhoudsbijdragen en de hoogte hiervan is afhankelijk van de leeftijd van het kind. De verplichting tot het betalen van een ouderbijdrage geldt ook voor een stiefouder, een verwekker tegen wie een op grond van art. 1:394 BW gegrond verzoek is toegewezen en de niet-ouder die gezamenlijk met de ouder van het kind het gezamenlijk gezag over het kind uitoefent. 71 In bepaalde situaties, waarvan ontheffing of ontzetting van de ouders van het gezag de belangrijkste zijn, zijn de ouders geen ouderbijdrage verschuldigd 72, omdat in deze situaties de banden tussen de ouders en kind duurzaam doorbroken zijn. 73 Het pleeggezin ontvangt, onder bepaalde voorwaarden, een vergoeding voor de verzorging en opvoeding van het pleegkind. Voor aanspraak op de pleegvergoeding maakt het niet uit of het kind vrijwillig of justitieel geplaatst is, maar het kind moet wel verzorgd en opgevoed worden op basis van een pleegcontract. Veel van de kosten van verzorging en opvoeding zullen kunnen worden betaald uit de pleegvergoeding. Zijn er kosten die niet voldaan kunnen worden, dan zijn de ouders de eerst aangewezenen om deze kosten te voldoen. Als de ouders de kosten niet willen of kunnen betalen, dan zullen in het geval van een vrijwillige plaatsing de pleegouders de kosten zelf moeten voldoen. In het geval van een justitiële plaatsing is er de mogelijkheid om in overleg de kosten te declareren bij Bjz Kramer 2005, p Art. 22 Wjz jo art. 2 Regeling Pleegzorg. 67 Kramer, 2005, p Art. 1:392 jo. 1:395a BW. 69 Art. 1:282 BW. 70 Punselie 2006, p Art. 1:253t, art. 1:253sa BW en art. 69 Wjz. 72 Punselie 2006, p. 34 e.v. 73 Kamerstukken II 2001/02, 28168, nr Punselie 2006, p

16 2.7 Conclusie Pleegzorg wordt verleend in verschillenden vormen. Bij alle verschillende vormen geldt in beginsel dat pleegzorg tijdelijk dient te zijn. Een pleegzorgplaatsing mag slechts duren zolang de problemen die het thuiswonen belemmeren voortduren. Er wordt onderscheid gemaakt wordt tussen een vrijwillige plaatsing en een justitiële plaatsing, dit is van belang voor het wettelijke kader waarin pleegzorg zich bevindt en de hiermee samenhangende rechtspositie van betrokken partijen. Een groot gedeelte van de kinderen dat in een pleeggezin verblijft, is geplaatst in het kader van de kinderbeschermingsmaatregel ondertoezichtstelling met uithuisplaatsing. Deze maatregel brengt voor de pleegouders een aantal moeilijkheden met zich mee. Tijdens de ondertoezichtstelling behouden de ouders het gezag over hun kind en daarmee ouderlijke verantwoordelijkheid. Naarmate de plaatsing van het kind in het pleeggezin langer gaat duren, kan de ouderlijke verantwoordelijkheid de mogelijkheden voor de pleegouders vorm te geven aan de opvoeding en verzorging van het kind beperken. Er zullen beslissingen over het kind moeten worden genomen en de pleegouders missen deze bevoegdheid. Naarmate de plaatsing van het kind in een pleeggezin langer gaat duren kan worden overwogen over te gaan tot ontheffing van het gezag. De Raad voor de kinderbescherming geeft in geval van een langdurige pleegzorgsituatie bijzondere aandacht aan de ontwikkeling van het kind binnen het pleeggezin en het belang van het kind om de op gang gebrachte opvoedingssituatie te continueren. Het standpunt van de Hoge Raad is op dit moment dat duurzame bereidheid van de ouders niet langer zonder meer in de weg staat aan gedwongen ontheffing. Toch blijkt de mogelijkheid om na enkele jaren pleegzorgplaatsing toe te werken naar een ontheffing weinig te worden gebruikt. Opvallend is ook dat de voogdij na een gezagsontnemende maatregel in vrij weinig gevallen bij de pleegouders komt te berusten, terwijl hier op grond van de Visie op voogdij wel naar gestreefd moet worden. 75 De financiële aspecten rondom pleegzorg zullen altijd de aandacht blijven vragen. Wanneer een pleegouder bereid en in staat is om meer verantwoordelijkheid voor zijn pleegkind te nemen door de voogdij op zich te nemen kan dit forse financiële consequenties hebben voor de pleegouder. Vooral wanneer bij gezamenlijke voogdij er een onderhoudsplicht op de pleegouders komt te liggen en geen aanspraak meer is op een pleegvergoeding. Dit lijkt een onbillijke regeling en kan pleegouders tegenhouden de voogdij op zich te nemen, terwijl dit juist wel is wat gestimuleerd moet worden om stabiliteit en continuïteit in de opvoedingssituatie van het kind te creëren. 75 Visie op voogdij, ministerie van veiligheid en Justitie, 2006, p

17 3 Rechtspositie van pleegouders 3.1 Inleiding Als een kind opgroeit bij zijn ouders, dan wordt de rechtspositie van de ouders met betrekking tot het kind in grote mate geregeld door het ouderlijk gezag. Het ouderlijk gezag omvat onder meer het recht en de plicht om het kind te verzorgen en op te voeden. 76 Als een kind niet door de eigen ouders wordt verzorgd en opgevoed, dan verdient de rechtspositie van betrokkenen bijzondere aandacht. Naarmate een kind langer bij een pleeggezin is geplaatst, wordt steeds belangrijker dat duidelijk geregeld is welke bevoegdheden de ouders (nog) hebben, welke bevoegdheden de eventuele voogd of de instelling onder wiens toezicht de minderjarige staat en welke bevoegdheden de pleegouders en het pleegkind hebben. 77 Als eerste zal in dit hoofdstuk in kaart worden gebracht wie family life met het kind (kunnen) hebben en wat dit betekent voor de rechtspositie van pleegouders, daarna zal bekeken worden wat voor invloed het ouderlijk gezag kan hebben op pleegzorg en wie in het algemeen de beslissingsbevoegdheid heeft ten aanzien van pleegkinderen. Vervolgens zal worden ingegaan op de mogelijkheden die pleegouders hebben om het vertrek van een pleegkind uit hun gezin tegen te houden, de mogelijkheden tot omgang en informatie voor zowel de ouders met gezag als de pleegouders en het klachtrecht voor pleegouders op grond van de Wjz. Het hoofdstuk wordt afgesloten met knelpunten in de huidige rechtspositie van pleegouders en een conclusie. 3.2 Family life in spagaat Als een kind langere tijd uit huis is geplaatst en in een pleeggezin verblijft dan is het mogelijk dat er naast family life 78 tussen de ouders en het kind, ook family life ontstaat tussen de pleegouders en het pleegkind. 79 Als de betrekking tussen de pleegouders en het pleegkind kan worden aangemerkt als family life, dan mag daarin geen ongeoorloofde inmenging plaatsvinden. 80 Maar dit geldt ook voor de betrekking tussen de ouders en het kind. Het uitgangspunt in de jurisprudentie van het EHRM is dat de ouders en het kind bij elkaar horen en zoveel mogelijk in gezinsverband bij elkaar moeten kunnen leven. 81 Belemmering hiervan levert een ingrijpen in het door art 8 EVRM beschermde family life op. 82 Het bestaan van family life heeft hiermee invloed op de rechtspositie van de ouders en de pleegouders. Het uitoefenen van rechten door de pleegouders kan namelijk een inbreuk maken op het family life dat de ouders met hun kind hebben en het uitoefenen van rechten door de ouders kan een inbreuk maken op het family life van de pleegouders met hun pleegkind. Dit maakt het vormgeven aan de rechtspositie van pleegouders een lastige kwestie, omdat rekening moet worden gehouden met, en recht moet worden gedaan aan de bestaande betrekkingen. Wanneer er sprake is van een situatie dat er family life is tussen de ouders en het kind 83 en er family life is ontstaan tussen de pleegouders en het pleegkind, moet voor het vormgeven van de rechtspositie worden uitgemaakt welke band het zwaarst moet wegen. Welke band het zwaarst weegt blijkt niet eenduidig uit jurisprudentie. Duidelijk is wel dat het belang van het kind, geconcretiseerd door de wenselijkheid van continuïteit en de specifieke omstandigheden van het geval, leidend moeten zijn bij het maken van een dergelijke beslissing Art. 1:247 BW. 77 Punselie 2006, p In art. 8 EVRM is het recht op bescherming van het familie- en gezinsleven (family life) vastgelegd. Art. 8 EVRM beoogt primair burgers te beschermen tegen de willekeurige inmenging in de wijze waarop vorm wordt gegeven aan het gezinsleven. 79 Punselie 2006, p HR 6 november 1987, NJ 1988, 829; HR 10 maart 1989, NJ 1990, 24; HR 23 maart 1990, NJ 1991, Punselie 2006, p EHRM 7 augustus 1996, registratienr. 24/1995/530/616, NJ 1998, Niet te snel mag worden aangenomen dat eenmaal ontstaan family life wordt verbroken doordat een kind niet langer een gezinsleven met de ouders heeft. Zie onder meer HR 22 oktober 1993, nr. 8237, NJ 1994, 153 en HR 26 november 1999, NJ 2000, 85, LJN AA Punselie 2006, p

18 3.3 Pleegouders en het ouderlijk gezag De rechtspositie van de pleegouders hangt voor een groot deel af van de vraag hoe het gezag over het kind geregeld is. Het gezag kan volledig bij de ouders liggen, het kan zijn beperkt door een ondertoezichtstelling of het kan door de ouders 85 dan wel door de rechter zijn opgedragen aan een voogd. 86 Als een kind dat onder ouderlijk gezag staat in een pleeggezin wordt geplaatst, verandert er juridisch gezien niets aan het ouderlijk gezag. Feitelijk verandert er wel iets aan de dagelijkse zeggenschap over het kind. 87 De pleegouders worden door de plaatsing verantwoordelijk voor het geestelijk en lichamelijk welzijn van het kind en zij moeten de ontwikkeling van het kind bevorderen. 88 De wettelijke regelingen scheppen niet echt duidelijkheid in de afbakening van de dagelijkse zeggenschap die de pleegouders hebben en de formele zeggenschap van de ouders met gezag. Aangenomen kan worden dat pleegouders, om hun wettelijke taak waar te maken, beslissingen mogen nemen over het kind. 89 De ouders met gezag blijven wel de eindverantwoordelijkheid dragen, wat wil zeggen dat bij verschil van mening de stem van de ouder beslissend is. 90 Lastig is aan te geven wat dit nu voor de praktijk van alledag betekent. Als een pleegkind lid wil worden van een sportclub hebben de pleegouders formeel geen bevoegdheid het kind aan te melden. Het gaat hier om het aangaan van een juridische overeenkomst en daar is de handtekening van de ouders met gezag voor nodig. 91 In de praktijk zal vrijwel nooit naar deze handtekening worden gevraagd en zullen de pleegouders het kind aanmelden. 92 De ouders met gezag zullen hier weinig tegen kunnen ondernemen. 93 Als de pleegouders de kosten van de sportclub niet kunnen voldoen uit de pleegvergoeding en de onderhoudsplichtige ouders met gezag aanspreken, kunnen de ouders met gezag wel weigeren de kosten te voldoen. Aangenomen mag worden dat als de ouders met gezag uitdrukkelijk niet instemmen met het lidmaatschap, de kosten niet onder noodzakelijke kosten van levensonderhoud gerekend kunnen worden en gewoon door de pleegouders voldaan zullen moeten worden Belangrijke beslissingen nemen De onduidelijkheid in de afbakening van dagelijkse zeggenschap en de formele zeggenschap wordt een groter probleem als het gaat om het nemen van belangrijke beslissingen; zoals schoolkeuze, het aanvragen van een reisdocument of beslissingen nemen over medisch handelen Schoolkeuze De bevoegdheid voor het maken van een schoolkeuze ligt bij de ouders met gezag. In de praktijk kan dit nog weleens vervelende situaties opleveren. Als de ouders met gezag kiezen voor een school die bij de pleegouders op allerlei praktische bezwaren stuit, zullen de pleegouders de keuze van de ouders met gezag toch dienen te respecteren. In geval van een vrijwillige plaatsing zal de stem van de ouders met gezag altijd doorslaggevend blijven, 95 het enige wat hen lijkt te resten is het maken van goede afspraken met de ouders om deze vervelende situaties te voorkomen. In geval van een ondertoezichtstelling kan Bjz de ouders met gezag een aanwijzing geven. Een dergelijke aanwijzing zou kunnen inhouden dat de ouders met gezag het kind op een door Bjz aangewezen school moeten 85 Art. 1:292 BW. 86 Punselie 2006, p Punselie 2006, p Art. 1:247 lid 2 jo 1:248 BW. 89 I. Jansen, Personen- en familierecht (losbl.), artikel 248, aant Punselie 2006, p Art. 1:234 BW; het artikel geeft aan dat een minderjarige bekwaam is rechtshandelingen te verrichten, mits hij met toestemming van zijn wettelijke vertegenwoordiger handelt. Deze toestemming kan worden verondersteld te zijn verleend als het gaat om een rechtshandeling waarvan het in het maatschappelijk verkeer gebruikelijk is dat een minderjarige van zijn leeftijd deze zelfstandig verricht. Benodigde toestemming is dus afhankelijk van soort rechtshandeling en leeftijd van het kind. 92 Kramer 2005, p Punselie 2006, p. 123 e.v. 94 Art. 1:392 jo 1:404 BW. 95 Punselie 2006, p

19 inschrijven. 96 Als de ouders de aanwijzing niet naleven kent de wet geen reële sanctie. Het is mogelijk over te gaan tot ontzetting van het gezag 97 of een uithuisplaatsing 98 als hier nog geen sprake van was, maar dit komt zelden voor. Daarnaast is het voor de ouders met gezag mogelijk een verzoek tot vervallen verklaring van de aanwijzing in te dienen bij de kinderrechter. 99 Vooral als de keuze van de ouders met gezag is beïnvloed door religieuze redenen is het zeer de vraag of de aanwijzing stand kan houden Aanvragen van een reisdocument Als pleegouders hun pleegkind mee willen nemen op vakantie naar het buitenland dan moet er een paspoort of identiteitskaart worden aangevraagd. Voor het aanvragen van een reisdocument moeten de ouders met gezag of de voogd toestemming geven. 101 Als bij gezamenlijke gezaguitoefening een van de ouders weigert een verklaring van toestemming voor het aanvragen van een reisdocument te geven, dan kan de andere ouder de kinderrechter vragen om een vervangende verklaring en kan alsnog het reisdocument worden aangevraagd. 102 Als een ouder met gezag of Bjz die de voogdij uitoefent geen toestemming wil geven, dan kan een kind van zestien jaar of ouder ook een vervangende verklaring vragen aan de kinderrechter. 103 De kinderrechter zal beslissen wat hem in het belang van het kind wenselijk voorkomt. Als er sprake is van een ondertoezichtstelling en het kind is jonger dan zestien jaar dan kan Bjz de kinderrechter verzoeken de toestemming van een of beide ouders te vervangen door een verklaring van toestemming. 104 Ook hier geeft de rechter een zodanige beslissing als hem in het belang van het kind wenselijk voorkomt. Jurisprudentie geeft aan dat het in het belang van het kind wordt geacht dat het als lid van het gezin van de pleegouders met hen mee kan bij uitstapjes of vakantie naar het buitenland en dat het niet wenselijk is dat het kind deze mogelijkheden wordt onthouden. 105 Voor de aanvraag van een Europese identiteitskaart is alleen toestemming van de ouders met gezag vereist tot het kind twaalf jaar oud is Medisch handelen Het ontbreken van een formele beslissingsbevoegdheid van de pleegouders komt goed naar voren als er beslissingen moeten worden gemaakt over medische handelingen voor het kind. Een minderjarige kan alleen met toestemming van zijn wettelijke vertegenwoordigers rechtshandelingen verrichten. Het aangaan van een behandelingsovereenkomst is een rechtshandeling en hiervoor is dus de toestemming van de ouders met gezag of de voogd nodig, zover de wet niet anders bepaalt. 107 De pleegouders komt hierbij geen formele bevoegdheid toe. Een kind mag in bepaalde gevallen ook zelf een behandelingsovereenkomst aangaan. Dit is afhankelijk van de leeftijd van het kind. Een kind mag vanaf zestien jaar zelf een behandelovereenkomst aangaan en de daarmee verbandhoudende rechtshandelingen uitvoeren, zoals het bestellen van medicijnen. 108 Bij kinderen van twaalf tot zestien jaar is toestemming van zowel het kind als de wettelijke vertegenwoordiger nodig. 109 Op deze regel zijn een aantal uitzonderingen mogelijk. Ten eerste wordt toestemming door de wettelijke vertegenwoordiger verondersteld als het gaat om een rechtshandeling die in het maatschappelijk verkeer gebruikelijk is. Hierbij valt te denken aan een bezoek aan de dokter bij griep of een controle bij de tandarts. Als de 96 Art. 1:258 BW. 97 Art. 1:269 lid 1 sub d BW. 98 Art 1:261 BW 99 Art. 1:259 BW. 100 Punselie 2006, p Art. 34 lid 1 Paspoortwet. 102 Art. 34 lid 2 Paspoortwet. 103 Art 34 lid 3 Paspoortwet. 104 Art. 36 Paspoortwet. 105 Gerechtshof Leeuwarden 3 juli 2008, LJN BD Art. 34 lid 6 Paspoortwet. 107 Art. 7:446 jo. 1:234 BW. 108 Art. 7:447 BW. 109 Art. 7:450 BW. 19

20 wettelijke vertegenwoordiger geen toestemming wil geven kan er toch een behandelovereenkomst door het kind worden aangegaan als de behandeling nodig is om ernstig nadeel bij het kind te voorkomen. 110 Daarnaast kan bij weigering van de ouders de wens van het kind prevaleren als het kind de behandeling weloverwogen blijft wensen. 111 Voor een kind beneden de twaalf jaar is altijd toestemming van de wettelijke vertegenwoordigers nodig, zowel voor het aangaan van een behandelingsovereenkomst als de uitvoering daarvan. 112 Als bij een vrijwillige plaatsing de pleegouders een behandelingsovereenkomst voor het kind willen aangaan, dan hebben zij hiervoor in beginsel de toestemming van de ouders met gezag nodig. Als het kind zestien jaar oud is, of tussen de twaalf en zestien jaar oud is en de behandeling weloverwogen blijft wensen, zullen de pleegouders weinig hinder ondervinden van een weigering van de ouders met gezag. Als toestemming van de ouders met gezag per definitie wel nodig is en de gezondheid van het kind ernstig wordt bedreigd, kunnen de pleegouders aan de kinderrechter vragen het kind onder toezicht te stellen. 113 Als het dringend en onverwijld noodzakelijk is kan er hangende het onderzoek ook een voorlopige ondertoezichtstelling worden uitgesproken. 114 Als het kind onder toezicht of tijdelijk toezicht staat kan Bjz vragen om vervangende toestemming van de kinderrechter om de behandelovereenkomst aan te kunnen gaan. De medische behandeling dient dan wel noodzakelijk te zijn om ernstig gevaar voor de gezondheid van het kind te voorkomen. 115 Als er al sprake is van een justitiële plaatsing op basis van een ondertoezichtstelling met uithuisplaatsing dan is Bjz ook bevoegd vervangende toestemming te vragen aan de kinderrechter. 116 Daarnaast kan ook de gezinsvoogd van Bjz proberen op vrijwillige basis de toestemming van de ouders met gezag te verkrijgen. 117 De wettelijke regeling geeft aan dat vervangende toestemming mogelijk is bij een kind jonger dan twaalf jaar. Uit jurisprudentie blijkt dat een redelijke uitleg van het wetsartikel mee brengt dat ook ingeval het kind twaalf jaar of ouder is, maar niet in staat kan worden geacht tot een redelijke waardering van zijn belangen ter zake, de kinderrechter ook vervangende toestemming kan geven. 118 Als de situatie van het kind niet voldoet aan de vereisten om vervangende toestemming te kunnen vragen, dan rest de pleegouder niets anders dan de ouders met gezag er toe te bewegen toestemming te geven Verzet van de pleegouder tegen het vertrek van een pleegkind Net als de beslissing om een kind in een pleeggezin te plaatsen, kunnen Bjz en de ouders met gezag in het geval van een vrijwillige plaatsing beslissen een kind daar ook weer weg te halen. Hiervoor hoeft Bjz geen toestemming aan de kinderrechter te vragen. De wet gaat er van uit dat er een rechterlijke beslissing nodig is om de vergaande ingreep in het gezinsleven van uithuisplaatsing te toetsen. Voor het herenigen van het gezin wordt een rechterlijke toets niet nodig geacht. 120 De rechtspositie van pleegouders is wanneer het pleegkind uit het pleeggezin wordt weggehaald niet sterk, maar de wet biedt de pleegouders wel een aantal mogelijkheden zich te verzetten tegen het vertrek van het pleegkind. De mogelijkheden verschillen bij een vrijwillige plaatsing en een justitiële plaatsing Blokkaderecht Het blokkaderecht is geregeld in art 1:253s BW en in geval van voogdij in art 1:336a BW. De ouders met gezag degenen zijn die beslissingen mogen nemen ten aanzien van het onder gezag staande 110 Art. 7:450 BW. 111 Art. 7:450 BW. 112 Art. 1:234 jo 7:450 lid 1 BW. 113 Art. 1:254 BW. 114 Art 1:255 BW. 115 Art 1:264 BW. 116 Art. 1:264 BW. 117 Punselie 2006, p Rechtbank Rotterdam 25 april 2001, LJN AB1486, Rechtbank s-gravenhage 8 april 2008, LJN BC Punselie 2006, p Punselie 2006, p