Rapportage minderheden 2003

Transcriptie

1 Rapportage minderheden 2003

2

3 Rapportage minderheden 2003 Onderwijs, arbeid en sociaal-culturele integratie Redactie: Jaco Dagevos Mérove Gijsberts Carlo van Praag Sociaal en Cultureel Planbureau Den Haag, oktober 2003

4 Het Sociaal en Cultureel Planbureau is ingesteld bij Koninklijk Besluit van 30 maart Het Bureau heeft tot taak: a wetenschappelijke verkenningen te verrichten met het doel te komen tot een samenhangende beschrijving van de situatie van het sociaal en cultureel welzijn hier te lande en van de op dit gebied te verwachten ontwikkelingen; b bij te dragen tot een verantwoorde keuze van beleidsdoelen, benevens het aangeven van voor- en nadelen van de verschillende wegen om deze doeleinden te bereiken; c informaties te verwerven met betrekking tot de uitvoering van interdepartementaal beleid op het gebied van sociaal en cultureel welzijn, teneinde de evaluatie van deze uitvoering mogelijk te maken. Het Bureau verricht zijn taak in het bijzonder waar problemen in het geding zijn, die het beleid van meer dan één departement raken. De minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport is als coördinerend minister voor het sociaal en cultureel welzijn verantwoordelijk voor het door het Bureau te voeren beleid. Omtrent de hoofdzaken van dit beleid treedt de minister in overleg met de minister van Algemene Zaken, van Justitie, van Binnenlandse Zaken en Koninkrijkrelaties, van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, van Financiën, van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, van Economische Zaken, van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij, van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag 2003 SCP-publicatie 2003/13 Zet- en binnenwerk: Mantext, Moerkapelle Omslagontwerp: Bureau Stijlzorg, Utrecht Omslagfoto s: Hollandse Hoogte, Amsterdam Verspreiding in België: Maklu-Distributie Somersstraat 13-15, B-2018 Antwerpen isbn issn nur 740 Dit rapport is gedrukt op chloorvrij papier. Sociaal en Cultureel Planbureau Parnassusplein VX Den Haag Tel. (070) Fax (070) Website: info@scp.nl

5 Inhoud Voorwoord 1 Deel i Inleidende beschouwingen 1 Algemene inleiding Inhoud en opbouw van dit rapport Gebruikte begrippen Nieuwe bronnen 10 2 Demografie Inleiding Buitenlandse migratie Aantallen en demografische structuur Ruimtelijke spreiding Gezinsvorming Samenvatting 31 Noten 33 Deel II Onderwijs 3 Opleidingsniveau en taalbeheersing Inleiding Verschillen in opleiding binnen migrantengroepen Determinanten van opleidingsniveau Beheersing en gebruik van de Nederlandse taal Conclusies 59 Noten 62 4 Minderheden in het basisonderwijs Inleiding De deelname aan voor- en vroegschoolse voorzieningen Het aanvangsniveau in groep Tussentijdse prestaties in de groepen 4, 6 en Het eindniveau en de adviezen Oorzaken van achterstanden Conclusies Bijlage B4 Prestatieverschillen in leerjaren tussen autochtone en 102 allochtone leerlingen 107 Noten 108 v

6 5 Voortgezet onderwijs, beroepsonderwijs en hoger onderwijs Inleiding De eerste fase van het voortgezet onderwijs Eindexamen en diploma s in het voortgezet onderwijs Zonder diploma uit het onderwijs Het middelbaar beroepsonderwijs en het hoger onderwijs Conclusies 136 Bijlage B5 140 Noten Het onderwijsbeleid ten aanzien van de minderheden Inleiding Landelijk en gemeentelijk onderwijsbeleid Voor- en vroegschoolse educatie Het basisonderwijs: Gewichtenregeling, onderwijskansenbeleid en algemeen kwaliteitsbeleid Het gemeentelijk onderwijsachterstandenbeleid (goa) en de brede school Onderwijs in allochtone levende talen (oalt) Taalontwikkeling en kopklassen Voortgezet onderwijs: Onderwijskansenbeleid, evenredige deelname aan havo/vwo, de Cumi-regeling en speciale voorzieningen voor neveninstromers De brede school in het voortgezet onderwijs Tegengaan van spijbelen en drop-out uit het voortgezet onderwijs Het secundair beroepsonderwijs: doorstroom en voortijdig schoolverlaten Het hoger onderwijs Conclusies Een verkenning van het onderwijsbeleid voor minderheden in acht gemeenten Inleiding Bestuurlijk-organisatorische kenmerken van het goa-beleid Het tweede landelijk beleidskader onderwijsachterstanden ( ) Enkele lokale aandachtspunten Zwarte en witte scholen: segregatie in het onderwijs Conclusies Slotbeschouwing 189 Bijlage B6 Overzicht van onderwijsbeleidsnota s en overige notities, per gemeente 192 Noten 197 vi Inhoud

7 Deel III Arbeid 7 Werkloosheid en uitkeringsafhankelijkheid Komt de verbetering van de arbeidsmarktpositie van minderheden in het gedrang? Bronnen Arbeidsmarktparticipatie Ontwikkelingen in de arbeidsmarktparticipatie Variatie in participatie in Werkloosheid Ontwikkelingen in de werkloosheid van minderheden Omvang en samenstelling van de werkloosheid Arbeidservaring en reden van uitstroom (jongere) werkloze minderheden De werkloosheid van minderheden en het rendement op hun menselijk kapitaal Minderheden met een uitkering Conclusies 226 Bijlage B7 Regressieanalyse werkloosheid autochtonen (ebb 02) 228 Noten Werkende minderheden: beroepsniveau, tijdelijke banen en mobiliteit Inleiding Welk aandeel van de etnische minderheden heeft werk? Ontwikkelingen in de nettoparticipatie Hoe heeft men de huidige baan gevonden? Blijvend aan de onderkant van de beroepenstructuur? Van tijdelijke naar vaste banen Dynamiek in de loopbanen van werkende minderheden Positieveranderingen, consequenties en motieven Loopbaanperspectieven: interne en externe mobiliteitsgeneigdheid Conclusies 252 Logistische regressie mobiliteitsgeneigdheid en promotiekansen 254 Noten Arbeidsmarktbeleid: ontwikkelingen op landelijk en gemeentelijk niveau Aangrijpingspunten voor het beleid Beleidsontwikkelingen Algemeen arbeidsmarktbeleid Specifiek arbeidsmarktbeleid voor minderheden Nadere verkenning van het arbeidsmarktbeleid voor minderheden in acht gemeenten 296 Inhoud vii

8 9.3.1 Inleiding De (veranderende) context van het gemeentelijk beleid Arbeidsmarkt(toeleidings-)beleid en aandacht voor minderheden Conclusies 305 Bijlage B9 308 Noten 313 Deel IV Sociaal-culturele integratie en wederzijdse beeldvorming 10 Sociaal-culturele integratie: contacten, cultuur en oriëntatie op de eigen groep Wat is sociaal-culturele integratie? De sociaal-culturele integratie van minderheden in Ontwikkelingen in sociaal-culturele integratie door de jaren heen 334 Bijlage B10 Sociaal-culturele integratie 350 Noten Wederzijdse beeldvorming Inleiding Autochtonen over allochtonen Allochtonen over autochtonen Conclusie 387 Bijlage B Deel V Samenvatting en slotbeschouwing 1 Algemene inleiding Demografie Opleidingsniveau en taalbeheersing Basisonderwijs Voortgezet onderwijs, beroepsonderwijs en hoger onderwijs Het onderwijsbeleid Werk en werkloosheid Het arbeidsmarktbeleid Sociaal-culturele integratie Wederzijdse beeldvorming Slotbeschouwing 435 Bijlage A Gebruikte databestanden 441 Literatuur 449 Publicaties van het scp 457 viii Inhoud

9 Voorwoord De integratie van etnische minderheden heeft de onverminderde aandacht van het beleid en van de samenleving als geheel. Er gaat nauwelijks een dag voorbij zonder dat de media ons berichten over allerhande obstakels die zich in dit integratieproces voordoen. Zelfs is de jarenlang sluimerende discussie over ruimtelijke spreiding van minderheden ineens weer opgelaaid. Aan dit onderwerp heeft het Sociaal en Cultureel Planbureau (scp) overigens een van zijn vorige minderhedenrapportage gewijd (Rapportage minderheden Concentratie en segregatie). Als vanzelf valt in de berichtgeving het licht op het conflict waarmee de confrontatie tussen bevolkingsgroepen en tussen culturen gepaard gaat. Binnenlandse en buitenlandse politieke ontwikkelingen van de laatste jaren zijn daaraan uiteraard niet vreemd. Intussen voltrekt zich een belangrijk deel van het integratieproces buiten de schijnwerpers. In deze negende aflevering van de Rapportage minderheden laat het scp zien dat allochtone kinderen in toenemende mate profiteren van het Nederlandse onderwijs en dat hun maatschappelijk perspectief daarmee aanmerkelijk gunstiger is dan dat van hun ouders. Zij lopen ook in op hun autochtone leeftijdsgenootjes. Het probleem ligt in het tempo van de vooruitgang. Dat verschilt naar gelang de soort leerstof en de etnische achtergrond van de leerling, maar laat tevens ruimte voor een meer pessimistische visie. Ontegenzeggelijk is er vooruitgang, maar het is evenzeer een feit dat momenteel nog hele jaargangen allochtone leerlingen de school zonder bevredigende kwalificaties verlaten. De sociale perspectieven van minderheden zijn niet alleen afhankelijk van hun schoolprestaties, maar ook van de ontwikkelingen op de arbeidsmarkt. Lange tijd toonde die een hoge absorptiecapaciteit, waarvan de minderheden op zijn minst proportioneel de vruchten hebben geplukt. Sinds twee jaar is het echter gedaan met de expansie. Dit rapport kan van de economische terugslag niet meer dan de eerste gevolgen laten zien. Onder alle bevolkingsgroepen stijgt de werkloosheid; bij een deel van de minderheden gaat dat sneller dan bij de autochtonen, bij een ander deel langzamer. Het feit dat juist de allochtone jeugd sterk wordt getroffen, geeft reden tot zorg. De analyse beperkte zich in voorgaande minderhedenrapportages hoofdzakelijk tot het onderwijs en de arbeidsmarkt. Dit keer is echter een deel van het rapport gereserveerd voor andere onderwerpen, te weten de culturele oriëntatie van de minderheden en het beeld dat zij van de autochtonen hebben. Omgekeerd is ook het beeld dat autochtonen zich van de minderheden vormen onderzocht. De resultaten zijn moeilijk in enkele woorden samen te vatten, maar in elk geval blijkt dat in sommige etnische groepen de sociale en culturele afstand tot de Nederlandse samenleving, ook in de tweede generatie, nog aanzienlijk is. Enkele harde demografische indicatoren die in 1

10 hoofdstuk 2 van dit rapport worden opgevoerd, ondersteunen deze conclusie. In dit verband kan ook worden verwezen naar een ander, dit jaar verschenen, rapport van het scp, getiteld Trouwen over de grens. Achtergronden van partnerkeuze van Turken en Marokkanen in Nederland. Het scp heeft een empirisch-kwantitatieve traditie in de behandeling van sociale vraagstukken en ook deze Rapportage minderheden bedient zich ruimschoots van cijfers. Voor een meer kwalitatieve benadering is gekozen in de gelijktijdig met deze rapportage verschijnenende publicatie Een ander succes. De keuzes van Marokkaanse meisjes. Deze publicatie, verschenen als siswo-rapport, is voortgekomen uit een samenwerking tussen het siswo-instituut voor Maatschappijwetenschappen en het scp. Statistische waarnemingen van het scp vormen hier de achtergrond voor een verder kwalitatief ingevuld portret van Marokkaanse meisjes. Prof. dr. Paul Schnabel Directeur scp 2

11 Deel I: Inleidende beschouwingen

12

13 1 Algemene inleiding Carlo van Praag 1.1 Inhoud en opbouw van dit rapport Dit is de negende aflevering in een reeks van door het Sociaal en Cultureel Planbureau (scp) vervaardigde minderhedenrapportages. Sinds 1993 werd aanvankelijk jaarlijks, sinds 1999 tweejaarlijks, een gedetailleerd overzicht gegeven van de sociale positie van de etnische minderheden in onze samenleving, met aandacht voor het beleid dat gevoerd wordt ter verbetering van deze positie. In deze rapporten ligt de nadruk vrijwel steeds op de positie van de minderheden in het onderwijs en op de arbeidsmarkt, maar bij gelegenheid is ook aandacht gegeven aan huisvesting en segregatie (1995) of werden subgroepen uit de minderheden extra belicht, zoals de jongeren (1997) en de ouderen (1998). In de huidige aflevering worden wederom onderwijs en arbeid uitvoerig besproken, in respectievelijk de delen ii en iii. Daarbij is het oog speciaal gericht op enkele gunstige trends die in de tweede helft van de jaren negentig werden gesignaleerd, te weten het inhaalproces van de etnische minderheden in het onderwijs en hun verbeterende positie op de arbeidsmarkt (snel dalende werkloosheid). Hebben deze trends zich voortgezet en is er al iets te zeggen over de gevolgen van de economische stagnatie sinds 2001? De grote belangstelling die zowel de beleidsvoerders als het scp steeds hebben gehad voor de sociale positie van de etnische minderheden, en voor hun achterstand op de overige bevolking in het bijzonder, zou bijna doen vergeten dat de minderheden naast een sociale, ook een etnisch-culturele positie in de Nederlandse samenleving hebben. De minderheden zijn afkomstig uit diverse niet-westerse landen, en voor een groot deel behoren zij nog tot de eerstegeneratie-immigranten die hun jeugd nog op zijn minst gedeeltelijk in het land van herkomst hebben doorgebracht. Zij zullen in meerdere of mindere mate nog drager zijn van de cultuur van het herkomstland, maar ook hun kinderen zullen via hen nog indringend met deze culturen geconfronteerd zijn. In welke mate de leden van etnische minderheden zich inderdaad cultureel onderscheiden van de omringende Nederlandse samenleving, wordt in dit rapport empirisch nagegaan. Het rapport kon zich daartoe baseren op de data van een grote survey onder de vier grootste minderheidsgroepen, de spva 02 (zie 1.3). Voorts komt in dit rapport het onderwerp wederzijdse beeldvorming aan de orde. Welke opvattingen en attitudes hebben de autochtone Nederlanders over de etnische minderheden en, omgekeerd, hoe denken allochtonen over autochtonen? Het was oorspronkelijk de bedoeling dat deze vraag beantwoord zou worden aan de hand van de reeds genoemde spva 02, waaraan niet alleen werd deelgenomen door de etnische 5

14 minderheden, maar ook door een vergelijkingssteekproef van autochtone Nederlanders. Door omstandigheden kwamen de gegevens van deze autochtone vergelijkingssteekproef echter niet tijdig binnen, waardoor zij niet meer in deze rapportage konden worden verwerkt. Voor de opvattingen van de autochtone Nederlanders wordt daarom geput uit een ander onderzoek, te weten de survey Beeldvorming over minderheden (bom 02), waarover meer in paragraaf 1.3. De beschouwingen over culturele oriëntatie en wederzijdse beeldvorming vormen samen deel iv van dit rapport. De totale opbouw van dit rapport is daarmee als volgt. Deel I Inleidende beschouwingen 1 Algemene inleiding 2 Demografie Deel ii Onderwijs 3 Opleidingsniveau en taalbeheersing 4 Minderheden in het basisonderwijs 5 Voortgezet onderwijs, beroepsonderwijs en hoger onderwijs 6 Het onderwijsbeleid ten aanzien van de minderheden Deel iii Arbeid 7 Werkloosheid en uitkeringsafhankelijkheid 8 Werkende minderheden: beroepsniveau, tijdelijke banen en mobiliteit 9 Arbeidsmarktbeleid: ontwikkelingen op landelijk en gemeentelijk niveau Deel iv Culturele oriëntatie bij etnische minderheden; hun beeld van de Nederlanders 10 Sociaal-culturele integratie: contacten, cultuur en oriëntatie op de eigen groep 11 Wederzijdse beeldvorming Deel V Samenvatting Nieuwe migrantengroepen Vanouds zijn de minderhedenrapportages van het scp sterk gericht op de vier grootste minderheidsgroepen, te weten de Turken, Marokkanen, Surinamers en Antillianen. Gedurende vele decennia domineerden deze groepen het beeld, maar in de jaren negentig is daarin verandering gekomen. Door de immigratie van asielzoekers zijn thans in de minderhedenbevolking van Nederland ook andere herkomstlanden sterk vertegenwoordigd. Te denken valt aan Irakezen, Afghanen, Somaliërs, Iraniërs en nog diverse andere Aziatische, Afrikaanse, en trouwens ook Europese, herkomstlanden. Over deze nieuwe groepen is nog weinig informatie beschikbaar, maar momenteel wordt in deze lacune voorzien door de spva 03 (zie 1.3), die speciaal op deze nieuwe groepen is gericht. De resultaten zullen worden opgenomen in de Integratiemonitor 2004, die door het Instituut voor Sociologisch-Economisch Onderzoek (iseo) van de 6 Algemene inleiding

15 Erasmus Universiteit wordt uitgebracht onder verantwoordelijkheid van het scp. De voorliggende rapportage is dus nog steeds hoofdzakelijk gericht op de vier genoemde oude minderheidsgroepen, die momenteel samen ongeveer 60% van de totale etnische-minderheidsbevolking uitmaken 1.2 Gebruikte begrippen Etnische minderheden en niet-westerse allochtonen De term etnische minderheden is een verzamelterm voor een aantal nogal uiteenlopende groepen. Wat zij gemeenschappelijk hebben, is een eigen etnische identiteit én een relatief grote kans op maatschappelijke achterstand. Zij zijn op die gronden indertijd aangewezen als doelgroepen van het minderhedenbeleid. Deze doelgroepen zijn onder te verdelen in twee hoofdcategorieën: groeperingen die op grond van hun herkomstland tot de minderheden worden gerekend en groeperingen die op grond van andere kenmerken als minderheidsgroepering worden beschouwd. Groepen die hun herkomst vinden in Turkije, Marokko, Suriname, de Antillen, Portugal, Spanje, Italië, Griekenland, Tunesië en Kaapverdië alsmede een deel van de (ex-)joegoslaven (nl. de arbeidsmigranten uit de jaren zestig en zeventig) vallen in de eerste categorie. De tweede categorie bestaat uit Molukkers, vluchtelingen, en verblijfsgerechtigde asielzoekers. Zij worden niet (of niet meer) op grond van hun geboorteland of dat van hun ouders tot de etnische minderheden gerekend. Bij de Molukkers is dit criterium niet meer toe te passen omdat er al een derde generatie is: in Nederland geboren uit ouders die zelf ook in Nederland geboren zijn. Vluchtelingen en asielzoekers vinden weliswaar hun herkomst in een groot aantal landen, maar het is niet deze herkomst die het criterium vormt, maar de wijze waarop zij toegang hebben gevonden tot Nederland. Vluchtelingen en verblijfsgerechtigde asielzoekers vallen voor een groot deel samen met de populatie personen afkomstig van buiten de oeso. Daaronder zou ook Indonesië vallen, maar de meeste personen die hun herkomst in dat land vinden, zijn repatrianten uit het voormalig Nederlands-Indië die al in Nederland waren ingeburgerd, ver voordat het minderhedenbeleid ontstond. Zij verkeren door de bank genomen niet in een achterstandspositie en worden niet tot de minderheden gerekend. Voor personen die zelf in Nederland zijn geboren en dientengevolge niet meer in directe zin aan een bepaalde minderheid zijn toe te wijzen, wordt uitgegaan van de herkomst van de ouders. Als gevolg daarvan doet zich de noodzaak voor van een keuze tussen een beperkte en een ruime definitie. In de ruime definitie worden personen van gemengde herkomst toegerekend aan de minderheden en niet aan de autochtone bevolking. Dit is de definitie die bij de toepassing van beleidsmaatregelen wordt gehanteerd. De operationalisering is in werkelijkheid gecompliceerder, doordat personen die zelf in het buitenland zijn geboren maar wier beide ouders in Nederland zijn geboren, niet tot de minderheden worden gerekend. Materieel maakt dit echter weinig verschil. Algemene inleiding 7

16 Binnen afzienbare termijn dient zich een derde generatie minderheden aan. Voor de Molukkers is deze situatie, zoals gezegd, al een feit. Of leden van deze derde generatie nog als etnische minderheden moeten worden beschouwd, is thans nog een punt van discussie. De toevoeging verblijfsgerechtigd bij de asielzoekers impliceert dat alleen personen die hier legaal zijn gevestigd tot de doelgroep worden gerekend. Illegalen gelden niet als doelgroep van het beleid. Het begrip etnische minderheden is zoals gezegd van beleidsmatige oorsprong; in de bevolkingsstatistieken van het cbs wordt het niet gehanteerd. De meest nabijliggende categorie die daarin wel voorkomt is die van de niet-westerse allochtonen. Daartoe behoren de groepen van wie de eigen geboortegrond dan wel die van hun ouders gelegen is in Turkije, Marokko, Suriname, de Nederlandse Antillen plus Aruba of een groot aantal andere niet-westerse landen in Azië en Afrika. Tot zover komen zij overeen met de etnische minderheden. Echter, ook Zuid- en Oost-Europese groepen worden tot de etnische minderheden gerekend, maar zij vallen buiten de definitie van niet-westerse allochtonen. Ook de Molukkers vallen hierbuiten. Daarentegen behoort, omgekeerd, een deel van de niet-westerse allochtonen niet tot de etnische minderheden. Het gaat daarbij om personen die hun herkomst weliswaar in niet-westerse landen vinden, maar die hier desondanks niet als asielzoeker of vluchteling zijn gekomen. In deze rapportage staan vier etnische minderheden centraal die tevens onder de cbs-definitie van niet-westerse allochtonen vallen, zodat de discrepantie tussen de begrippen de lezer geen parten hoeft te spelen. Op diverse plaatsen in dit rapport worden echter ook andere groepen van allochtonen in de beschouwing betrokken, zij het veelal zonder verdere onderverdeling naar specifieke herkomstlanden. Dat is slechts gebeurd bij een deel van de demografische beschouwing in hoofdstuk 3. Deze haakt nu eenmaal sterk aan bij de bevolkingsstatistiek van het cbs. Het begrip integratie Het begrip integratie kent tal van definities, maar verwijst in zijn meest algemene vorm naar de mate waarin en de wijze waarop etnische minderheden deel worden van de ontvangende samenleving. Het staat daarbij voor zowel het proces als het op een bepaald moment waargenomen tussenresultaat van dit proces. Integratie is minder dwingend of radicaal dan assimilatie. Terwijl assimilatie gewoonlijk wordt opgevat als een proces (of een eindresultaat daarvan) waarbij een etnische minderheid al haar belangrijke onderscheidende kenmerken verliest, houdt integratie in dat die kenmerken in meerdere of mindere mate behouden (kunnen) blijven. In welke mate integratie ruimte laat voor het behoud van deze kenmerken, is onderwerp van voortdurende maatschappelijke discussie. De term integratie wordt door het beleid gehanteerd als doelstelling van het minderhedenbeleid en daarmee neemt het afstand van een 8 Algemene inleiding

17 assimilatiepolitiek, zonder dat in alle opzichten concreet wordt welk doel het beleid dan wel beoogt. Zoveel is duidelijk dat de positie van de etnische minderheden in de toekomst niet gekenmerkt mag worden door sociale achterstand. In het onderwijs en op de arbeidsmarkt, in hun inkomenspositie en in hun huisvesting moeten zij op hetzelfde niveau komen als de overige bevolking. Over de wenselijkheid van een dergelijke integratie, die ook zou kunnen worden aangeduid als sociaal-structurele integratie, is weinig verschil van mening. Sociaal-structurele integratie heeft dan ook steeds centraal gestaan in de rapportages van het scp. Meer in het bijzonder viel de nadruk daarbij op de onderwijsdeelname en de arbeidsmarktparticipatie van de etnische minderheden. In het voorliggende rapport krijgt echter ook sociaal-culturele positie van etnische minderheden behoorlijke aandacht. Over de wenselijkheid van sociaal-culturele integratie bestaat minder eenduidigheid. Sociaal-culturele integratie staat in dit rapport voor de mate waarin de etnische minderheden een aantal gangbare waarden en normen van de Nederlandse samenleving delen en voor de mate van contact die zij met autochtonen onderhouden. Bij de keuze van deze waarden en normen wordt als ijkpunt een modern westers wereldbeeld gehanteerd, dat gekenmerkt wordt door het ideaal van de individuele menselijke ontplooiing, sociale gelijkheid (ook tussen mannen en vrouwen), secularisme en een democratische machtsregulering. Het zal duidelijk zijn dat dit wereldbeeld ook binnen de westerse cultuurkring niet door iedereen in dezelfde mate wordt onderschreven. Men kan hooguit constateren dat de ontwikkeling van de westerse cultuur zich in een reeds eeuwen durend moderniseringsproces in deze richting heeft ontwikkeld en dat de waarden en normen van een groot deel van de bevolking hierdoor in belangrijke mate zijn gekleurd. In grote delen van de wereld heeft dit moderniseringsproces zich in mindere mate voltrokken en wordt anders gedacht over de rechten van de enkeling versus het belang van de groep, over de rollen van de geslachten, over de betekenis van de religie in het openbare leven en over de legitimering van het gezag. Vanuit deze hypothese van cultureel contrast zijn in de spva 02 vragen opgenomen over religie, vrouwenemancipatie, familiezin en autonomie van kinderen. De resultaten worden in hoofdstuk 11 van dit rapport besproken. In dat hoofdstuk wordt ook aandacht besteed aan het sociale contact tussen de etnische minderheden en de autochtone meerderheid. Een grote sociale en culturele afstand tussen bevolkingsgroepen zal gepaard gaan met een negatieve beeldvorming over en weer. In welke mate daarvan in het huidige Nederland sprake is, vormt onderwerp van het laatste hoofdstuk van dit rapport. Algemene inleiding 9

18 1.3 Nieuwe bronnen In de voorliggende minderhedenrapportage wordt op ruime schaal gebruikgemaakt van nieuwe bronnen. De meest gebruikte bestanden zijn de volgende. Sociale positie en voorzieningengebruik van allochtonen (spva) Van deze survey kwam onlangs de aflevering 2002 beschikbaar. Het is daarmee de vijfde editie van de spva. In totaal is hiermee een tijdreeks beschikbaar die veertien jaar beslaat ( ). De survey is, net zoals de voorgaande edities, gehouden onder de vier grootste minderheidsgroeperingen Turken, Marokkanen, Surinamers en Antillianen en omvat de thema s onderwijs, arbeid, sociaal-culturele oriëntatie en contact met autochtonen; als bijzonder thema is in deze aflevering opgenomen de wederzijdse beeldvorming van allochtonen en autochtonen (zie ook hieronder bij het onderzoek bom). Prima-onderzoek Voor gegevens over schoolprestaties van leerlingen uit de minderheden wordt gebruikgemaakt van de onderzoeken naar de schoolprestaties en schoolloopbanen van leerlingen in het primair onderwijs (Prima). De laatste editie van 2000/ 01 is recentelijk beschikbaar gekomen voor analyse. Ook hier is een tijdreeks beschikbaar van vijf afleveringen ( ). Het databestand bevat een groot aantal variabelen die relevant zijn voor de verklaring van prestatieverschillen tussen leerlingen uit verschillende etnische groepen. vocl-cohorten Voor de analyse van schoolkeuzen en schoolloopbanen van leerlingen uit de minderheden in het voortgezet onderwijs zijn bewerkingen uitgevoerd op de voclcohorten (Voortgezet onderwijs cohort leerlingen) van het cbs. Deze bestanden bevatten gegevens over de schoolloopbanen van leerlingen die in 1993 en 1999 zijn begonnen met voortgezet onderwijs. Voor de analyse waren de gegevens beschikbaar tot en met het schooljaar 2000/ 01. De Enquête beroepsbevolking (ebb) Aangezien de autochtonen nog niet beschikbaar zijn in de spva van 2002, worden in deze rapportage de allochtonen waar mogelijk vergeleken met cijfers uit de ebb. De nieuwste editie van 2002 is inmiddels beschikbaar voor analyse. Daarnaast kan met behulp van de ebb terug gegaan worden in de tijd tot Beeldvorming over minderheden (bom) Dit onderzoek is in 2002 opdracht van het scp gehouden onder 3000 deelnemers aan het computerpanel van het onderzoeksbureau GfK. Aangezien de resultaten van het autochtone deel van de spva 02 niet tijdig beschikbaar waren, is het onderzoek bom gebruikt als bron van informatie over beeldvorming bij autochtonen. 10 Algemene inleiding

19 Bevolkingsstatistieken van het cbs Voor demografische informatie over migratie en de omvang van de minderhedenbevolking wordt gebruikgemaakt van de gegevens uit de bevolkingsstatistieken van het Centraal Bureau voor de Statistiek (cbs). Deze gegevens zijn gebaseerd op informatie die het cbs ontvangt uit de Gemeentelijke basisadministratie persoonsgegevens (gba). Gedetailleerde cijfermatige informatie over de hierboven besproken bestanden is te vinden in de bijlage bij dit rapport. Algemene inleiding 11

20

21 2 Demografie Carlo van Praag 2.1 Inleiding Traditiegetrouw bevat de Rapportage minderheden een demografisch hoofdstuk. Weliswaar heeft de demografie van de minderheden niet direct te maken met hun positie in de sociale structuur van Nederland, maar zij is wel relevant voor de omvang van de eventuele problematiek. Verder kunnen demografische indicatoren een aardig licht werpen op de sociaal-culturele oriëntatie van de minderheden, waaraan in dit rapport een apart hoofdstuk is gewijd. De immigranten zijn veelal afkomstig uit culturen waarin de individualisering en de vrouwenemancipatie minder ver zijn voortgeschreden dan in onze huidige Nederlandse samenleving. In deze culturen trouwen vrouwen jonger en zij krijgen eerder, en meer, kinderen dan in westerse maatschappijen gebruikelijk is. Echtscheiding is doorgaans zeldzamer. In hoeverre dat voor hier gevestigde immigranten en hun nazaten nog steeds geldt, zal in dit hoofdstuk worden nagegaan. De mate waarin met groepsgenoten dan wel met autochtone Nederlanders wordt gehuwd is een andere demografische indicator die iets vertelt over de culturele afstand tussen de etnische minderheden en de omringende samenleving (De Valk et al. 2001). Een laatste reden om dit rapport inhoudelijk te openen met een demografisch hoofdstuk is het rijke nieuwe materiaal dat de Bevolkingsstatistiek tegenwoordig over diverse allochtone groepen bevat. Voor dit hoofdstuk is dan ook bij de Bevolkingsstatistiek aangeknoopt en, afgezien van enkele uitzonderingen, niet bij surveymateriaal. Tot deze uitzonderingen behoort de indeling in migrantentypen, die in dit hele rapport een rol speelt als achtergrondvariabele, maar die slechts met behulp van de Survey positie en voorzieningengebruik allochtonen (spva) kon worden geconstrueerd. De informatie uit de Bevolkingsstatistiek is ontleend aan cbs-publicaties, zoals de verschillende afleveringen van de Maandstatistiek van de bevolking (inmiddels opgevolgd door het kwartaalblad Bevolkingstrends), de periodieke publicatie Allochtonen in Nederland en de statistieken die het cbs via zijn webpagina s (StatLine) beschikbaar stelt. Deze bronnen zijn in de tekst van dit hoofdstuk gespecificeerd. In de literatuurlijst zijn ze slechts in algemene zin opgenomen, dus als cbs, Maandstatistiek van de bevolking, diverse afleveringen enzovoort. 2.2 Buitenlandse migratie Sinds de jaren zestig ligt het aantal migranten uit het buitenland vrijwel voortdurend boven het getal van de migranten die het land verlaten. Ook in de recente periode van 1995 tot en met 2001 was nog steeds sprake van een duidelijk en bovendien toenemend 13