Bio-energie op maat voor agrariërs

Transcriptie

1 Bio-energie op maat voor agrariërs Op een agrarisch bedrijf kunnen verschillende vormen van biomassa aanwezig zijn waaruit het - in principe - mogelijk is om energie te winnen. Daarbij gaat het natuurlijk om mest, maar ook om andere stromen, zoals snoeihout uit houtwallen, bermgras en landbouwafval. Relatief nieuw is de mogelijkheid om gewassen speciaal te telen voor de winning van bio-energie, de zogeheten energieteelt. Soms kan biomassa direct worden verbrand. Het is ook mogelijk om biogas te winnen, waarmee vervolgens gas, elektriciteit en/of warmte kan worden geproduceerd. Dat kunt u als agrariër zelfstandig doen, maar ook kunt u samen met andere agrariërs een installatie neerzetten en exploiteren. Ten slotte kunt u in een aantal gevallen biomassa zelf verkopen, bijvoorbeeld aan een elektriciteitscentrale. Wat is bio-energie? Bio-energie is energie uit biomassa. In de loop van 2001 is er in Europees verband duidelijkheid gekomen over het begrip biomassa. Volgens een Europese richtlijn die op 27 oktober 2001 officieel is gepubliceerd, wordt onder biomassa het volgende verstaan: de biologisch afbreekbare fractie van producten, afvalstoffen en residuen van de landbouw (met inbegrip van plantaardige en dierlijke stoffen), de bosbouw en aanverwante bedrijfstakken, alsmede de biologisch afbreekbare fractie van industrieel en huishoudelijk afval. Bio-energie wordt beschouwd als een vorm van duurzame energie, omdat ze, net als zonne-energie, windenergie en waterkracht, afkomstig is van een hernieuwbare, onuitputtelijke bron (de zon). Bio-energie is ook gunstig vanuit het oogpunt van CO 2 -emissies (die bijdragen aan het broeikaseffect). Planten en

2 bomen halen bij hun groei CO 2 uit de lucht en bij de omzetting van biomassa in elektriciteit en warmte komt deze CO 2 weer vrij. Door de benutting van plantaardig materiaal wordt dus geen (extra) CO 2 aan de atmosfeer toegevoegd. Het verschil met het natuurlijke kringloopproces is dat de vastgelegde CO 2 in bruikbare energie wordt omgezet, terwijl dat in de natuur volgens een proces van vertering en verrotting verloopt. Energiebronnen Er zijn verschillende soorten biomassa die voor boeren kunnen dienen als bron van bio-energie: Agrarische reststromen Dit betreft met name mest maar ook bermgras, loof en stro. Snoeiafval Zoals hout en bladeren uit houtwallen, houtsingels en dergelijke. In Nederland lopen verschillende initiatieven om het onderhoud van deze landschapselementen te intensiveren. Inzet van het afval hiervan voor energiewinning, levert dubbele winst op. Energieteelt Ook kunnen gewassen speciaal worden geteeld voor de winning van energie. De belangrijkste voorbeelden hiervan zijn miscanthus, wilg, populier en hennep, die kunnen worden ingezet bij de productie van elektriciteit en warmte. Uit gewassen als suikerbiet, maïs en koolzaad kan biodiesel worden gemaakt. Grootschalige teelt van energiegewassen is op dit moment - anders dan in de ons omringende landen - economisch echter niet rendabel. Dit is het gevolg van de relatief hoge grondprijzen (met uitzondering van braakliggende gronden) en de hoge arbeidskosten. Mogelijk komt hierin op de lange termijn verandering. Omzetting Biomassa kan in verschillende vormen van energie worden omgezet: elektriciteit, warmte en gasvormige of vloeibare brandstoffen (biofuels). De technische opties komen achtereenvolgens aan de orde: Verbranding Bij verbranding van biomassa, in een speciaal daartoe ontworpen verbrandingsinstallatie, komt warmte vrij die kan worden gebruikt om aardgas of propaan te vervangen of om elektriciteit mee op te wekken. Er zijn drie opties: Een verwarmingsinstallatie stoken op biomassa. Zo kan het aantrekkelijk zijn om de verwarming van slachtkuikenstallen te realiseren met een installatie die houtsnippers of houtpellets verbrandt in plaats van propaan. Het verbranden van schone houtresten voor de gelijktijdige opwekking van elektriciteit en warmte in een warmtekrachtinstallatie. Hierbij moet wel een mogelijkheid voor warmtebenutting bestaan.

3 Het meestoken van hout of andere biomassabrandstoffen in kolencentrales voor de productie van met name elektriciteit. Verbranding is een beproefde techniek, die op korte termijn grootschalige benutting van bio-energie mogelijk maakt. In Nederland wordt biomassa verbrand bij de houtverwerkende industrie, waarbij het in het algemeen gaat om de benutting van de warmte. De schaalgrootte varieert van enkele honderden kw tot 1 MW. Grootschalige toepassing van verbranding is te vinden in Cuijk, Lelystad en Schijndel. Vergisting Bij vergisting zetten bacteriën natte biomassa (mest, groente-, fruit- en tuinafval, bermgras, dierlijke vetten etc.) om in biogas. Dit gebeurt in een zuurstofloze omgeving (anaëroob) en bij lage temperaturen. Bij mesofiele vergisting is de temperatuur rond de 37 C en bij thermofiele vergisting rond de 55 C. Het biogas bestaat voor ongeveer 65% uit methaan en kan daarom dienen als brandstof voor een gasmotor die elektriciteit en warmte opwekt. De rest van het biogas bestaat voornamelijk uit CO 2. Vergisting wordt op agrarische bedrijven in het buitenland, zoals Duitsland en Denemarken al veel toegepast. In Nederland zijn het op dit moment vooral rioolwaterzuiveringsinstallaties en enkele bedrijven in de voedingsmiddelenindustrie die gebruik maken van de vergistingstechniek en zo hun eigen energie produceren. De biogasopbrengst mestvergistingsinstallatie kan worden verbeterd door toevoeging van andere organische residuen. We spreken dan van co-vergisting. Voorbeelden van deze residuen zijn GFT, bermgras en plantaardige of dierlijke vetten. Een hogere biogasopbrengst verbeterd het financieel rendement van een mestvergistingsinstallatie aanmerkelijk. Vergassing Bij vergassing wordt vaste biomassa door verhitting met weinig zuurstof omgezet in een brandbaar gas. Het stookgas kan vervolgens worden verbrand in een gasmotor of gasturbine, voor het opwekken van elektriciteit of warmte. Er bestaan verschillende vergassingstechnieken, die over het algemeen nog in het ontwikkelingsstadium verkeren. Vanwege het hoge energetische rendement tegen relatief lage kosten, wordt er wel veel van verwacht in de toekomst. Enkele demonstratieprojecten zijn momenteel in uitvoering.

4 Omzetting in vloeibare brandstoffen Omzetting van biomassa in vloeibare brandstoffen (biofuels) kan op verschillende manieren plaatsvinden: Door fermentatie: de omzetting met behulp van bacteriën van producten als suikerbiet en graan in bio-ethanol. Door transesterificatie, waarbij biodiesel uit bijvoorbeeld koolzaad wordt verkregen. Door pyrolyse: het snel, bij een hoge temperatuur en in een zuurstofvrije omgeving, omzetten van biomassa in gasvormige, vloeibare en vaste producten. Andere opties als een Fischer-Tropsch proces, HTU, etc. Door de relatief hoge energie-inhoud worden de meeste biofuels toegepast in de transportsector (auto s, bussen, tractoren). Naar de omzetting van biomassa in vloeibare brandstoffen vindt nog veel onderzoek plaats. Een project voor de grootschalige productie van bio-ethanol is in voorbereiding. Kansrijke opties In het bovenstaande is een opsomming gegeven van mogelijke bronnen van bio-energie en omzettingstechnieken. Niet alle bronnen en alle technieken zijn op dit moment even interessant. Er zal moeten worden gezocht naar de optimale combinatie van biomassa en conversietechniek. Belangrijk criterium hierbij is de winstgevendheid. De meest voor de hand liggende optie is mestvergisting. In de Scandinavische landen en Duitsland is hiermee al langer ervaring. Daar blijkt dat mestvergisting technisch haalbaar en economisch rendabel kan zijn. In Nederland is de techniek nog minder gangbaar, maar de projecten die op dit moment draaien of worden opgestart, tonen aan dat de techniek ook in Nederland rendabel kan zijn. Mestvergisting: de voordelen De exploitatie van een mestvergistingsinstallatie kan voor u als boer om vele redenen interessant zijn: U kunt er geld mee verdienen. U kunt op uw bedrijf uit biomassa warmte en elektriciteit produceren. De warmte kunt u gebruiken binnen uw bedrijf, waardoor u bespaart op gas. Ook de elektriciteit kunt u binnen uw bedrijf gebruiken, een eventueel overschot kunt u terugleveren aan het elektriciteitsnet. Hiervoor ontvangt u een terugleververgoeding. U verbreedt uw bedrijfsactiviteiten, waardoor u uw bedrijfsrisico spreidt. U kunt een bijdrage leveren aan een verbetering van de mineralenbalans. Dit is vooral bij de vergisting van mest met nascheiding (zie Techniek ) het geval. Hierbij produceert u hoogwaardige meststoffen uit uw biomassa, zodat u aanzienlijk kunt besparen op de afzetkosten van onbehandelde mest. De afzonderlijke stromen N, P en K stromen die vrijkomen, bieden mogelijkheden voor bemesting op maat en een vermindering van het kunstmestgebruik. Door bij de nascheiding water af te scheiden, bespaart u op transportkosten. Het water kunt u zelf gebruiken, zodat u bespaart op het gebruik van grondwater. U verbetert uw imago. Door op een duurzame manier energie te produceren, profileert u zich als maatschappelijk betrokken ondernemer. Kleinschalige vergisting, op of bij de boerderij, heeft als voordeel ten opzichte van de andere technieken dat de mineralen die in de mest aanwezig zijn weer nut-tig kunnen worden ingezet als meststof. Vergisting is een geschikte techniek voor alle soorten mest: varkensmest, rundermest en pluimveemest. Het toevoegen van laagwaardige afvalstromen uit de landbouwsector, zoals aardappelschilafval, veilingafval en plantaardige en dierlijke vetten, kan de gasopbrengst en rentabiliteit aardig verhogen. Vergisting is een techniek die

5 bij uitstek geschikt is voor de individuele boer, maar ook voor samenwerkingsverbanden. Terwijl natte biomassastromen kunnen worden vergist, is het voor droge stromen zoals stapelbare pluimveemest, stro en snoei- en dunningshout aantrekkelijker om dit te verbranden of te vergassen. Op verschillende plaatsen in het land worden kleinschalige en grootschalige initiatieven ontwikkeld waarbij droge pluimveemest worden verbrand of vergast. Zo heeft pluimveehouder Duis in Bladel de eerste kleinschalige vergassingsinstallatie voor kippenmest in bedrijf. In deze installatie wordt de mest van scharrelkippen omgezet in warmte voor stalverwarming en elektriciteit dat aan het net wordt geleverd. Ook zijn er een aantal grootschalige initiatieven waarbij pluimveemest wordt verbrand of vergast. Zo wordt ook op de langere termijn de afzet van mest zeker gesteld. Een laatste interessante optie is levering van biomassa voor bijverbranding in kolengestookte elektriciteitscentrales. Vanwege het grote volume van biomassa moet een centrale wel in de nabijheid van een agrarisch bedrijf liggen. Bij verbranding gaat het om droge materialen zoals snoeihout. Deze komen bij een doorsnee boerenbedrijf echter niet in grote hoeveelheden vrij. Techniek van mestvergisting Omdat mestvergisting één de meest interessate opties is, wordt hieronder de techniek verder uitgediept. We concentreren ons daarbij op de technologie van de vergisting van mest mogelijk in combinatie met andere agrarische reststromen of energiegewassen, omdat dat op dit moment één van de meest interessante opties is voor boeren. Vergisting In een vergistingsinstallatie zetten bacteriën natte biomassastromen zoals mest om in biogas. Dit gas bestaat voornamelijk uit methaan en wordt, na ontzwaveling, verbrand in een gasmotor. Deze drijft een generator aan en produceert zo elektriciteit die in het bedrijf kan worden gebruikt of worden geleverd aan het elektriciteitsnet. De gasmotor wordt gekoeld met water; het warme water dat zo ontstaat kan worden gebruikt voor verwarming van de stallen en het woonhuis. Het uitgegiste materiaal kan eventueel worden toegevoerd aan een nabewerkingsinstallatie. Hierbij komen in hoofdzaak drie stromen vrij: humus, NPKconcentraten en water. Een ammoniumstripper (zie foto) kan stikstof afscheiden. Door nabewerking van het vergiste materiaal kunnen kunstmestvervangende producten worden geproduceerd. Het

6 maakt bemesting op maat mogelijk met van oorsprong dierlijke mest. De ontwatering zorgt voor een aanzienlijke besparing op de transportkosten. Het vrijkomende water kan worden gebruikt voor besproeiing of kan, indien het het voldoende schoon is, worden geloosd op het oppervlaktewater. Financiën In dit deel passeren de financiële aspecten van de exploitatie van bio-energie de revue. De gegevens die hier worden genoemd, hebben betrekking op mestvergistingsinstallaties. Dit is voor boeren op dit moment de meest voor de hand liggende optie. Een andere optie is de levering van snoeihout door boeren aan elektriciteitscentrales. Energiebedrijven betalen voor droog, versnipperd hout zo n 27,- per ton. Dat is ongeveer 6,80 per kubieke meter. Vergisting Belangrijk is of de baten opwegen tegen de kosten. De investeringskosten in een vergistingsinstallatie verschillen per type en grootte van de installatie en per fabrikant. Dit geldt in principe ook voor de nabewerkingsinstallatie. Indien gebruik kan worden gemaakt van bestaande voorzieningen op het eigen bedrijf, zoals een mestopslagsilo, drukt dat de investeringskosten. De opbrengsten zijn afhankelijk van een groot aantal factoren zoals: biogasproductie, deze hangt samen met de kwaliteit van de mest (soort en ouderdom) en de mogelijkheden voor co-vergisting; economische waarde van het vergiste materiaal bij eigen gebruik of binnen afzetcontracten; economische waarde bij eigen gebruik of binnen afzetcontracten van producten uit een nabewerkingsinstallatie; mate waarin binnen eigen bedrijfsvoering bespaard wordt op het gebruik van kunstmest en grondwater; mate waarin bespaard wordt op vervoerskosten; economische waarde van de opgewekte duurzame elektriciteit (zelf gebruiken of verkopen aan de hoogste bieder); mate waarin de vrijkomende warmte van de warmte/krachtinstallatie nuttig gebruikt kan worden; Onder de huidige omstandigheden op de mest- en mineralenmarkt en de energiemarkt blijken de meeste initiatiefnemers uit te komen op een terugverdientijd tussen 4 en 12 jaar. De onzekerheden zijn echter groot, en iedere ondernemer zal voor zichzelf op een rijtje moeten zetten welke opbrengstfactoren voor hem van belang zijn en hoe groot de opbrengsten zijn. Zoals gesteld produceert een vergistingsinstallatie biogas dat kan worden omgezet in warmte en elektriciteit. De warmte levert een besparing op als die warmte nuttig kan worden gebruikt, bijvoorbeeld voor stalverwarming of wanneer daarmee het nabewerkingsproces van energie wordt voorzien. De elektriciteit kan het bedrijf deels zelf gebruiken en deels verkopen aan het energiebedrijf. De vergoeding voor levering aan het openbare elektriciteitsnet via een erkent energiebedrijf, de zogenaamde terugleververgoeding, kan oplopen tot 7,7 cent per kwh.

7 Financiële stimuleringsregelingen Een vergistingsinstallatie komt in aanmerking voor allerlei financiële stimuleringsregelingen: Financiering van het project tegen een gunstige rente (groenfinanciering). Fiscale instrumenten: Energie Investeringsaftrek (EIA), Willekeurige Afschrijving Milieu-investeringen (Vamil) en Milieu-investeringsaftrek (MIA). Deze regelingen zijn interessant als uw bedrijf voldoende winst maakt, zodat u van de volledige aftrek gebruik kunt maken. Mocht dat (nog) niet zo zijn, dan is een leaseconstructie een aantrekkelijke optie. De leasemaatschappij (de bank) komt dan in aanmerking voor deze regelingen. Deze kan het financiële voordeel doorberekenen. Een subsidie op grond van het CO 2 -reductieplan (Novem en Senter). Bepalend voor het verkrijgen van de subsidie zijn de kosten per bespaarde ton CO 2 -emissie. Nieuw is dat ook de reductie van andere klimaatverstorende gassen zoals methaan en lachgas subsidie kan opleveren. Voor energieteelt op braakgelegde grond geldt de Arable Area Payment Scheme (AAPS) van de Europese Unie. Deze regeling biedt boeren de mogelijkheid om braakliggende grond gedurende vijf jaar te gebruiken voor energieteelt. Hierbij moet een contract worden getekend met een afnemer van de biomassa. Dit contract mag één keer worden verlengd met nog eens vijf jaar. Dit jaar wordt naar verwachting de regeling Milieukwaliteit Elektriciteitsproductie (MEP) van kracht. Met deze subsidieregeling wordt de binnenlandse productie van duurzame energie gesubsidieerd. Meer informatie over de MEP is te vinden in het informatieblad Duurzame energie, Financiële stimuleringsregelingen, verkrijgbaar bij het Informatiecentrum Duurzame Energie. Of kijk op onze website: Individueel of collectief? Boeren die zelf niet voldoende mest produceren, kunnen overwegen om met collegaboeren een installatie te exploiteren. Dit heeft zo z n grenzen: het transport van mest naar de installatie kost ook geld, zodat het alleen voor boeren die in de buurt wonen interessant is. Er zal dus een financiële afweging moeten worden gemaakt tussen transportkosten en de financiële voordelen van schaalvergroting.

8 Wet- en regelgeving Voor een vergistingsinstallatie is een milieuvergunning nodig. Voor een installatie die minder dan m3/jaar verwerkt, is de gemeente het bevoegd gezag; voor grotere installaties is dat de provincie. Daarnaast is een bouwvergunning nodig. Hiervoor moet u ook bij de gemeente terecht. Voor installaties die meer dan 100 ton per dag ( m 3 /jaar) is een Milieu Effect Rapportage nodig. Als meerdere boeren hun mest in één installatie verwerken heeft dat invloed op de juridische status van de deelnemers. De overheid beschouwt de boeren die de mest aanleveren soms als afvalproducenten en de mestverwerkende boer als afvalverwerker of industriële mestverwerker. Dit heeft met name te maken met de gekozen definities in wet- en regelgeving rondom mest en afval. Die definities zijn weer gekoppeld aan bepaalde toetsingskaders voor vergunningverlening. Juridisch en organisatorisch bemoeilijkt dit de totstandkoming van een gezamenlijk project. Meer informatie Aanvullende informatie over bio-energie kunt u verkrijgen bij het Informatiecentrum Duurzame Energie. Hier kunt u tevens terecht voor informatie over andere vormen van duurzame energie. Uitgaven van het Informatiecentrum Duurzame Energie Bio-energie Informatieblad met algemene en technische informatie Kerngegevens bio-energie Nederland 2000 Brochure over stand van zaken van bio-energie Beschikbaarheid van biomassa en afval in Nederland Informatieblad over Nederlandse productie en beschikbaarheid Beschikbaarheid van biomassa uit import Informatieblad met mogelijkheden voor import van biomassa Adreslijsten: Leveranciers installaties biomassaverbranding Leveranciers installaties biomassavergassing Leveranciers installaties vergisting Billy Bever Stripverhaal over bio-energie Windenergie op maat voor agrariërs Praktijkgericht informatieblad over windenergie Zonne-energie op maat voor agrariërs Praktijkgericht informatieblad over zonne-energie PDE Tekst: Videm Communicatie. Foto's: Jeroen de Veth. Dit informatieblad is met de grootste zorg samengesteld. Aan de inhoud kunnen echter geen rechten worden ontleend. BA007/ /jdv

9 AGRARIËRS AAN DE SLAG MET BIO-ENERGIE Hoe een boer naast varkens ook bacteriën kan houden In Miste, een klein plaatsje in de Achterhoek, experimenteert varkenshouder Jan Leemkuil met een kleine mestvergistingsinstallatie. Leemkuil betrekt binnenkort een nieuw bedrijf, waar hij ook weer een vergistingsinstallatie plaatst. Met de ervaringen die hij nu opdoet kan hij zijn nieuwe installatie optimaliseren. Het biogas dat de nieuwe installatie gaat produceren, gaat voorzien in de hele energiebehoefte van het toekomstige bedrijf. De overproductie van elektriciteit gaat het net in. De reststoffen van de installatie zullen worden gebruikt als hoogwaardige meststoffen in de landbouw. Bacteriën zijn net varkens, vertelt Leemkuil. Ze zijn net zo kieskeurig, sommige dingen eten ze wel, ander dingen weigeren ze pertinent. Leemkuil is op dit moment zoekende naar het juiste menu voor de bacteriën in zijn mestvergistingsinstallatie. Hij experimenteert met varkens-, kippenen rundermest. Maar de bacteriën krijgen ook lekkernijen als maïs en voederbieten voorgeschoteld. Verhuizen Leemkuil gaat binnenkort verhuizen. Zijn huidige bedrijf wijkt gedeeltelijk voor woningbouw. Een deel blijft staan, en zal worden gebruikt voor de verkoop van streekproducten zoals zuivel en fruit. De relatief kleine mestvergistingsinstallatie bij zijn huidige bedrijf is onderdeel van een project dat wordt uitgevoerd in het kader van het programma Meervoudig Duurzaam Landgebruik. In dit programma van de provincie Gelderland werken verschillende organisaties samen aan de oplossing van milieuproblemen. Ik werk binnen het project intensief samen met WISA, de Duitse leverancier van de installatie, vertelt Leemkuil. In Duitsland heeft de techniek zich al bewezen en heeft WISA diverse installaties geplaatst. De Nederlandse mest is echter anders dan de Duitse, maar mijn installatie draait naar behoren. Ik ben nu bezig om de zaak te optimaliseren, zodat we een zo hoog mogelijke biogasproductie krijgen. De ervaringen die ik nu op doe, kan ik straks gebruiken als ik bij mijn nieuwe bedrijf ook weer een installatie ga plaatsen. Energie De bacteriën zetten de mest om in biogas dat wordt verbrand in een warmtekrachtinstallatie. De warmte die hierbij vrijkomt gaat Leemkuil straks gebruiken voor de verwarming van de stallen en het woonhuis. De installatie produceert naast warmte ook

10 elektriciteit die zal worden teruggeleverd aan het elektriciteitsnet. Maar dat is nog niet alles, vertelt Leemkuil, de meststoffen uit de installatie kan ik ook verkopen. De uitgegiste mest wordt in een strofilter gescheiden in een dikke en een dunne fractie. De dikke fractie kun je gebruiken als compost in de landbouw, de dunne fractie gaat naar een indamper. De kalicarbonaat die je er daarbij uithaalt, is zeer gewild in de glastuinbouw. Het water uit de indamper kun je versproeien op het land. Mineralen Naast de productie van elektriciteit en warmte kunnen installaties als die van Leemkuil ook een bijdrage leveren aan het verbeteren van de verstoorde mineralenbalans in de Nederlandse landbouw. Door de nascheiding worden de mineralen in de mest gescheiden wat bemesting op maat mogelijk maakt. De ontwateringsstap haalt het water eruit. Leemkuil: We krijgen straks te maken met afzetcontracten voor onze mest. We moeten die bij andere boeren zien kwijt te raken. Dit betekent een forse kostenpost, je moet niet alleen betalen voor je afzet, maar ook nog eens voor het transport van de mest. Mest bestaat voor een groot deel uit water, je bespaart behoorlijk op je transportkosten als je dat eruit haalt. Die indamper verdient zich wel terug, daar hoef je niet bang voor te zijn. Leemkuil krijgt regelmatig bezoek uit het buitenland. Spanjaarden, Polen, Japanners en Russen hebben zijn installatie bekeken. In zo n groot land als Rusland is het natuurlijk helemaal onzin om water te gaan transporteren. Maar ook de grote afstanden tot het gas- en elektriciteitsnet maakt een installatie daar nog interessanter dan in Nederland. Energieteelt Leemkuil ziet op termijn ook goede mogelijkheden in de energieteelt, naast of ter vervanging van bestaande bedrijfsactiviteiten. Maïs en voederbieten kun je goed bijmengen bij de mest. Ze vergisten makkelijk mee en je kunt er goed geld mee verdienen. Ik weet dat ze in Duitsland zo n à gulden per hectare verdienen met de verkoop van elektriciteit die ze opwekken met de vergisting van voederbieten. Dat zijn interessante bedragen, ook al zijn die in Nederland nog niet aan de orde. De Nederlandse overheid zou betere randvoorwaarden kunnen scheppen voor energieteelt als een nieuwe agrarische activiteit. Zo ver zijn we nu nog niet, maar dat het technisch en economisch kan, daarvan ben ik overtuigd.