GO Jeugd Gezondheidsonderzoek onder jongeren van 12 tot en met 18 jaar uitgevoerd door GGD Fryslân. Beknopte provinciale rapportage

Transcriptie

1 GO Jeugd 2008 Gezondheidsonderzoek onder jongeren van 12 tot en met 18 jaar uitgevoerd door GGD Fryslân Beknopte provinciale rapportage Overname van gegevens is toegestaan, mits voorzien van bronvermelding Jaar van uitgave: 2009

2 Inhoudsopgave 1 Inleiding 3 2 Het onderzoek 3 3 Gezondheid Ervaren gezondheid 4 Chronische ziekten en aandoeningen 4 4 Psychische gezondheid Psychosociale problematiek 5 Pesten 5 5 Zorg Bezoek huisarts en andere zorgverleners 6 Mantelzorg 7 6 Leefstijl Voeding 7 Lichaamsgewicht 8 Lichaamsbeweging 8 Roken 9 Alcohol 10 Drugs 10 Seksueel gedrag 11 7 Leefomgeving Thuissituatie 12 Schoolsituatie 12 Ingrijpende gebeurtenissen 12 Mishandeling 13 Criminaliteit en veiligheid 14 Vrijetijdsbesteding 15 8 Nawoord 15 GGD Fryslân GO Jeugd

3 1 Inleiding GGD Fryslân doet in opdracht van de Friese gemeenten onderzoek naar de gezondheid, het welbevinden en de leefgewoonten van de Friese bevolking. Met de uitkomsten van het onderzoek voorziet GGD Fryslân de Friese gemeenten van recente cijfers ter ondersteuning van het gezondheidsbeleid. Dit rapport beschrijft de provinciale resultaten van het jeugdonderzoek dat is uitgevoerd door GGD Fryslân in 2008, beter bekend als GO Jeugd. Het onderzoek heeft in het najaar 2008 plaatsgevonden. Het voorlaatste onderzoek vond plaats in In de rapportage staan kort de resultaten weergegeven van de onderzochte gezondheidsonderwerpen. Dit geeft snel een duidelijk beeld van de huidige gezondheidssituatie van de 12 t/m 18 jarige jongeren in Fryslân. Elk onderwerp wordt later in aparte rapportages verder uitgewerkt. Daarbij worden achtergrondkenmerken nader besproken, gemeentecijfers gegeven en gekeken naar relaties tussen gezondheidsaspecten onderling. Deze rapportages zullen worden gepubliceerd op 2 Het onderzoek De doelgroep omvat alle leerlingen van 12 t/m 18 jaar uit het voortgezet onderwijs en het mbo. Voor dit onderzoek zijn alle scholen voor het voortgezet onderwijs en mbo scholen benaderd met de vraag mee te doen aan het onderzoek. Van de drie mbo instellingen in Fryslân heeft er uiteindelijk één meegedaan. Voor dit onderzoek is gebruik gemaakt van een digitale vragenlijst. De vragenlijst is tot stand gekomen in overleg met gemeenten, de samenwerkingspartners en andere instellingen op het gebied van gezondheid, zorg en welzijn. Er is daarbij zoveel mogelijk gebruik gemaakt van landelijke standaardvraagstellingen (Lokale en Nationale Monitor Volksgezondheid). In totaal hebben leerlingen meegedaan aan het onderzoek. De verdeling naar geslacht, leeftijd en opleiding staat hieronder weergegeven (tabel I). Tabel I respons naar geslacht, leeftijd en opleiding (GGD Fryslân, 2008) aantal % jongen % meisje % 12 t/m 14 jr % 15 t/m 18 jr % vmbo basis % vmbo theoretisch % havo % vwo % mbo 243 3% Fryslân % Vanwege mogelijke scheve verdelingen in aantallen, ten opzichte van de werkelijke verdelingen van leeftijd en geslacht, zijn de resultaten gewogen naar geslacht, leeftijd en GGD Fryslân GO Jeugd

4 gemeente. Door te wegen staan de resultaten van GO Jeugd in verhouding tot de werkelijke bevolking wat leeftijd en geslacht betreft. Indien mogelijk zijn de cijfers vergeleken met die van GO Jeugd uit 2004 en met landelijke cijfers. Verschillen naar leeftijd, geslacht of type onderwijs worden in de tekst genoemd als ze significant zijn. Er wordt alleen van een dergelijk verschil gesproken als er na toetsing een significant verschil bestaat, dat wil zeggen dat dit gevonden verschil niet op toeval berust. 3 Gezondheid Ervaren gezondheid De ervaren gezondheid heeft een sterke relatie met gezondheid en met determinanten van gezondheid. Een negatief oordeel over de eigen gezondheid kan leiden tot een slechte (mentale) gezondheid maar kan ook van invloed zijn op het gedrag. Ervaren gezondheid wordt gemeten met een enkelvoudige vraag waarop jongeren kunnen aangeven of ze de eigen gezondheid als heel goed, goed, gaat wel, niet zo best of slecht ervaren. In Fryslân zijn de meeste jongeren tevreden over hun gezondheid, 87% beoordeelt de eigen gezondheid als (heel) goed. Eén op de acht jongeren (13%) ervaart de gezondheid als gaat wel/niet zo best. Bijna één procent vindt de gezondheid slecht. Jongens en 12 t/m 14 jarigen zijn positiever over de ervaren gezondheid dan meisjes of 15 t/m 18 jarigen. Daarnaast zijn leerlingen met een lagere opleiding iets minder positief dan leerlingen die een hogere opleiding volgen. In 2004 vond 83% van de jongeren in Fryslân de eigen gezondheid (heel) goed. Chronische ziekten en aandoeningen In GO Jeugd is gevraagd naar het hebben van een aantal ziekten en aandoeningen. Leerlingen kregen een lijst met 13 verschillende ziekten en aandoeningen waarin ze per ziekte of aandoening konden aangeven of ze deze in de vier weken voorafgaand aan het onderzoek hadden gehad. Ze konden hierbij aangeven of de ziekte of aandoening wel of niet is vastgesteld door een arts. Tabel II aandoeningen/ziekten onder leerlingen van 12 t/m 18 jaar in Fryslân (GGD Fryslân, 2008) ja, door arts vastgesteld totaal, wel en niet vastgesteld door arts astma of bronchitis 10% 12% chronische vermoeidheid 1% 6% diabetes mellitus 1% 1% eczeem 5% 9% buikklachten 2% 4% migraine 3% 13% aangeboren hartaandoening 1% 1% ADHD 3% 5% anorexia of boulimia <1% 1% kanker <1% 1% allergie 7% 13% problemen met tillen, bukken en/of lopen 3% 7% blijvend slecht gehoor 2% 3% Ongeveer één op de acht (13%) jongeren van 12 t/m 18 jaar in Fryslân heeft last van migraine, al dan niet vastgesteld door een arts (tabel II). Dertien procent heeft last van een allergie en 12% van astma of bronchitis. Iets minder dan één op de tien (9%) heeft eczeem. Met name migraine wordt meer door meisjes dan door jongens als klacht genoemd. ADHD komt eigenlijk als enige relatief vaker voor bij jongens. GGD Fryslân GO Jeugd

5 Eén op de acht (12%) jongeren met een aandoening of ziekte zegt sterk belemmerd te zijn bij het uitvoeren van de dagelijkse bezigheden, ruim de helft (52%) is hierdoor in lichte mate belemmerd. Meisjes en 15 t/m 18 jarigen voelen zich vaker belemmerd door een aandoening of ziekte. 4 Psychische gezondheid Psychosociale problematiek Voor het meten van de psychische gezondheid is de SDQ (Strengths and Difficulties Questionnaire) vragenlijst gebruikt. De vragenlijst bevat 25 vragen, zoals ik pieker veel en ik denk na voordat ik iets doe, en signaleert mogelijke psychosociale problemen. Op basis van de antwoorden op deze vragen wordt een score berekend die aangeeft of er sprake is van een hogere kans op psychosociale problematiek. Uit de analyses blijkt dat bij 4% van de 12 t/m 18 jarigen sprake is van een indicatie voor psychosociale problematiek. Meisjes en lager opgeleide jongeren hebben vaker psychosociale problemen dan jongens en hoger opgeleiden. De cijfers uit 2004 zijn niet goed vergelijkbaar met de huidige cijfers aangezien er destijds een andere vragenlijst werd gebruikt om de psychosociale problemen te bepalen. Ook zijn er nog weinig landelijke cijfers van leerlingen uit het voortgezet onderwijs voor handen. Pesten In de vragenlijst zijn vragen opgenomen over pestgedrag. Gevraagd werd hoe vaak de leerlingen de aan het onderzoek voorafgaande drie maanden iemand op school hebben gepest of zelf zijn gepest. Ongeveer één op de zeven (15%) 12 t/m 18 jarigen is de voorafgaande drie maanden op school gepest. Ruim één op de vijf (21%) jongeren heeft in dezelfde periode meegedaan aan pesten van een andere leerling op school. Zes procent van de jongeren heeft aangegeven op school zowel te pesten als gepest te worden. Relatief meer jongens dan meisjes pesten andere leerlingen. Jongeren van 12 t/m 14 jaar worden vaker gepest dan leerlingen in de oudere leeftijdscategorie. Ook pesten ze zelf meer. Pesten, en dit geldt voor gepest worden maar ook voor pestgedrag, komt vaker voor onder leerlingen met een lagere opleiding. Cyberpesten Omdat jongeren veel gebruik maken van internet en mobiele telefoon is er in dit onderzoek ook gevraagd of ze wel eens worden gepest via internet of (mobiele) telefoon, het zogenaamde cyberpesten. Deze vorm van pesten kan meer kwetsend zijn en meer impact hebben omdat de verzender anoniem kan blijven. Leerlingen kregen 12 vormen van pestgedrag voorgelegd waarbij ze konden aangeven of ze dit ooit hadden meegemaakt. GGD Fryslân GO Jeugd

6 Tabel III cyberpesten onder leerlingen van 12 t/m 18 jaar in Fryslân (GGD Fryslân, 2008) wel eens meegemaakt iemand viel je lastig 20% iemand negeerde je, sloot je buiten een vriendenlijst 8% iemand verspreidde roddels over je 16% iemand pestte jou 7% iemand deed een ongewenst seksueel voorstel 9% iemand loog over wie hij/zij was 8% iemand bedreigde je 7% iemand verspreidde privé-dingen over jou 2% iemand veranderde jouw wachtwoord om in jouw of msn in te breken 7% iemand heeft jouw webcam gekraakt 1% iemand stuurde jou expres een virus door 7% iets anders 7% Van de Friese jongeren van 12 t/m 18 jaar geeft 42% aan wel eens een of meerdere vormen van cyberpesten te hebben meegemaakt. Relatief meer meisjes en 15 t/m 18 jarigen zijn wel eens slachtoffer geweest van cyberpesten. Ook geven meer vmbo-basis leerlingen aan dat ze wel eens een vorm van cyberpesten hebben meegemaakt. Eén op de vijf (20%) jongeren is wel eens lastig gevallen en ongeveer één op de zes (16%) geeft aan dat er wel eens roddels over hem/haar zijn verspreid (tabel III). Ook heeft bijna één op de tien (9%) 12 t/m 18 jarigen wel eens een ongewenst seksueel voorstel gekregen. 5 Zorg Bezoek huisarts en andere hulp- of zorgverleners In GO Jeugd is op verschillende manieren navraag gedaan naar het hulp- en zorggebruik van de jongeren. Naast vragen over het contact met de huisarts is er ook gevraagd naar contacten met bijvoorbeeld een fysiotherapeut, psycholoog of jeugdhulpverlening. In Fryslân heeft 37% van de 12 t/m 18 jarige jongeren de afgelopen drie maanden contact gehad met de huisarts. Meisjes en jongeren in de leeftijd van 15 t/m 18 jaar gaan vaker naar de huisarts dan jongens en 12 t/m 14 jarigen. Vmbo-basis leerlingen zijn de afgelopen drie maanden iets vaker naar de huisarts geweest dan leerlingen van de andere opleidingen. Naast vragen over huisartsbezoek zijn vragen gesteld over het contact met andere hulp- en zorgverleners in de 12 voorafgaande maanden. Friese jongeren van 12 t/m 18 jaar hadden relatief het meest contact met de fysiotherapeut (15%), gevolgd door contacten met politie (13%), een medisch specialist (9%) en/of de schoolarts of verpleegkundige (7%). Tabel IV contacten met instellingen door jongeren van 12 t/m 18 jaar in Fryslân (GGD Fryslân, 2008) percentage dat afgelopen 12 mnd contact heeft gehad met: fysiotherapeut 15% diëtist 2% medisch specialist 9% schoolarts/ verpleegkundige 7% (school) maatschappelijk werk 5% psycholoog / psychiater 5% Bureau Jeugdzorg 4% Jeugdhulpverlening 1% Verslavingszorg Noord-Nederland 1% GGZ Jeugd of Lentis 2% Sense <1% AMK <1% Jongerenloket/JIP <1% politie 13% anders 8% geen van deze instellingen 50% GGD Fryslân GO Jeugd

7 Mantelzorg In de vragenlijst is een vraag opgenomen over het geven van mantelzorg. Opgroeien met een ziek of gehandicapt familielid kan veel eisen van een jongere. Aan jongeren werd gevraagd of ze de zorg dragen voor iemand in huis die voor langere tijd ziek of gehandicapt is. Leerlingen konden hierbij meerdere personen in huis aankruisen. Iets meer dan één op de twintig (6%) 12 t/m 18 jarige jongeren geeft aan iemand in huis voor langere tijd te verzorgen. Vier procent van de jongeren verleent zorg aan (één van) de ouders, 3% aan broer(s)/zus(sen). Eén procent geeft aan voor een andere huisgenoot te zorgen. Relatief meer vmbo leerlingen geven aan iemand in huis voor langere tijd te verzorgen. Landelijke cijfers over jonge mantelzorgers lopen uiteen, mede door verschillen in definities van het begrip mantelzorger en gebruikte gegevensbronnen. In veel publicaties gaat men ervan uit dat tenminste 10% van alle jarige thuiswonende jongeren op één of andere wijze (mede) zorg dragen voor een langdurig ziek familielid 1. 6 Leefstijl Voeding Een ongezond voedingspatroon heeft nadelige gevolgen voor de gezondheid. Een ongezonde voeding kan niet alleen overgewicht tot gevolg hebben, maar het is ook een belangrijke risicofactor voor onder andere hart- en vaatziekten, diabetes type 2 en kanker. Het Voedingscentrum adviseert jongeren iedere dag 3 tot 4 opscheplepels groente en 2 stuks fruit te eten. Daarnaast is het belangrijk de dag te beginnen met een ontbijt. Wie niet ontbijt gaat dit later op de dag vaak compenseren door calorierijke tussendoortjes te eten. In dit jeugdonderzoek is gevraagd naar het ontbijtgedrag en de consumptie van groente en fruit. In Fryslân ontbijt driekwart (74%) van alle leerlingen elke dag. Twaalf procent van de jongeren neemt 5 of 6 dagen per week een ontbijt. Zeven procent ontbijt echter (bijna) nooit. Jongens en 12 t/m 14 jarigen eten vaker elke dag een ontbijt dan meisjes en 15 t/m 18 jarigen. Jongeren met een vmbo-basis opleiding slaan vaker een ontbijt over, 11% ontbijt namelijk nooit. Onder vwo leerlingen is dit slechts 2%. Van de Friese 12 t/m 18 jarigen eet 32% elke dag groente. Een vijfde van de jongeren (21%) eet 6 dagen per week groente, een kwart (23%) op 5 dagen per week en 2% eet (bijna) nooit groente. Iets minder jongens en 15 t/m 18 jarigen eten elke dag groente. Een relatief groter deel van de vwo leerlingen eet dagelijks groente. Ongeveer een derde (31%) van de 12 t/m 18 jarige jongeren eet elke dag fruit, 15% (bijna) nooit. Een vijfde (20%) van de jongeren eet elke dag minimaal 2 stuks fruit, vwo leerlingen iets vaker dan leerlingen van de lagere opleidingen. Ruim een kwart (27%) drinkt dagelijks vruchtensap,17% op 5 of 6 dagen per week. In Fryslân at in 2004 een vergelijkbaar percentage elke dag een ontbijt. De dagelijkse fruiten groenteconsumptie lag toen echter wel hoger. Uit onderzoek van het Trimbos instituut 2 blijkt dat 76% van de VO leerlingen op iedere doordeweekse dag ontbijt. Verder eet ongeveer een derde (29%) dagelijks fruit en rond de 40% dagelijks groente. Lichaamsgewicht HBSC 2005, Gezondheid en welzijn van jongeren in Nederland GGD Fryslân GO Jeugd

8 Op basis van het lichaamsgewicht en de lengte van een persoon kan de Body Mass Index (BMI) worden berekend. Bij deze berekening wordt rekening gehouden met het geslacht en de leeftijd van de jongere. Op basis van deze BMI score kan een indeling worden gemaakt in ondergewicht, normaal gewicht en overgewicht of ernstig overgewicht (obesitas). Oorzaken van overgewicht zijn bewegingsarmoede, een hoge energie-inname en in enkele gevallen is de oorzaak genetisch van aard. Overgewicht kan gezondheidsrisico s met zich mee brengen, zoals een groter risico op hart- en vaatziekten en diabetes mellitus type 2 (suikerziekte). In GO Jeugd werd de jongeren gevraagd zelf hun lengte en gewicht aan te geven. De uitkomsten zijn dan ook gebaseerd op zelfrapportage. Het is bekend dat jongeren hun gewicht vaak onderschatten en hun lengte overschatten. Op groepsniveau kan er bij zelfgerapporteerde gegevens daarom sprake zijn van een te hoog percentage jongeren met ondergewicht en een te laag percentage jongeren met overgewicht. Van de 12 t/m 18 jarigen in Fryslân heeft 16% ondergewicht en 7% overgewicht (waarvan 1% obesitas). Jongens hebben iets vaker overgewicht dan meisjes, terwijl bij meisjes ondergewicht veel vaker voorkomt. Ondergewicht komt aanzienlijk vaker voor bij jongeren in de leeftijd van 12 t/m 14 jaar. Naarmate de leeftijd toeneemt, neemt het percentage ondergewicht af en het percentage overgewicht iets toe. Lichaamsbeweging Regelmatig bewegen heeft een gunstig effect op de gezondheid. Door regelmatig matig intensief te bewegen blijf je niet alleen fit maar beperk je ook de kans op overgewicht of obesitas. De Nederlandse norm voor gezond bewegen (NNGB) verschilt per doelgroep. Voor de jeugd tot 18 jaar geldt dat ze dagelijks een uur matig intensief moeten bewegen, waarbij de activiteiten minimaal twee maal per week gericht moeten zijn op verbetering of handhaving van lichamelijke fitheid 3. In GO Jeugd is onder andere aan jongeren gevraagd naar de beweging in de zomer en in de winter, of ze lid zijn van een sportclub of vereniging en hoe vaak ze tv kijken of achter de computer zitten. In Fryslân zegt een kwart (25%) van de jongeren in de zomer zeven dagen per week tenminste 60 minuten te bewegen, 17% doet dit zes dagen per week en 21% vijf dagen. In de winter zijn minder jongeren actief. Dan beweegt 14% van hen zeven dagen per week tenminste 60 minuten, 13% op zes dagen en 23% op vijf dagen. Op basis van de vraag naar lichaamsbeweging in de zomer en winter kan berekend worden of de jongeren voldoen aan de NNGB. Jongeren voldoen aan de norm als ze én in de zomer én in de winter dagelijks actief zijn. In Fryslân voldoet 12% van de 12 t/m 18 jarigen aan de NNGB. Er is geen verschil tussen jongens en meisjes of tussen de leeftijdsgroepen. Leerlingen met een hoger opleidingsniveau voldoen minder vaak aan de NNGB vergeleken met leerlingen van een lager opleidingsniveau. Het percentage 12 t/m 18 jarige jongeren dat aangeeft op geen enkele dag gedurende 60 minuten actief te zijn is laag. Twee procent van hen zegt in de zomer op geen enkele dag in de week tenminste 60 minuten te bewegen en in de winter is dit 3%. In Fryslân is ruim twee derde (68%) van de 12 t/m 18 jarigen lid van een sportclub, relatief meer 12 t/m 14 jarigen dan 15 t/m 18 jarigen. Vmbo-basis leerlingen zijn minder vaak lid van een sportclub. 3 Kemper HGC, Ooiendijk WTM, Stiggelbout M. Consensus over de Nederlandse Norm voor Gezond Bewegen. Tijdschr. Soc. Gezondheidsz. 2000; 78: GGD Fryslân GO Jeugd

9 Een groot deel (37%) sport 2 à 3 keer per week bij de sportclub, iets minder dan de helft (44%) van de 12 t/m 18 jarigen sport 1 à 2 uur per keer. Bijna één op de tien leerlingen (9%) heeft nooit of minder dan 1 keer per week sport op school. Meer dan de helft (55%) van de 12 t/m 18 jarigen kijkt elke dag tv. Bijna twee op de vijf (37%) jongeren kijken 1 tot 2 uur per dag, 17% kijkt 2 tot 3 uur en 9% kijkt 3 uur of langer per dag. Ongeveer de helft (47%) van de 12 t/m 18 jarigen zit elke dag buiten schooltijd achter de computer, internet of gameboy. Een derde (33%) zit hier 1 tot 2 uur per dag achter, 17% 2 tot 3 uur en 16% 3 uur of meer per dag. Landelijk onderzoek uit 2007 wijst uit dat een kwart (27%) van de jongeren van 12 t/m 18 jaar voldoet aan de NNGB die voor hun leeftijdsklasse geldt. Dit percentage is hoger dan in Fryslân 4. In 2004 was ook 68% lid van een sportclub. Roken Roken is slecht voor de gezondheid en zowel geestelijk als lichamelijk verslavend. Op korte en lange termijn kan het nadelige gevolgen hebben voor de gezondheid. Het zorgt niet alleen voor een slechte conditie maar kan onder andere ook de kans op hart- en vaatziekten, bronchitis en kanker verhogen. In Fryslân geven vier op de vijf (80%) jongeren van 12 t/m 18 jaar aan niet te roken, dat wil zeggen dat 20% wel rookt. Van de 12 jarigen is 3% een roker terwijl dit bij de 18 jarigen is opgelopen tot een derde (34%). Iets meer jongens dan meisjes roken. Van de mbo en vmbobasis leerlingen roken relatief meer leerlingen. Op het vwo roken relatief de minste leerlingen. Iets meer dan één op de tien (11%) jongeren rookt dagelijks, relatief veel meer 15 t/m 18 jarigen dan 12 t/m 14 jarigen. Van alle 12 t/m 18 jarige jongeren in Fryslân rookt 9% 21 sigaretten of meer per week. Het verschil tussen de leeftijdscategorieën is ook hier weer groot, waarbij de 15 t/m 18 jarigen meer roken. Onder lager opgeleide jongeren is het percentage dat 21 sigaretten of meer rookt per week hoger vergeleken met de hoger opgeleiden. In 2004 rookte in Fryslân 22% van de jongeren. In 2007 was het percentage rokers onder 10 t/m 19 jarigen in Nederland 22% 5. Alcohol In GO Jeugd is op verschillende manieren navraag gedaan naar het alcoholgebruik van jongeren. Er is onder andere gevraagd hoeveel en hoe vaak ze alcohol drinken, hoe vaak ze dronken zijn geweest en wat de mening van de ouders is over het alcoholgebruik. Het percentage 12 t/m 18 jarige jongeren in Fryslân dat aangeeft wel eens alcohol te hebben gedronken is 63%. Jongens geven vaker aan alcohol te hebben gedronken, net als vmbobasis leerlingen. Het gebruik van alcohol neemt geleidelijk toe met de leeftijd. Van de 12 jarigen zegt 19% wel eens alcohol te hebben gedronken. Bij de 18 jarigen is dit percentage opgelopen naar 91%. De gemiddelde leeftijd waarop jongeren voor het eerst alcohol hebben gedronken is 13 jaar. Als iemand een grote hoeveelheid alcohol drinkt bij één gelegenheid wordt gesproken van binge drinken. Er is sprake van binge drinken wanneer vijf of meer drankjes bij die gelegenheid zijn gedronken. Van alle 12 t/m 18 jarigen heeft 38% in de vier weken voorafgaand aan het onderzoek bij één gelegenheid vijf of meer alcoholische drankjes 4 Landelijk wordt niet uniform de vraag naar bewegen gesteld. Dat kán eventuele verschillen in percentages verklaren. Drenthe, Groningen en Friesland hebben de vraag op dezelfde manier gesteld en zijn dus onderling goed vergelijkbaar. 5 GGD Fryslân GO Jeugd

10 gedronken. Jongens, 16 t/m 18 jarigen 6 en vmbo-basis leerlingen drinken relatief vaker vijf of meer glazen bij één gelegenheid. Twee op de vijf (41%) jongeren zegt wel eens dronken te zijn geweest, een kwart (24%) van de 12 t/m 18 jarigen nog in de vier voorafgaande weken. Aan de 12 t/m 18 jarigen is ook gevraagd wat ze er van vinden als iemand van hun leeftijd dronken is. Ruim de helft (56%) van de jongeren vindt dit (heel) slecht. Meisjes en jongeren van 12 t/m 15 jaar zijn negatiever over dronkenschap bij leeftijdsgenoten. In Fryslân zegt ruim een kwart (27%) van de jongeren dat de ouders het goed vinden dat ze alcohol drinken, 13% zegt dat ze het afraden en bij 10% van de jongeren zeggen de ouders er niets van. In vergelijking met GO Jeugd uit 2004 is het percentage jongeren dat wel eens heeft gedronken afgenomen. Dat was toen namelijk 78%. In Nederland blijkt in % wel eens alcohol te hebben gedronken 7. Drugs In GO Jeugd is naast het gebruik van hasj of wiet ook gevraagd naar het gebruik van onder andere xtc, cocaïne, amfetaminen en ghb. In Fryslân heeft bijna één op de vijf (19%) 12 t/m 18 jarigen wel eens softdrugs gebruikt, 9% heeft dit in de vier voorafgaande weken gedaan. Jongens en 15 t/m 18 jarige jongeren gebruiken relatief vaker sofdrugs. Ook op het vmbobasis onderwijs en het mbo ligt het percentage gebruikers hoger. De overige middelen zijn nagenoeg nooit gebruikt. Cocaïne is door 3% wel eens gebruikt. Voor xtc, ghb, paddo s en amfetaminen geldt voor elke drug dat 2% van de jongeren aangeeft deze ooit te hebben gebruikt. Ongeveer 1% zegt wel eens heroïne te hebben gebruikt. De 12 t/m 18 jarigen is ook gevraagd of ze wel eens op één dag of avond zowel drugs als alcohol gebruiken. Zeven procent van de jongeren zegt wel eens alcohol en wiet/hasj op een dag/avond te hebben gebruikt, bijna 1% geeft aan wel eens zowel alcohol als xtc te hebben gehad. In 2004 had 14% van de jongeren in Fryslân wel eens hasj of wiet gebruikt, dat is minder dan nu. Landelijk heeft 17% van de leerlingen uit het voortgezet onderwijs wel eens cannabis gebruikt, de maand voorafgaand aan het onderzoek was dit 8% 8. De landelijke cijfers komen redelijk overeen met de Friese cijfers. Seksueel gedrag Deze paragraaf beschrijft de resultaten met betrekking tot seksueel gedrag. Aan jongeren zijn vragen gesteld over geslachtsgemeenschap, het gebruik van condooms en andere anticonceptie en de eventuele redenen om geen condooms te gebruiken. Op vroege leeftijd seksueel actief zijn vormt een risicofactor voor onveilig vrijen omdat men op latere leeftijd dan meer verschillende partners heeft gehad 9. In Fryslân zeggen vier op de vijf (79%) jongeren van 12 t/m 18 jaar nog nooit geslachtsgemeenschap te hebben gehad, 5% heeft één keer geslachtsgemeenschap gehad, 7% een paar keer en 9% regelmatig. Van de 12 t/m 14 jarigen heeft 6% al eens geslachtsgemeenschap gehad, bij 15 t/m 18 jarigen is dit opgelopen tot 34%. Vmbo-basis 6 De gekozen leeftijdscategorieën bij alcohol wijken af van de overige onderwerpen. Vanwege de wettelijke kaders omtrent alcoholverkoop aan jongeren tot 16 en 18 jaar is gekozen voor deze leeftijdsindeling GGD Fryslân GO Jeugd

11 leerlingen geven vaker aan wel eens geslachtsgemeenschap te hebben gehad dan leerlingen van de andere opleidingen. De helft (50%) van de seksueel actieve jongeren zegt geslachtsgemeenschap te hebben gehad met één persoon, 17% met twee verschillende personen, 14% met drie personen en 18% met vier personen of meer. De 12 t/m 18 jarige jongeren is ook gevraagd naar condoomgebruik en het gebruik van andere voorbehoedmiddelen. De helft (51%) van de seksueel actieve jongeren geeft aan dat er altijd condooms zijn gebruikt en 19% gebruikte meestal een condoom. Meer dan de helft (58%) van de jongeren gaf aan bij de laatste keer geslachtsgemeenschap een condoom te hebben gebruikt. Ook is er gevraagd of ze bij de laatste keer, in plaats van een condoom, een ander voorbehoedmiddel hebben gebruikt. De helft (50%) gebruikte de laatste keer de pil of een ander voorbehoedmiddel. De belangrijkste redenen om bij de laatste keer geen condoom te gebruiken waren, dat: - er al een ander voorbehoedmiddel werd gebruikt; - men vaste verkering had; - men elkaar vertrouwde; - vrijen met een condoom niet zo lekker is; - men geen condooms bij zich had. Landelijke cijfers uit 2005 wijzen uit dat 7% van de jarigen en 42% van de jarigen al eens geslachtsgemeenschap heeft gehad Leefomgeving Thuissituatie Ruim driekwart (77%) van de 12 t/m 18 jarigen woont thuis bij hun vader en moeder, 11% komt uit een eenoudergezin en 6% woont bij de vader of moeder met partner. De meeste (87%) jongeren vinden het thuis (erg) leuk, 12% zegt dat het wel gaat en 2% vindt het echt niet leuk. Jongens en 12 t/m 14 jarigen zijn relatief iets positiever. Vmbo-basis leerlingen zijn minder positief dan leerlingen van de andere opleidingen. Eén op de tien (10%) jongeren geeft aan dat het in de voorafgaande 12 maanden moeite heeft gekost thuis rond te komen van het inkomen van de ouders. Bij iets minder dan de helft (43%) van alle 12 t/m 18 jarigen wordt wel eens bezuinigd omdat er onvoldoende geld is. Het meest genoemd worden bezuinigingen op vakanties, kleding en vervoer. Schoolsituatie Ruim drie op de vijf (62%) leerlingen vinden het (erg) leuk op school. Ongeveer een derde (32%) vindt het wel gaan en 7% vindt het niet leuk. Meisjes en 12 t/m 14 jarigen zijn positiever dan jongens en 15 t/m 18 jarigen. Een relatief groter deel vmbo-basis leerlingen vindt het helemaal niet leuk op school. De leerlingen is ook gevraagd waarom ze het dan niet zo leuk vinden op school. Het meest genoemd zijn: - ik vind de meeste vakken niet leuk; - de manier van lesgeven is niet leuk; - ik zie het nut er niet van in, en; - de docenten zijn niet aardig. 10 De Graaf H., Meijer S., Poelman J., Vanwesenbeeck I.; Seks onder je 25 e, definitieve resultaten; Rutgers Nisso Groep/ Soa Aids Nederland; Utrecht 2005 GGD Fryslân GO Jeugd

12 Ruim een derde (36%) van de leerlingen is de vier voorafgaande weken wel eens thuis gebleven vanwege ziekte. Meer meisjes dan jongens bleven thuis door ziekte. Daarnaast heeft in Fryslân 15% van de leerlingen de vier voorafgaande wekformulieren wel eens gespijbeld. Leerlingen van 15 t/m 18 jaar en leerlingen met een lagere opleiding zijn vaker afwezig door ziekte. Relatief meer vwo leerlingen geven aan te hebben gespijbeld. Leerlingen die aangeven het niet zo leuk te vinden op school zijn vaker afwezig door ziekte en bovendien spijbelen ze vaker. Landelijk onderzoek wijst uit dat iets meer dan 14% van de leerlingen de maand voorafgaand aan het onderzoek heeft gespijbeld 11. Dit komt overeen met Fryslân. Ingrijpende gebeurtenissen Het meemaken van een stressvolle gebeurtenis kan behoorlijk ingrijpen in het leven van jongeren. Een ingrijpende gebeurtenis kan invloed hebben op de (psychische) gezondheid en de ontwikkeling van de jongere. In GO Jeugd is de leerlingen gevraagd aan te geven of ze een bepaalde ingrijpende gebeurtenis ooit hebben meegemaakt of nu nog meemaken. Drie procent van de 12 t/m 18 jarigen geeft aan een overlijden van broer of zus te hebben meegemaakt en van 3% is de vader en/of moeder al overleden (tabel V). Daarnaast hebben drie op de vijf (61%) jongeren het overlijden van iemand anders meegemaakt. Ongeveer één op de vijf jongeren geeft aan te maken te hebben gehad met regelmatige ruzie tussen de ouders onderling (21%), langdurige ziekte of opname van (één van) de ouders (17%) of echtscheiding van de ouders (17%). In Fryslân geeft 14% van de 12 t/m 18 jarigen aan meer dan vier van onderstaande gebeurtenissen te hebben meegemaakt. Meisjes en vmbo-basis leerlingen hebben vaker aangegeven meerdere van onderstaande gebeurtenissen te hebben meegemaakt. Tabel V percentage jongeren van 12 t/m 18 jaar in Fryslân dat aangeeft een ingrijpende gebeurtenis te hebben meegemaakt (GGD Fryslân, 2008) percentage dat onderstaande gebeurtenis heeft meegemaakt overlijden van broer/zus 3% overlijden van vader en/of moeder 3% overlijden van iemand van wie je veel hield 61% langdurige ziekte of opname van jezelf 11% langdurige ziekte of opname van (één van) ouders 17% langdurige ziekte of opname van broer/zus 9% psychische problemen van (één van) je ouders 6% psychische ziekte broer/zus 5% regelmatige ruzie tussen je ouders onderling 21% echtscheiding van je ouders 17% problemen met de nieuwe ouder 6% geweld of mishandeling tussen je ouders 3% zelf gediscrimineerd worden 5% zelf problemen met geld/inkomen hebben 8% problemen met geld/inkomen van je ouders 8% problemen met drank of verslaving van (één van) je ouders 4% zelf problemen met school, werk/werkloosheid 7% problemen met werk/werkloosheid van (één van) je ouders 6% verhuizing of migratie 24% woonproblemen of problemen huisvesting of verblijf in Nederland 2% vluchten vanuit ander land naar Nederland (bijvoorbeeld door oorlog) 2% alleen voor meisjes: zwanger geworden 2% alleen voor jongens: een meisje zwanger gemaakt 2% andere gebeurtenissen of problemen 9% 11 HBSC 2005, Gezondheid en welzijn van jongeren in Nederland GGD Fryslân GO Jeugd

13 Mishandeling Kindermishandeling is een maatschappelijk probleem dat ernstige gevolgen voor de gezondheid kan hebben. In gezinnen waarin kindermishandeling plaatsvindt gaat het vaak om meerdere vormen tegelijk. Het letsel kan lichamelijk of psychisch van aard zijn en kan de sociale ontwikkeling van een kind in de weg staan. Slachtoffers ondervinden hier op latere leeftijd vaak nog gevolgen van. Ook getuige zijn van mishandeling kan van invloed zijn op de latere ontwikkeling. In GO Jeugd is op verschillende manieren gevraagd naar mishandeling. Gevraagd is naar geestelijke, lichamelijke en seksuele mishandeling. Hierbij moet men denken aan vaak getreiterd, uitgescholden, geschopt of geslagen worden. Van seksuele mishandeling is sprake wanneer er een ongewenste seksuele ervaring heeft plaatsgevonden, variërend van zoenen tot naar bed gaan met iemand. Zeven procent van de 12 t/m 18 jarigen in Fryslân wordt op het moment van onderzoek wel eens geestelijk mishandeld, 14% geeft aan nu niet meer mishandeld te worden maar vroeger wel. Geestelijke mishandeling gebeurt het meest door een jongere op school of uit de buurt. Van alle jongeren geeft 4% aan lichamelijk mishandeld te worden, nog eens 4% geeft aan op het moment niet lichamelijk mishandeld te worden maar vroeger wel. Lichamelijke mishandeling vindt het meest plaats door een jongere op school of door een volwassene thuis. In totaal geeft ongeveer een kwart (24%) van de 12 t/m 18 jarige jongeren aan wel eens geestelijk of lichamelijk mishandeld te zijn. Bijna 9% van de jongeren heeft wel eens een seksuele ervaring met iemand gehad zonder dat ze dat zelf wilden. Deze ongewenste seksuele ervaring heeft meestal plaatsgevonden met een jongere in de buurt of met een jongere ergens anders. Meisjes geven vaker aan geestelijk mishandeld te zijn dan jongens en ook hebben ze vaker een seksuele ervaring tegen hun zin gehad. Mishandeling komt iets vaker voor onder de lagere dan hogere opleidingsniveaus. Tabel V laat zien dat naast deze vormen van mishandeling 3% van de 12 t/m 18 jarigen ook wel eens getuige is geweest van geweld of mishandeling tussen beide ouders. Uit recent landelijk onderzoek blijkt dat ruim kinderen en jongeren van nul tot 18 jaar in Nederland worden blootgesteld aan een vorm van kindermishandeling. Dit komt neer op drie procent van alle kinderen en jongeren van nul tot 18 jaar. Het gaat dan om alle gevallen met aanwijsbare en vermoedelijke schade voor het kind 12. Een ander onderzoek wijst uit dat een derde van de 12 tot 17 jarige scholieren ooit een gebeurtenis heeft meegemaakt die als vorm van kindermishandeling kan worden beschouwd 13. Criminaliteit en veiligheid Met betrekking tot het onderwerp criminaliteit en veiligheid zijn vragen opgenomen over bijvoorbeeld het stelen van een fiets, brommer of geld en bedreigingen of chantage. Jongeren is gevraagd of ze één van die dingen in de 12 maanden voorafgaand aan het onderzoek was overkomen of dat ze het zelf hadden gedaan. Tot slot is gevraagd naar de onveiligheidsgevoelens overdag of s avonds en s nachts. 12 IJzendoorn, M.H. van, P. Prinzie, E.M. Euser, M.G. Groeneveld, S.N. Brilleslijper-Kater, A.M.T. Van Noort-van der Linden, M.J. Bakermans-Kranenburg, F. Juffer, J. Mesman, M. Klein-Velderman en M. San Martin Beuk (2007). 'Kindermishandeling in Nederland anno 2005: De Nationale prevalentiestudie mishandeling van kinderen en jeugdigen (NPM-2005)'. Leiden, Universiteit Leiden. 13 Lamers-Winkelman, F., N.W. Slot, B. Bijl en A.C. Vijlbrief (2007). 'Scholieren over mishandeling. Resultaten van een landelijk onderzoek naar de omvang van kindermishandeling onder leerlingen in het voortgezet onderwijs'. Amsterdam, Vrije Universiteit Amsterdam/PI research. GGD Fryslân GO Jeugd

14 Tabel VI percentage 12 t/m 18 jarigen in Fryslân dat de afgelopen 12 maanden 1 of meerdere van onderstaande dingen is overkomen of dat zelf heeft gedaan (GGD Fryslân, 2008). slachtoffer dader fiets, brommer, scooter gestolen 7% 4% geld gestolen 7% 6% andere spullen gestolen 9% 7% spullen vernield 12% 11% bedreigd 6% 4% gechanteerd 2% 3% in elkaar geslagen 3% 7% Het blijkt dat ruim één op de tien (11%) 12 t/m 18 jarigen wel eens spullen heeft vernield van een ander (tabel VI). Eenzelfde percentage jongeren is hier ook wel eens slachtoffer van geweest. Zeven procent zegt wel eens iemand in elkaar te hebben geslagen, terwijl drie procent zegt wel eens in elkaar geslagen te zijn. Jongens en lager opgeleide jongeren maken zich over het algemeen vaker schuldig aan een of meerdere van deze vormen van criminaliteit. Ongeveer de helft van de jongeren die wel eens in elkaar is geslagen of is gechanteerd, heeft zelf ook wel eens iemand in elkaar geslagen of gechanteerd (respectievelijk 53% en 43%). In Fryslân voelt 7% van de 12 t/m 18 jarigen zich overdag wel eens onveilig. Een vijfde (21%) van de jongeren geeft aan zich s avonds of s nachts wel eens onveilig te voelen. Relatief veel meer meisjes voelen zich s avonds onveilig. Leerlingen met een lagere opleiding voelen zich overdag minder veilig dan leerlingen met een hogere opleiding. Vrijetijdsbesteding In het kader van de vrijetijdsbesteding is aan de 12 t/m 18 jarige jongeren gevraagd of ze ook bepaalde ontmoetingsplekken missen in hun buurt. Het blijkt dat meer dan de helft (53%) van de jongeren een of meerdere ontmoetingsplekken mist. Het gaat dan vooral om hangplekken, een jeugdhonk of pleintjes. Jongens, 12 t/m 14 jarigen en lager opgeleide jongeren missen over het algemeen vaker een ontmoetingsplek in de buurt. 8 Nawoord Onderzoekcijfers kunnen aanknopingspunten bieden voor beleid en/of nadere analyses van problemen. De waarde van dergelijke cijfers wordt mede bepaald door de bereidheid van personen om deel te nemen aan onderzoek. GGD Fryslân bedankt dan ook in de eerste plaats alle jongeren in Fryslân die mee hebben gedaan aan dit onderzoek! Daarnaast worden de scholen bedankt voor het meewerken aan het onderzoek. Zij hebben de jongeren de gelegenheid geboden de vragenlijst op een pc op school in te vullen. Zoals al eerder gezegd wordt elk onderwerp afzonderlijk verder uitgewerkt. Daarbij wordt nader gekeken naar achtergrondkenmerken, gemeentelijke verschillen en relaties tussen gezondheidsaspecten onderling. Wanneer een onderwerp is uitgewerkt, wordt de bijbehorende rapportage op gepubliceerd. Voor vragen over deze rapportage kunt u contact opnemen met de afdeling Beleid en Onderzoek van GGD Fryslân op telefoonnummer GGD Fryslân GO Jeugd