Locatieve media voor onroerend erfgoed

Transcriptie

1

2 Locatieve media voor onroerend erfgoed Een onderzoek naar de wenselijkheid van QR-codes in de openbare ruimte. Amsterdam, 24 januari 2012 Naam: Tessel van Leeuwen Studentnummer: Opdrachtgevers: Liesbeth Jansen en Maarten Pedroli Organisatie: BOEi ( Reinwardt Academie Afstudeerscriptie Cultureel Erfgoed Begeleider: Bob Crezee

3 Voorwoord Vier jaar geleden ben ik begonnen met de studie Cultureel Erfgoed aan de Reinwardt Academie. Toen ik met de studie begon wist ik in eerste instantie niet goed wat ik met de studie wilde bereiken. Na het eerste jaar, een tweedejaarsstage bij het Tropenmuseum en een minor Publiek en Participatie, wist ik nog steeds niet goed welke kant ik op wilde gaan. Aan het einde van het derde jaar wist ik het: E-cultuur. Ik kwam met dit onderwerp in aanraking tijdens mijn derdejaars stage op de Westergasfabriek. Tijdens deze stageperiode werd het project UPlabs gelanceerd. UPlabs is een project waaronder vijf digitale projecten in de openbare ruimte vallen, onder andere een Augmented Reality tijdkijker, QR-codes en GPS-tours. Na de stageperiode op de Westergasfabriek wilde ik graag een scriptie schrijven over locatieve media. Liesbeth Jansen, oud directrice van de Westergasfabriek, was tijdens de opzet van mijn scriptievoorstel bezig met de opstart van het project Erfgoed-info, een project over on the spot informatie voor onroerend erfgoed in de openbare ruimte. Ik was erg geïnteresseerd in dit project en zij had belang bij een onderzoek, al snel was er een samenwerkingsverband ontstaan. Mede door de gesprekken met Liesbeth Jansen en Maarten Pedroli, de stage bij BOEi, oriënterende gesprekken met de founding partners, de interviews voor de cases, de afspraken met Bob Crezee en het bijwonen van diverse conferenties ben ik tot deze scriptie kunnen komen. Ik wil graag Liesbeth Jansen en Maarten Pedroli ontzettend bedanken voor de vele interessante gesprekken, creatieve ideeën en oneindige energie. Arno Boon wil ik graag bedanken voor de mogelijkheid om stage te lopen bij BOEi. Ik wil Ferry Piekart bedanken voor het interessante interview en David van Zeggeren voor het interview en de vele informatiebronnen die ik van hem heb gekregen. Ines Gall en Edgar Vijgeboom wil ik ook bedanken voor het interview en hun kritische en creatieve kijk op diverse projecten. Ik wil Bob Crezee bedanken voor zijn steun, vertrouwen en energie tijdens de gehele onderzoeksperiode. Tessel van Leeuwen Amsterdam, januari

4 Samenvatting Nieuwe media staan tegenover oude media en worden digitale media genoemd. Het begrip locatieve media lijkt het meest geschikt voor digitale media, die van toepassing zijn op echte plaatsen. QRcodes zijn een vorm van locatieve media en worden zowel door de commerciële sector als de erfgoedsector steeds vaker ingezet. Naast de toename van het toepassen van QR-codes, zijn er ook andere nieuwe en opkomende technologieën: Augmented Reality, Points of interest op basis van GPS, NFC en beeldherkenning. Aan de hand van de Hype Cycle van Gartner kan geconcludeerd worden dat QR-codes nog 2 tot 5 jaar nodig hebben voordat het relevant en toe te passen is op de brede markt. QR-codes bieden erfgoedinstellingen de mogelijkheid om de erfgoedbeleving buiten de vier museummuren te laten plaatsvinden. Het is laagdrempelig omdat het publiek zijn eigen smartphone gebruikt. Door het toepassen van QR-codes in de openbare ruimte wordt de erfgoedbeleving daardoor interactiever en persoonlijker. QR-codes worden op verschillende manieren in de openbare ruimte toegepast. De projecten die in dit onderzoek zijn opgenomen maken gebruik van: QR-codes op stickers, QR-codes op stoeptegels, QR-codes op bordjes en QR-codes geplaatst op een informatiebord. Na het scannen van een QR-code kan de gebruiker verwezen worden naar een bestaande internetpagina of een website. Dit is vaak niet bevorderlijk voor het gebruik omdat de marges van een website groter zijn dan het scherm van de smartphone en de informatie vaak niet relevant is voor de locatie. De QR-code kan ook verwijzen naar een mobiele website of mobiele webpagina s, deze worden vaak speciaal voor het project ontworpen waardoor de informatie relevant en interessant wordt voor de locatie. Ook kan de QR-code verwijzen naar audio- of videofragmenten. Om de ervaringen van erfgoedinstellingen met het inzetten van locatieve media in de openbare ruimte in kaart te brengen zijn er in deze scriptie drie cases opgenomen. De instellingen hebben deels dezelfde valkuilen als meevallers gehad als het gaat om het inzetten van locatieve media. Zo wordt het onderdeel content vaak onderschat. Het verzamelen van de content, het historisch correct zijn van de content en het maken van te weinig afspraken met deelnemende partijen over de content zorgde ervoor dat de projecten langer duurde dan verwacht en daardoor meer kosten met zich mee bracht. Een meevaller is dat de instellingen als innovatief worden gezien. Uit het publieksonderzoek, een online-enquête, blijkt dat 70% van de respondenten in het bezit is van een smartphone, de iphone en toestellen met Android zijn het populairst. Oude media wordt door de respondent ook geraadpleegd voor informatie over erfgoed, maar er is een grote toename van het gebruik van nieuwe media. De respondent is na het scannen van een QR-code in het bijzonder geïnteresseerd in informatie over het verleden, het heden en de binnenkant van het gebouw. Als extra functies vindt de respondent een kaart van de omgeving, een knop met meer informatie en het delen op sociale media relevant. Als het gaat om het inzetten van QR-codes bij onroerend erfgoed, is de leeftijdscategorie het meest geïnteresseerd. De leeftijdscategorie is minder geïnteresseerd in de nieuwe technologie QR-codes, maar vind informatie over erfgoed op locatie wel interessant. 2

5 Summary New media are often referred to as digital media. Another term often used is location-based media, this type of digital media applies to concrete physical places. A kind of location-based media are QRcodes. Lately QR-codes have been applied more often in the commercial industry and in the heritage sector. Besides QR-codes other new and upcoming technologies are used, examples are Augmented Reality, Points of Interest based on GPS, NFC and image-recognition. Based upon the Hype Cycle of Gartner the conclusion is drawn that QR-codes need another two to five years of development before mainstream adoption can take place. Heritage institutions have the opportunity to offer the heritage experience to a greater audience due to the implementation of QR-codes. People can access the heritage experience outside of the museum walls. Furthermore the access remains low-key since the public will use their own devices. The heritage experience will become more interactive and will take place on a more personal level due to the application of QR-codes in the public space. There are different methods to apply QRcodes in the public space. The reviewed projects for this research use QR-codes in different ways; QR-codes on stickers, QR-codes on the tiles of sidewalks and QR-codes on signs and information boards.a QR-code is scanned by the user with a device, subsequently the user is redirected to an existing website. Currently this does not increase the use of QR-codes since the margins of webpages are larger than the margins of the used devices. Furthermore the offered information is often irrelevant for the location. Another possibility is to redirect the user to a mobile website, which is designed specifically for the project. In this way interesting and relevant information about the location can be offered to the user. Besides that it is possible to redirect the user of a QR-code to an audio- or video fragment on a mobile webpage. In this research three cases are reviewed to clarify the experiences of heritage institutions which used location-based media in the public space. These institutions have faced the same kind of difficulties while implementing the location-based media. For example, the component content is often underestimated. Collecting content, checking the historical content and the lack of communication between the co-operating parties delayed the projects which resulted in higher costs. An advantage of using location-based media in the public space is the more innovative image of the institutions The results of the research executed in this study, an online survey, show that 70% of the respondents owns a smartphone. The iphone and the devices using Android are the most popular. Old media is still used by the respondents to get access to information about heritage, but the increase in the use of new media is larger. It turns out that the respondents who scan a QR code are specifically interested in information about the past, the present and the interior of a building. Also the results show an increased interest in extra functions after scanning the QR-code. They find a map of the environment, a button with extensive information and the possibility of sharing the experience on social media relevant. Respondents in the age between 16 and 25 years old are regarding the use of QR-codes most interested in information about non-movable heritage. On the other hand, respondents between the age of 26 and 35 years are less interested in using the new QR-code technology. But this age group is certainly interested in accessible information about the heritage at location. 3

6 Inhoudsopgave Voorwoord... 1 Samenvatting... 2 Summary... 3 Inhoudsopgave Introductie Inleiding Methodologische verantwoording Achtergronden Locatieve media Begrip Locatieve media in de erfgoedsector QR-code projecten in Nederland m.b.t. erfgoed in de openbare ruimte Drie locatieve media projecten UAR van het NAI IJdijkenroute van Sparked IAM QR project van ATCB Schema: locatieve media projecten in de openbare ruimte Publieksonderzoek Resultaten Algemene informatie respondent Smartphone QR-codes On the spot informatie Conclusie De toekomst van QR-codes Nieuwe opkomende technologieën Gartner s Hype Cycle Conclusie Conclusie Aanbevelingen Bronnenlijst Afbeeldingenlijst

7 Bijlagen Bijlage 1: Scriptievoorstel Bijlage 2: Online enquête formulier Bijlage 3: Uitwerkingen interviews UAR applicatie van het NAI - Ferry Piekart IJdijkenroute van Sparked David van Zeggeren QR-code project van ATCB Ines Gall en Edgar Vijgeboom

8 1. Introductie 1.1 Inleiding Een visie op de toekomst van de culturele sector kan niet meer zonder een visie op de mogelijke betekenis van internet voor het veld. 1 In 2009 waren de gedrukte media, gevolgd door audiovisuele media, de belangrijkste informatiebronnen om informatie over cultuur te verkrijgen. 2 Voor tieners (12-18 jaar) heeft het internet inmiddels de eerste plaats ingenomen. Internet biedt erfgoedinstellingen (zoals archieven, bibliotheken en musea) een extra kanaal om in contact te komen met het publiek en het is voor deze instellingen belangrijk zich aan te passen aan het nieuwe gedrag van consumenten in de digitale wereld. De mogelijkheden die nieuwe media de erfgoedsector bieden zijn de afgelopen jaren exponentieel gegroeid. Nieuwe media (zoals de personal computer en mobiele telefonie) staan tegenover oude media (zoals kranten en tijdschriften) en worden meestal digitale media genoemd. 3 Het begrip locatieve media lijkt het meeste geschikt te zijn voor digitale media die van toepassing zijn op echte plaatsen. Deze op locatie gebaseerde media bieden de mogelijkheid om de fysieke wereld aan de digitale wereld te koppelen. 4 Op locatie komt informatie ter beschikking o.a. door middel van een smartphone. 5 Door het gebruik van de smartphone kan onder andere het museumbezoek interactiever en persoonlijker gemaakt worden. 6 De aanleiding voor het schrijven van deze scriptie is het project Erfgoed-info. Dit project is een initiatief van BOEi. 7 Dit bedrijf heeft Liesbeth Jansen aangesteld als projectbegeleidster. Liesbeth Jansen heeft mij gevraagd om een onderzoek te doen naar locatieve media voor de erfgoedsector. Voor meer informatie over het project, BOEi en de opdrachtgevers zie: Achtergronden bladzijde 8. Het doel van deze scriptie is om antwoord te geven op een onderzoeksvraag en een vijftal deelvragen. Deze luiden als volgt: Onderzoeksvraag In welke mate zijn QR-codes geschikt om de kennis over onroerend erfgoed bij een breed publiek te vergroten? Deelvragen 1. Welke organisaties zijn actief met het inzetten van QR-codes in relatie tot erfgoed? Op welke wijze passen zij de QR-codes toe? 2. Wat zijn de ervaringen van bestaande erfgoedinstellingen met het inzetten van QR-codes of locatieve media in de openbare ruimte? 1 V. Frissen Digitalisering in het culturele domein: van e-cultuur naar zwart gat in: Cultuur en Media in 2015 (Amsterdam 2009) Ministerie van Onderwijs Cultuur en Wetenschap, Brochure Cultuur in Beeld (Den Haag 2011) (geraadpleegd 21 december 2011) 4 (geraadpleegd 24 augustus 2011) 5 Een smartphone is een mobiele telefoon met internet en een groot aantal computertoepassingen (applicaties). Een smartphone wordt ook wel gezien als een handcomputer. 6 H. Verwayen en S. Lomonard, Business Model Innovatie in: Businessmodel Innovatie Cultureel Erfgoed (2009) (geraadpleegd 1 september 2011) 6

9 3. Publieksonderzoek. Onderzoek naar de wenselijkheid van het inzetten van locatieve informatie over onroerend erfgoed bij het publiek. Is er interesse vanuit het publiek in locatieve informatie over onroerend erfgoed? 4. In hoeverre is het inzetten van QR-codes door erfgoedinstellingen geschikt voor de toekomst? Welke nieuwe opkomende locatieve media zijn er op de markt om de QR-code eventueel te vervangen? De deelvragen wijken enigszins af van de deelvragen die staan opgenomen in het scriptievoorstel. 8 Deze aanpassing is gemaakt omdat er tijdens het vooronderzoek, wat bestond uit een internet- en literatuuronderzoek, andere onderwerpen dan verwacht belangrijk werden gevonden door de opdrachtgevers. In de hoofdstukken worden de deelvragen behandeld, de conclusie zal antwoord geven op de onderzoeksvraag. De hoofdstukken zijn als volgt opgebouwd: Hoofdstuk 2 behandelt het begrip locatieve media, een typologie en de relevantie van locatieve media in de erfgoedsector. Om erachter te komen welke erfgoedorganisaties actief zijn met het inzetten van QR-codes in de openbare ruimte in relatie tot erfgoed, is er aan het einde van dit hoofdstuk een schema opgenomen met projecten op dit gebied. Hoofdstuk 3 beschrijft in de vorm van drie cases ontwikkelde locatieve media projecten in de openbare ruimte. Drie interviews vormen de basis van de cases. Na het beschrijven van de cases is er een schema opgesteld waarin kort een aantal punten, zoals valkuilen en meevallers, staan opgenomen. In hoofdstuk 4 wordt aan de hand van grafieken, die uit de gegevens van de online enquête zijn afgeleid, de interesse vanuit het publiek in het inzetten van QR-codes in de openbare ruimte beschreven. Hoofdstuk 5 biedt inzicht in de toekomst van verschillende vormen van locatieve media. Hierbij wordt gekeken naar bestaande en nieuwe opkomende technologieën. Aan de hand van de Hype Cycle van Gartner wordt er gekeken of QR-codes klaar zijn voor de brede markt. Hoofdstuk 6 beantwoord de onderzoeksvraag door middel van de conclusie en aanbevelingen. 1.2 Methodologische verantwoording Verschillende soorten van onderzoek zijn gebruikt voor het schrijven van deze scriptie. Er is begonnen met een oriënterend internet- en literatuuronderzoek waarna de onderzoeksvraag en deelvragen zijn geformuleerd. Na deze formulering is er een onderzoek gedaan naar vergelijkende onderzoeken, deze waren er niet. Toch zijn er aanpassingen gemaakt binnen de formulering van de deelvragen, dit komt doordat andere onderwerpen belangrijker werden gevonden door de opdrachtgevers. Na het herformuleren van de deelvragen is er verder gegaan met het internet- en literatuuronderzoek. Een onderdeel van het onderzoek is het publieksonderzoek, voor dit onderzoek hebben 150 respondenten een online enquête ingevuld. De enquête heeft op diverse social media gestaan en is geen blinde steekproef. De enquête is gemaakt in het programma ThesisTools. 9 Dit programma 8 Zie bijlage 1: Scriptievoorstel 9 (geraadpleegd 1 september 2011) 7

10 biedt de mogelijkheid om een online enquête op te stellen en te verspreiden door middel van het kopiëren van een link. De enquête staat opgenomen in bijlage 2. De resultaten werden verwerkt en in een groot Excell bestand weergegeven. De resultaten heb ik in Excell grafieken verwerkt. Er zijn drie interviews afgenomen om erachter te komen wat de ervaringen van bestaande erfgoedinstellingen zijn met het inzetten van QR-codes en locatieve media. Deze interviews vormen de basis van drie cases: 1. UAR van het NAI De IJdijkenroute van Sparked IAM QR van het ATCB. 12 Er zijn vier personen geïnterviewd die elk een andere functie hadden binnen een van de projecten. De interviews zijn opgenomen met een dictafoon, zie bijlage 3 voor de uitwerkingen van de interviews in spreektaal. Voorafgaand en tijdens de onderzoeksperiode heb ik deelgenomen aan een aantal congressen die van betekenis waren voor het onderzoek. Deze congressen zijn: Kom je ook? Buitenspelen met mobiele media (9 december 2010), Smart erfgoed (27-29 september 2011), Strategiedag e- tourism (23 november 2011) en DISH 2011 (6-8 december 2011). Naast het schrijven van deze scriptie zijn er een aantal opdrachten uitgevoerd vanuit het project Erfgoed-info en BOEi. Dit waren onder andere opdrachten voor de nieuwe projectenwebsite van BOEi en de vormgeving van de mobiele website van het project. Om een duidelijk beeld te krijgen van het project Erfgoed-info ben ik aanwezig geweest bij oriënterende gesprekken, hierbij was Liesbeth Jansen ook aanwezig. 13 Deze gesprekken, die in juli 2011 plaatsvonden, gaven een goed beeld van het project. Deze informatie heeft een bijdrage geleverd aan het schrijven van deze scriptie. 1.3 Achtergronden Van toen, voor nu en straks. - slagzin projectvoorstel Erfgoed-info september De slagzin, zoals hierboven vermeld, is een korte introductie naar het project Erfgoed-info. Het erfgoed, iets uit het verleden, nu laten zien en voor een volgende generatie beschikbaar maken. In Nederland zijn naar schatting monumentale objecten. Daarnaast zijn er talloze plaatsen, gebouwen en objecten die geen monument zijn maar die wel een eigen verhaal hebben dat het verdient gehoord te worden. Maar op welke wijze maak je erfgoed en dan in het bijzonder gebouwd erfgoed voor het publiek inzichtelijk? En informatief interessant? Het project Erfgoed-info bestaat uit een zichtbaar, fysiek teken dat aangeeft dat er ter plekke mobiele informatie beschikbaar is (geraadpleegd 10 september 2011) 11 (geraadpleegd 10 september 2011) 12 (geraadpleegd 12 september 2011) 13 Oriënterende gesprekken met eventuele founding partners: Leo Endedijk (De Hollandsche Molen), Jan van Altenburg (Paleis Soestdijk) en Onno Meerstadt (Stadsherstel Amsterdam) 8

11 Op dit moment is er voor gekozen om de informatie toegankelijk te maken met behulp van QRcodes, maar dit zou kunnen veranderen door nieuwe opkomende technologieën. De QR-codes zouden vervangen kunnen worden door bijvoorbeeld GPS-coördinaten of het inzetten van NFC-chips (Near Field Communication). Na het scannen van de QR-code met een smartphone wordt de gebruiker doorverwezen naar een mobiele webpagina die is vormgegeven als een applicatie. Deze pagina laat de gebruiker vijf vragen zien: 1. Wat is het verhaal? 2. Wat gebeurt hier nu? 3. Wat kan ik hier doen? 4. Meer? 5. Wat is er in de buurt? Met deze vragen wil Erfgoed-info informatie bieden die helder en toegankelijk is voor diverse doelgroepen. Naast de antwoorden op de vijf vragen is er voor de deelnemende partijen ook de mogelijkheid geboden om een eigen applicatie aan het menu te koppelen, bijvoorbeeld een Layar applicatie, zie afbeelding Afbeelding 1: Voorbeeld van mobiele pagina Erfgoed-info met Layar applicatie. Mede door de diversiteit van de deelnemende partijen, o.a. Hollandsche Molen, Stadsherstel Amsterdam en Eigen Haard, zal er in de eerste fase van het project een groot aantal tags geplaatst kunnen worden. Na de plaatsing van de eerste tags zal er gekeken worden naar de eventuele valkuilen welke verwerkt en aangepast zouden kunnen worden in de tweede fase, waarin meerdere partijen zich kunnen aansluiten. Naast de mobiele website komt er ook een projectenwebsite 14 Layar is een toepassing voor de smartphone en biedt gebruikers de kans informatie toe te voegen aan het beeld van de camera van de telefoon. Deze applicatie maakt het mogelijk een informatielaag over de werkelijkheid te leggen. 9

12 waarop een volledig overzicht van alle objecten en organisaties te zien is. Ook is deze website een plek voor informatie over het project Erfgoed-info en de partners en sponsoren. Het project Erfgoed-info is een initiatief van BOEi. BOEi heeft er belang bij dat het imago en de beleving van onroerend erfgoed bij het publiek verbetert. Zij wil graag dat de naamsbekendheid, economische kracht, het draagvlak en het gebruik van onroerend erfgoed toeneemt. Binnen de erfgoedsector houdt de non-profit organisatie BOEi zich bezig met het herbestemmen van industrieel erfgoed. Zij doet dit vanuit verschillende invalshoeken: als investeerder, als ontwikkelaar en als adviseur. BOEi staat voor nationale maatschappij tot behoud ontwikkeling en exploitatie van industrieel erfgoed. 15 De organisatie en dagelijkse bedrijfsvoering van BOEi zijn ondergebracht bij Fondsenbeheer Nederland te Hoevelaken. BOEi telt 9fte in vaste dienst. Daarnaast werkt BOEi op freelance basis met verschillende projectmanagers. Het project is ingediend bij de BankGiro Loterij die jaarlijks projecten honoreert die de publieke waardering voor en kennis van erfgoed vergroten. BOEi heeft Liesbeth Jansen aangesteld als projectbegeleidster van het project Erfgoed-info. Liesbeth Jansen heeft binnen de organisatie van BOEi de rol van adviseur in het revitaliseren van gebouwen en gebieden. Zij werkte als theaterproducent, communicatieadviseur, projectleider en als directeur van de Westergasfabriek BV. Op dit moment is zij bestuurslid DCR Network, kernlid Stad-Forum Amsterdam, lid van de Raad van Advies ACMC en voorzitter programmaraad Creatieve Fabriek in Hengelo. Samen met Maarten Pedroli hebben zij het bedrijf Linkeroever en zijn zij de opdrachtgevers van deze scriptie. 16 Maarten Pedroli werkte als architect, grafisch ontwerper, brand manager, interactie ontwerper, communicatie consultant, merkontwikkelaar en is nu o.a. ontwikkelaar van het project Erfgoed-info. Dit project is de aanleiding voor het schrijven van deze scriptie over locatieve media (geraadpleegd 1 september 2011) 16 (geraadpleegd 25 december 2011) 10

13 2. Locatieve media In dit tweede hoofdstuk wordt kennisgemaakt met het begrip locatieve media en welke rol deze media kan spelen binnen de erfgoedsector. Om een beeld te krijgen van de reeds ontwikkelde projecten op dit gebied is in paragraaf 2.3 een schema opgenomen met betrekking tot deze projecten. 2.1 Begrip Het begrip locatieve media, bedacht door Karlis Kalnins in 2003, lijkt het meeste geschikt te zijn voor digitale media die van toepassing zijn op echte plaatsen. Karlis Kalnins gebruikte het begrip in eerste instantie als een testcategorie voor producten uit het Locative Media Lab, een internationaal opgezet netwerk van mensen die met nieuwe computertechnieken en -processen experimenteren. 17 Het begrip locatieve media volgens DEN (Digitaal Erfgoed Nederland): Apparaten die gebruik maken van technologieën voor geografische plaatsbepaling, zoals het Global Positioning System (GPS), mobiele telefoons, draadloze laptops, RFID en andere systemen voor mobiele communicatie. Deze technologieën stellen mensen in staat om zichzelf en anderen op een digitale plattegrond te lokaliseren en om informatie over de locatie waar ze zich bevinden op te vragen. 18 Uit de begripsomschrijving van DEN blijkt dat er twee voorwaarden nodig zijn voor het gebruik van locatieve media: 1. De apparaten (dragers) zoals een smartphone of een tablet. 2. De technologieën zoals Augmented Reality, QR-codes en NFC-chips. Het begrip is relatief nieuw en bevindt zich in een constante staat van ontwikkeling. Heel kort gezegd zijn locatieve media een verzamelnaam voor media die communicatie op locatie mogelijk maken. Het meest gebruikte apparaat voor locatieve media is de mobiele telefoon met GPS functie en een internetverbinding, een smartphone. 19 Door het inzetten van locatieve media kunnen informatie, afbeeldingen, audio en filmpjes aan een fysieke plek gekoppeld worden. Door deze media ontstaat de mogelijkheid om de virtuele wereld te verbinden met de fysieke wereld. 20 Locatieve media leggen als het ware verschillende lagen van informatie over de fysieke omgeving heen. Michiel de Lange stelt in zijn proefschrift Moving Circles - Mobile Media and Playful Identies 2010 een vijfvoudige typologie van locatieve media voor. Bij de onderstaande vijf categorieën worden tussenhaakjes voorbeelden gegeven om een beeld te krijgen van de categorie. Locatieve media technologieën worden gebruikt voor: 1. For navigation and orientation in way finding. Voor navigatie en oriëntatie (TomTom navigatie systemen, Google Maps); 17 T. Thielmann, Locative Media and Mediated Localities: An Introduction to Media Geography (Siegen 2011) (geraadpleegd 5 september 2011) 19 (geraadpleegd 24 augustus 2011) 20 (geraadpleegd 24 augustus 2011) 11

14 2. To measure and visualize what is otherwise not visible. Voor het meten en visualiseren van wat niet op andere wijze zichtbaar is. (Amsterdam RealTime); 3. To annotate physical locations with digital information. Om fysieke locaties met digitale informatie te verrijken. (Layar, QR-codes); 4. To organize social interactions. Om sociale interacties te organiseren. (Foursquare, Facebook places); 5. For pervasive games. Bij deze categorie wordt de urbane omgeving het speelbord voor een spel. (Geocaching). 21 De vijf bovengenoemde categorieën zijn inmiddels niet meer helemaal volledig omdat er continue nieuwe ontwikkelingen op dit gebied plaatsvinden. De indeling geeft een goed beeld van de omvang en doelen van locatieve media. 2.2 Locatieve media in de erfgoedsector In het voorjaar van 2011 telde Nederland ruim zes miljoen mobiele internetters van 12 tot 75 jaar, dit aantal zal de komende jaren nog meer toenemen. De toename van het mobiele internetgebruik zal een grote impact hebben op de erfgoedsector. 22 Een uitvloeisel van deze explosieve toename van nieuwe apparaten is dat museumbezoekers er van uit gaan dat ze hun smartphone overal kunnen gebruiken. Als instelling moet je inspelen op het feit dat vrijwel elke bezoeker die de instelling binnenloopt in het bezit is van een smartphone. 23 Locatieve media en de erfgoedsector gaan goed samen omdat er een mogelijkheid ontstaat om de erfgoedbeleving buiten de vier museummuren voort te zetten. 24 Ook is het laagdrempelig omdat de bezoeker gebruik kan maken van zijn eigen smartphone, een apparaat waar de bezoeker bekend mee is en weet hoe het bedient dient te worden. De erfgoedinstellingen kunnen de bezoeker door middel van het inzetten van locatieve media op een interactieve en persoonlijke manier betrekken bij de instelling. Locatieve media kunnen op verschillende manieren in de openbare ruimte worden ingezet door erfgoedinstellingen. 25 Binnen de vier museummuren is het vaak lastig om gebruik te maken van deze media, omdat het GPS signaal, waar de technologie gebruik van maakt, binnen in een gebouw zwak is en dus niet locatie gebonden informatie kan weergeven. Naast de mogelijkheden die locatie gebonden applicaties of mobiele websites de erfgoedsector bieden, zijn er afgelopen jaren een aantal nieuwe technologieën bijgekomen. Een aantal erfgoed- en commerciële instellingen zijn reeds bekend met het inzetten van deze nieuwe technologieën, zie hoofdstuk M. de Lange, Moving Circles: Mobile Media and Playful Identities (Rotterdam 2011) 22 De erfgoedsector, gevormd door musea, overheidsinstanties, bedrijven en stichtingen, hebben als kerntaak het cultureel erfgoed te behouden en aandacht en begrip van dit erfgoed te bevorderen. 23 Mobile Apps Time-to-Adoption Horizon: One Year or Less in: The NMC Horizon Report: 2011 Museum Edition (2011) K. Arvanitis, Museums outside walls: mobile phones and the museum in the everyday in: Museums in a Digital Age (2010) N. Proctor, From headphones to Microphones in: Museums, Creativity and Technology (2011)

15 2.3 QR-code projecten in Nederland m.b.t. erfgoed in de openbare ruimte Het project Erfgoed-info heeft ervoor gekozen om QR-codes in te zetten om de informatie over te dragen aan het publiek. Het projectteam houdt er rekening mee dat de QR-codes vervangen kunnen worden door nieuwe opkomende technologieën als NFC en Points of Interest via GPS. In deze paragraaf zal er een korte introductie worden gegeven het begrip QR-code. Hierna zal er in een schema worden weergegeven welke QR-code projecten reeds door culturele instellingen zijn ontwikkeld om inzicht te geven in het veld. QR-codes QR staat voor Quick Response. Dit is een tweedimensionale streepjescode, die via de smartphone informatie biedt door automatisch een URL te openen als de code gescand wordt. Volgens The NMC Horizon Report: 2011 Museum Edition vallen QR-codes, eveneens als NFC (Near Field Communication), onder het kopje Smart Objects. 26 Smart Objects hebben vier eigenschappen: het is klein en daarom makkelijk om overal aan vast te maken, het bevat een eigen Unique code of teken, het heeft een kleine opslag voor data (bijvoorbeeld een link naar een website) en het is een manier om direct data naar een apparaat (bijvoorbeeld smartphone) te sturen. 27 Schema Zie volgende bladzijde (Figuur 1). Conclusie schema Op internet is het lastig te vinden welke organisaties actief zijn met het inzetten van QR-codes, er zijn veel kleinschalige projecten welke door relatief kleine instellingen worden geïnitieerd. De projecten, welke staan opgenomen in Figuur 1, passen de QR-codes op vier verschillende manieren toe in de openbare ruimte: 1. QR-codes op stickers; 2. QR-codes op stoeptegels; 3. QR-codes op bordjes; 4. QR-codes geplaatst op een informatiebord. Bij een aantal QR-code projecten verwijst de QR-code naar bestaande internetpagina s of websites, wat niet bevorderlijk is voor het gebruik. Vaak zijn de marges van deze websites groter dan het scherm van de smartphone, hierdoor ziet de gebruiker maar een deel van de website. Ook is de informatie op een standaard website vaak niet relevant op de locatie. De QR-code kan ook verwijzen naar een mobiele website of naar mobiele webpagina s. Deze pagina s worden door een aantal QRcode projecten speciaal ontworpen, hierdoor is de informatie op maat gemaakt en relevant op de locatie. Ook kan de QR-code verwijzen naar een audio- of videofragment, als er audiofragmenten worden toegepast op verschillende locaties kan er bijvoorbeeld een audiotour ontstaan. 26 Zie hoofdstuk 5 voor meer informatie over NFC 27 The NMC Horizon Report: 2011 Museum Edition,

16 Figuur 1 - QR-code projecten in de openbare ruimte. Project & Plaats Opdrachtgever Kader Lancering Methode Vorm Aantal Doorverwijzing naar: Heldenroute van Rosendaele Vrijetijdshuis Brabant* X sep-11 QR Bordjes X Mobiele website Informatieborden Zeist Museumkwartier Slot Zeist Vervolg van bestaande audiotour Zomer 2011 QR QR op informatieborden 14 URL verwijst naar audiofragment Markant Friesland Koepel Markant Friesland X X QR QR bij ingang musea 21 Mobiele webpagina Mobiele QR route voor UITweek Utrecht Hogeschool en Universiteit Utrecht UITweek augustus 2011 QR X X X Monumenten route Breda VVV Breda Monumentendag 2011 sep-11 QR Bordjes 35 X QR code op monument Utrecht Utrechts Monumenten Fonds Utrechts Monumenten Fonds 65 jaar dec-09 QR Bordje 1 Mobiele website QR Kerkenroute Zeevang VVV Zeevang Onderdeel QR Religieus Erfgoed Noord-Holland jun-11 QR & AR X 7 X QR-codes Brabantse Project Restauratie van Bordjes met Provincie Noord-Brabant sep-10 QR monumenten Monumenten monumentenschild 5 Desktop website QR-codes Hunebeddencentrum Borger Hunebedcenturm in Borger Europa Nostra Award sep-11 QR Borden 5 Mobiele webpagina QR-codes in Dokkum Admiraliteitshuis, Speak en QR op affiches en X Begin 2010 QR Ynform ansichtkaarten X Desktop website QR-codes Woerden Stichts-Hollandse Historische Themajaar Oude Hollandse Verschillende nov-11 QR Trottoirtegels 10 Vereniging Waterlinie webpagina s QR-ommetje van duizend jaar Ouder-Amstel Monumenten Ouder-Amstel Oneindig Noord-Holland** mei-11 QR Bordjes 19 Desktop website QR-route Heerlen Heerlen Vertelt X apr-11 QR Stickers 9 Mobiele website QR-wandelroute door Venlo Limburgs Museum Ouverture 2010 X QR Bordjes X X Speurtocht met QR-code Amerongen Tabaksteeltmuseum X jul-11 QR X X Mobiele website Stadswandeling QR Rotterdam Maritiem Museum Rotterdam 100 jaar geleden de eerste 21 april - 19 mei Chinezen 2011 QR Stickers op de grond 80 Mobiele webpagina QR Parklezer Westergasfabriek Amsterdam Westergasfabriek Stichting + BV X apr-10 QR le borden 30 Mobiele webpagina * Oneindig Noord-Holland is een platform van verhalen over het verleden van Noord-Holland. ONH ontwikkelde meerdere QR-code routes. Zie ** Vrijetijdshuis Brabant is een organisatie die het vrijetijdsbeleid van de provincie Noord-Brabant uitvoert en ontwikkelde meerdere QR-code routes. Zie 14

17 3. Drie locatieve media projecten In het voorgaande hoofdstuk werd een schema weergegeven met een aantal QR-code projecten in de openbare ruimte om een beeld te geven van het veld. Dit hoofdstuk zal dieper ingaan op drie locatieve media projecten in de openbare ruimte. Aan de hand van drie cases er worden verduidelijkt welke valkuilen en meevallers de projecten hebben ondervonden, met welke doelen de projecten van start gingen en welke behaald zijn. De technieken die toegepast zijn, met welke doelgroepen, gebruikersaantallen en partijen de projecten te maken hebben en de kosten die er gemaakt zijn. Ook wordt er besproken welke toekomstplannen de projecten hebben. Drie interviews vormen de basis voor de cases, zie bijlage 3 voor de uitwerkingen. De projecten zijn: UAR van het NAI, de IJdijkenroute van Sparked en het IAM QR project van ATCB. Voor UAR is Ferry Piekart geïnterviewd, hij is curator bij het NAI en houdt zich onder andere bezig met publieksbereik. David van Zeggeren van Sparked is geïnterviewd voor het project IJdijkenroute waarvan hij de projectmanager is. Voor het project van ATCB, IAM QR, zijn Ines Gall en Edgar Vijgeboom geïnterviewd, zij hebben voor dit project een gedeelte van het design, de invoer en het CMS gemaakt. 28 Na het beschrijven van de drie cases word er in een schema weergegeven wat de sterke en zwakke punten van de projecten zijn. Het doel van het geven van de drie cases en het schema is dat het voor nieuwe locatieve media projecten ideeën genereert en met welke punten rekening gehouden kan worden. 3.1 UAR van het NAI Afbeelding 2: UAR applicatie van het NAI, voorbeeld De Bijenkorf Amsterdam. 28 Een Content Management System (CMS) is een software toepassing die het mogelijk maakt informatie te publiceren op een internetpagina. Via de toepassing kunnen gegevens direct worden gepubliceerd op het internet en kan de informatie op elk moment worden aangepast. 15

18 Introductie UAR (Urban Augmented Reality) is een op locatie gebaseerde applicatie ontwikkeld door het NAI (Nederlands Architectuurinstituut) en werd in Rotterdam gelanceerd op 30 juni Al lopend door een stad met een smartphone maakt de applicatie het mogelijk om aan de hand van tekst, beeld, archiefmateriaal, film en 3D modellen meer te weten te komen over de gebouwde omgeving. UAR laat de stad zien zoals het was, zoals het had kunnen zijn en zoals het er in de toekomst uit komt te zien. Op dit moment zijn de steden Amsterdam, Den Bosch, Den Haag, Gouda, Haarlem, Rotterdam en Utrecht in UAR opgenomen. Doel Het doel van UAR is om over heel Nederland uit te groeien, dat er uiteindelijk één applicatie is over Nederlandse architectuur waarin alles samen komt. Een doel van het NAI was om een nieuwe groep mensen geïnteresseerd te krijgen voor architectuur of voor het NAI, dit doel is bereikt. Partijen UAR maakt gebruik van een stramien, ze zoeken één partij in een plaats die de leiding neemt, dit is vaak een lokaal architectuurcentrum, deze partij zoekt daar zelf partijen bij. Het NAI vertrouwt de partij volledig en deze krijgt carte blanche om het CMS te vullen. Er zijn dus tientallen partijen die een rol spelen binnen UAR. Techniek De UAR applicatie maakt gebruik van Augmented Reality in Layar. Er wordt geen gebruik gemaakt van fysieke punten, dit komt omdat er teveel punten zijn. UAR wilde juist werken met geo-locaties via de satelliet zonder dat er markeringen aangebracht moesten worden, dit was voor hen noodzakelijk. UAR werkt nu nog via een CMS waarin de verschillende partijen toegang tot hebben. UAR dient als het ware als een platform. Op dit moment vindt er een onderzoek plaats naar de koppeling van databases, zodat er minder tijd gaat zitten in het invoeren van informatie in het CMS. De content is alleen te bekijken via de UAR app. Het ontwerp voor een pagina op het web ligt klaar, maar daar is op dit moment geen budget voor. Naast deze financiële afweging is er ook een auteursrechtelijke reden, er is toestemming om op een lage resolutie het fotomateriaal op een mobiele website te gebruiken maar niet met een hogere resolutie op websites, dit heeft met concurrentie te maken. Doelgroep De doelgroep van UAR is niet het vak-publiek, maar iedereen die belangstellend is voor zijn eigen omgeving. In eerste instantie dacht UAR de groep van twintigers te bereiken, maar dertigers en veertigers downloadde de applicatie het vaakst. Kosten Bij de opzet van het project was er geen businessplan. De reden hiervoor is dat het project heel klein is ontstaan, het project is proefondervindelijk veel groter geworden. UAR heeft constant geanticipeerd en doorgepakt op de successen die het project boekte. UAR is deels gefinancierd met een subsidie voor digitalisering van twee ton, maar dit is maar een deel van de kosten, de rest heeft het NAI zelf betaald. 16

19 Gebruik Er zijn twee soorten gebruik van de applicatie: 1. Het toeristische gebruik, waarbij het gaat om de highlights. 2. Het Shazam-achtige gebruik, waarbij het gaat om het verkrijgen van sec informatie. 29 Dit zijn twee verschillende manieren van gebruik, het ene heel recreatief en het andere om alleen informatie te verkrijgen. Er zijn downloads van de applicatie geweest, er is niet te achterhalen of mensen de app nog steeds gebruiken. Wel kan er worden nagegaan hoeveel mensen de update van de app downloaden, op deze manier kan het NAI het aantal actieve gebruikers bijhouden. Het is moeilijk te achterhalen wat er in één sessie gebeurt. Valkuilen 1. UAR is een technologisch project waar de organisatie van het NAI eigenlijk geen ervaring mee heeft. Door veel met externen te werken is dit uiteindelijk opgelost. 2. Binnen een instelling gaat het vaak om het maken van een product, je zet het product neer (bijvoorbeeld een tentoonstelling) en dan is het klaar. Bij de UAR applicatie werkt het niet zo, het is een continu proces en er moet doorontwikkeld blijven worden. Doordat dit binnen het NAI niet altijd is gebeurd heeft het project bijna een paar keer stil gelegen, even aankijken is geen optie. 3. UAR is meer een platform dan een tentoonstelling van het NAI. UAR faciliteert voor veel andere partijen die zelf content toevoegen en aanpassen. Hierdoor heeft UAR niet overal greep op. Soms moet je als instituut accepteren dat content iets minder is, je kunt niet alles controleren en editen. 4. Het doel van UAR was om over heel Nederland uit te groeien, dit duurt langer verwacht. Dit heeft te maken met financiën en de economische situatie waardoor partijen vaker op de rem gaan. Meevallers 1. Het NAI wordt mede door de UAR applicatie als een heel innovatief instituut gezien en dat is voor hen heel waardevol. 2. Het bereik van de mensen is goed gelukt, er zijn heel veel nieuwe mensen geïnteresseerd voor architectuur of voor het NAI. Dit had het NAI in eerste instantie niet verwacht. Toekomst Binnenkort gaat UAR ondergronds, dat betekent dat je bijvoorbeeld de Noord-Zuid lijn kunt bekijken. Een consortium van partijen die heel veel met het ondergrondse hebben, zoals Ballast-Nedam. Over sommige nieuwe ideeën kan nog niets gezegd worden. In de toekomst zal UAR meer steden gaan toevoegen, Hilversum staat bovenaan deze lijst. 29 Shazam is software die je kunt downloaden op een smartphone. De gratis applicatie kan snel muziek herkennen en geeft vrijwel meteen weer wat de titel en artiest is van het liedje. 17

20 3.2 IJdijkenroute van Sparked Afbeelding 3: IJdijkenroute van Sparked, voorbeeld Nassauplein Amsterdam. Introductie De IJdijkenroute is gerealiseerd door Sparked, een jong en innovatief bedrijf dat diensten en oplossingen biedt voor de verbetering van online communicatie en interactie tussen bedrijven en personen. De IJdijkenroute loopt van het Pontplein in Velsen naar de Jodenbreestraat in Amsterdam en is ongeveer 40 km lang. Doel De IJdijkenroute heeft als doel de dijken zichtbaar en beleefbaar te maken en de verborgen verhalen van de dijken te vertellen. De route richt zich op het uitdragen van de landschappelijke, waterkerende, recreatieve, educatieve en cultuurhistorische waarden van de dijken. 30 De fysieke zichtbaarheid en het vertellen van verhalen aan verschillende doelgroepen zijn doelen die het project IJdijkenroute inmiddels heeft bereikt. Partijen Oneindig Noord-Holland (ONH) heeft als het ware de IJdijkenroute geadopteerd. ONH is het cultuurhistorische verhalenplatform van de Provincie Noord-Holland. De samenwerking is ontstaan omdat de IJdijkenroute op zoek was naar een platform waar de verhalen op konden staan en er niet genoeg budget was. ONH betaalt nu de helft van het project budget. De overheid, de gemeente en verschillende stadsdelen zijn ook partners van de IJdijkenroute, zij hebben een aantal bordjes geadopteerd. Techniek Voor het project IJdijkenroute is er gekozen voor QR-codes omdat dit voor de IJdijken toegankelijker is dan veel andere locatiegebonden media (AR, applicaties) en omdat het zichtbaar is. De hele route is op de website van ONH te vinden, daarmee wordt het voor de gebruiker duidelijk dat het een route is en geen losse verhalen. Naast het platform van ONH is er de website IJdijkenroute.nl waar informatie over het project te vinden is en routes te downloaden zijn. Het project is autonoom, er is wel een samenwerking, maar het is een project van Sparked en dat probeert men met de website ijdijkenroute.nl te verduidelijken (geraadpleegd 2 januari 2012) 18

21 Doelgroep De digital natives zijn de eerste doelgroep, dit zijn mensen die weten hoe ze moeten omgaan met een telefoon. De cultuurhistorisch geïnteresseerden zijn de tweede doelgroep, dit zijn mensen tussen de vijfenveertig en de zestig die routes fietsen en lopen. Ook de bewoners van de dijken zijn als mogelijke doelgroep vastgesteld. Op dit moment is er weinig zicht op wie de codes scant waardoor het moeilijk is een doelgroep analyse te maken, het is moeilijk te achterhalen of er gebruikers zijn die een bepaalde route lopen of meerdere bordjes scannen. Kosten Om een mobiele website in de lucht te houden betaal je dataverkeer kosten. Hoe vaker de mobiele website wordt geraadpleegd, hoe hoger de kosten zijn, dit is voor het project IJdijkenroute een paar honderd euro. De financiering van de IJdijkenroute is rond tot 2013, er is momenteel geen budget voor communicatie. Gebruik Alle gegevens worden verzameld in Google Analytics, hier kan worden teruggezien zien hoe vaak een bordje gescand wordt. Valkuilen 1. Er waren te weinig afspraken met de deelnemende partijen gemaakt over de content, waardoor er last minute nog veel verhalen geschreven moesten worden. 2. Er is te weinig aan communicatie gedaan om uiteindelijk een goed effect te krijgen. Mensen die erover hebben gehoord of gelezen gaan er gebruik van maken. Er was voor dit onderdeel te weinig budget geraamd. 3. Er is vertrouwd op de aanwezigheid van bordjes op straat, wat misschien niet helemaal goed was. Mensen herkennen de bordjes op straat niet en weten niet wat ze ermee moeten doen. 4. Mensen kunnen zonder smartphone de route niet volgen. Er zijn kleine foldertjes uitgegeven, maar deze zijn vormgegeven als een soort communicatieboekjes met informatie over de route met een paar verhaaltjes. De plattegrond die in de foldertjes is opgenomen is te klein, er had eigenlijk gekozen moeten worden voor een boekje waarmee men zonder de mobiele telefoon de route alsnog kan lopen en een groot deel van de verhalen kan lezen. 5. De kleine foldertjes liggen op een aantal plekken langs de route maar lang niet bij alle VVV s, hierdoor is de zichtbaarheid niet optimaal. Meevallers 1. De taken waren goed verdeeld onder de verschillende partijen, hierdoor is de uitvoerfase heel snel gegaan. Door deze goede communicatie is binnen drie weken een mobiele website gebouwd, zijn vijfentachtig verhalen afgerond, zijn bordjes ontwikkeld, gemaakt en geplaatst en de communicatie tussen Oneindig Noord-Holland geregeld. 2. De uiteindelijke kwaliteit en de hoeveelheid van de verhalen is heel goed. Er zijn vijfentachtig verhalen op vierentwintig locaties. 3. De samenwerkingen met een aantal musea gingen boven verwachting goed. Bijvoorbeeld met het Amsterdam Museum. 4. Er wordt veel aandacht uit de tafel gehaald. Dit is een tafel met een kaart erop, die langs de verschillende culturele instanties reist die meedoen. 19

22 Toekomst In de toekomst wil de IJdijkenroute de route uitbreiden met meer QR-code borden. Ook wil het project graag audio en video in de bestaande en nieuwe routes toevoegen. Het aangaan van nieuwe samenwerkingsverbanden met bijvoorbeeld de ANWB, Staatsbosbeheer, Stadsherstel, VVV s en andere cultuurhistorische projecten lijkt de IJdijkenroute interessant. 3.3 IAM QR project van ATCB Afbeelding 4: Iam Amsterdam QR applicatie, voorbeeld van een bord. Introductie Het QR-code project van ATCB (Amsterdam Toerisme en Congres Bureau) is een onderdeel van het project Explore Amsterdam. Door middel van het scannen van een QR-code ontvangt de gebruiker informatie over bijvoorbeeld het gebouw waar de gebruiker op dat moment voor staat. Naast deze informatie ontvangt de gebruiker, op basis van de locatie, tips over andere interessante plekken in de omgeving. De borden bestaan uit vier tegels: een tegel met een rood kruis die verwijst naar de 3 kruizen in het wapen van Amsterdam, een tegel met een gekantelde QR-code, een tegel met een korte Engelse tekst en een tegel met een korte Nederlandse tekst over de locatie. In totaal zullen er 132 borden worden geplaatst. 31 Doel Het doel van het project is de toeristen (zowel Nederlandse als buitenlandse) te stimuleren om het centrum uit te gaan en ook andere buurten van Amsterdam te ontdekken, de QR-code dient hierbij als een soort trigger. Partijen Het project is uitgevoerd door het ATCB. Reclamebureau EdenSpiekermann bedacht en ontwikkelde het design van de 132 borden samen met de aardewerkfabriek Koninklijke Tichelaar in Makkum. 32 Studio Parkers heeft een deel van het design gedaan, de invoer en het CMS gemaakt. Het project is een opdracht van gemeente Amsterdam Economische Zaken en is gerealiseerd in samenwerking met Bureau Monumenten & Archeologie, Stadsarchief en de betreffende stadsdelen (geraadpleegd 3 januari 2011) 32 Ibidem (geraadpleegd 2 januari 2011) 20

23 Techniek Het project Andere gezichten van Amsterdam in opdracht van gemeente Amsterdam is een onderdeel van het gemeentelijke project Explore Amsterdam, waar het QR-project aanhaakt. Met het QR-project heeft het ATCB twee vliegen in klap, er is een mobiele website gemaakt en binnen deze mobiele website bevindt zich het QR-project. Binnen het QR gedeelte bevindt zich een QR-code scanner applicatie die de gebruikers gratis kunnen downloaden. Doelgroep Het project is zowel voor Amsterdammers als binnen- en buitenlandse toeristen bedoelt. Kosten Het maken en bevestigen van de borden (132 in totaal) kostte naar inschatting euro. Naast deze kosten zijn er kosten gemaakt voor alle website ontwerpen, hosting etc., dit was een bedrag van euro. Na de oplevering van de borden lopen alleen de hostingkosten door. Gebruik Op dit moment is alleen nog stadsdeel Noord live gegaan, dit was eind november Naar verwachting is het Centrum het volgende stadsdeel wat live gaat. Het aantal gebruikers valt nu nog mee, er zijn nog niet veel web statistieken beschikbaar. Op dit moment wordt de mobiele website gemiddeld 25 keer per maand bezocht. Er kan worden achterhaald hoe vaak de app wordt download, maar niet hoeveel QR codes er worden gescand. Valkuilen 1. De content moest door verschillende partijen goedgekeurd worden en historisch correct zijn. Dit duurde langer dan verwacht omdat er partijen om de hoek kwamen kijken, zoals de eigenaren van de historische panden, die soms andere dingen wilden dan het stadsarchief. 2. Het ophangen van borden aan een monumentaal pand is als vrij lastig ondervonden, er is een vergunning nodig en het kost veel tijd om die te krijgen. 3. Soms moet het bordje worden opgehangen op een locatie waar het niet mogelijk is om een bordje op te hangen, bijvoorbeeld op een plek waar een bepaalde slag heeft plaatsgevonden. Er moet dan een andere oplossing worden bedacht, bijvoorbeeld een paal neerzetten, wat vaak hogere kosten met zich mee brengt. 4. Op dit moment worden QR-codes ingezet, maar over vijf jaar zijn deze misschien verouderd. Misschien dat GPS nauwkeuriger wordt en dit veel vaker wordt toegepast, wat doe je dan met de bordjes? 5. Op dit moment staan de standaard locaties in de applicatie, maar er wordt nog gekeken of QR echt doorzet. Hierdoor wordt het niet helemaal 100% goed gedaan, er zijn bijvoorbeeld nog geen thema s. Meevallers 1. Er is goed over nagedacht wat er allemaal op het bord komt te staan, het is geen soort sponsor bord waar de QR-code in het niet valt. 2. Wat je je moet blijven afvragen: Is het relevant voor de gebruiker of de consument om op dat moment te weten? Geen dubbele informatie geven, niet vertellen wat de gebruiker met zijn eigen ogen kan zien. 21

24 3. Er is rekening gehouden met de lengte van de URL s achter de QR-codes. Deze zijn heel kort gehouden, waardoor de code er duidelijk uit blijft zien en op deze manier kan de code gemakkelijk gescand worden met een smartphone. 4. Er is rekening gehouden met vandalisme. Als er een derde van het QR-code bordje wegkrast wordt dan blijft de code alsnog werken. Toekomst Er is nagedacht over het verwerken van een aantal thema s binnen de QR-codes en stadsdelen, dit is nu om budget redenen niet gerealiseerd, dit zal in de toekomst wel gedaan worden. Door het koppelen van stadsdelen en QR-codes aan thema s ontstaan er verhalen met een begin en een einde wat gebruikers zal stimuleren om door te gaan en om meer te willen weten. Er zullen in de komende maanden steeds meer borden worden geplaatst in de deelnemende stadsdelen. 3.4 Schema: locatieve media projecten in de openbare ruimte Zie volgende bladzijde (Figuur 2). 22

25 Figuur 2 - De sterke en zwakke punten van de 3 cases. UAR IJdijkenroute IAM QR Sterke punten van het project Nieuwe groep mensen geïnteresseerd in Fysieke zichtbaarheid van de dijken 1. architectuur en het NAI In 7 grote steden aanwezig met veel punten Vergeten verhalen teruggehaald 2. van informatie Collectie van het NAI in de openbare ruimte Eigen website waar informatie te vinden is en routes te 3. te bekijken downloaden zijn Proefondervindelijk is het project veel groter Onderdeel van grootschalig verhalenplatform waardoor 4. geworden dan verwacht meer bekendheid Constant geanticipeerd en doorgepakt op de Uitvoerfase ging heel snel en goed door duidelijke 5. successen onderlinge communicatie downloads van de applicatie geweest Uiteindelijke kwaliteit en de hoeveelheid (85) van de 6. verhalen erg goed Het NAI wordt mede door de UAR app als Er zijn in totaal 24 QR-code borden waar de verhalen te 7. heel innovatief gezien vinden zijn Toerist wordt door dit project uit het centrum geleid Tweetaligheid van de bordjes De borden zijn overzichtelijk, duidelijke teksten, herkenbaar op straat Rekening gehouden met invloeden van buitenaf, o.a. verkleuring van de borden door de zon Rekening gehouden met vandalisme, een derde van de QRcode kan weggekrast worden Op meerdere locaties in de verschillende stadsdelen aanwezig Na het scannen van een code ontvang je meer interessante punten in de buurt Zwakke punten van het project Door samenwerking veel partijen geen Subsidie loopt tot 2013, daarna geen geldtoevoer meer Geen thema s of duidelijke verhaallijn aanwezig 1. controle op toegevoegde content 2. UAR is meer een platform dan een tentoonstelling van het NAI geworden Veel logo s op de QR-code borden aanwezig, waardoor wirwar Hoge bandbreedte waardoor hoge kosten voor buitenlandse toerist 3. Geen website van het project vanwege budget en auteursrecht Door weinig afspraken met partijen over de content, lastminute veel verhalen geschreven Veel partijen zeggenschap over de content waardoor dit langer duurde dan verwacht 4. Content is alleen te bekijken via UAR Op dit moment geen budget meer voor communicatie Het verkrijgen van vergunningen om borden op te hangen aan een historisch pand duurde lang 5. financiële en de economische situatie: partijen vaker op de rem Het project heeft vertrouwd op de aanwezigheid op straat, dit is niet genoeg Nu maakt het project gebruik van QR-codes, straks is dit misschien verouderd 6. Technologisch project: het inzetten van externen kost extra geld Foldertjes zijn verkeerd vormgegeven, mensen kunnen zonder smartphone de route niet lopen 23

26 4. Publieksonderzoek De doelstelling van het publieksonderzoek is erachter komen hoe wenselijk het inzetten van locatieve informatie over onroerend erfgoed bij het publiek is en of er vanuit de markt vraag is naar het project Erfgoed-info. De deelvraag die tijdens het onderzoek beantwoordt dient te worden: Is er interesse vanuit het publiek in locatieve informatie over onroerend erfgoed?. Om de deelvraag te kunnen beantwoorden is er gekozen om een kwantitatief onderzoek uit te voeren in de vorm van een online enquête. 34 Online onderzoek is een snelle en betrouwbare manier van dataverzameling. Een online onderzoek brengt een aantal voordelen met zich mee: 1. In korte tijd zijn veel respondenten te bereiken; 2. De onderzoekgegevens worden direct in bestandsvorm beschikbaar gemaakt; 3. Respondenten kunnen de vragenlijst invullen wanneer het hen goed uitkomt; 4. Er kan gebruik worden gemaakt van zowel audio- als videofragmenten. 35 Een aantal nadelen van een online onderzoek zijn: 1. Het bereik van de enquête is beperkt tot internetgebruikers; 2. Intensieve begeleiding van de respondent en extra uitleg bij de enquêtevragen is niet mogelijk; 3. Minder inzicht in non-respondenten. 36 Het opstellen van de online enquête bestond uit een aantal fasen. Deskresearch, gesprekken 37, voorlopige vragen opstellen, controle door expert, proef enquête uitdelen onder testpubliek, definitieve vragen formuleren en de enquête online zetten. 38 De enquête heeft online gestaan op diverse sociale media van erfgoed instanties. De enquête heeft gestaan op de Facebookpagina van de Reinwardt Academie, de Erfgoed2.0 pagina op LinkedIn en op Twitter via David van Zeggeren en Bob Crezee. Ook heb ik gebruik gemaakt van mijn eigen netwerk. In totaal hebben 150 respondenten de enquête ingevuld. Hierbij is rekening gehouden met drie doelgroepen: 1. De professional; experts uit het veld via Linkedin pagina Erfgoed 2.0 en Twitter De erfgoed student; via de Facebookpagina van de Reinwardt Academie De niet cultureel- of erfgoedexperts; vrienden, familie, kennissen. 34 Zie bijlage 2 voor de online enquête (geraadpleegd 26 september 2011) 36 (geraadpleegd 26 september 2011) 37 Kennismakingsgesprekken waarbij ik aanwezig was o.l.v. Liesbeth Jansen. Gesprekken met Onno Meerstadt (Stadsherstel Amsterdam), Leo Endedijk (De Hollandsche Molen) en Jan Altenburg (Paleis Soestijk). 38 B. Verhage, Inleiding tot de marketing (2005) (geraadpleegd 6 september 2011) 40 (geraadpleegd 6 september 2011) 24

27 Bovengenoemde doelgroepen lopen onderling erg uiteen, maar het is geen blinde steekproef. Hierdoor zijn de resultaten niet representatief voor de totale populatie. In dit hoofdstuk zullen de resultaten van het online onderzoek uitgelicht worden. De resultaten van de online enquête zullen besproken worden aan de hand van grafieken en tabellen. Omdat er geen vergelijkbaar onderzoek uitgevoerd is op het gebied van QR-codes voor onroerend erfgoed, zullen de uitkomsten en bevindingen achteraf niet vergeleken worden met soortgelijke onderzoeken. Een aantal enquête vragen zullen apart vergeleken worden met onderzoeken, deze onderzoeken dienen als referentiekader Resultaten Algemene informatie respondent In totaal hebben 150 respondenten de enquête ingevuld. Naar schatting is 65% van de enquêtes ingevuld via Linkedin of Twitter, 10% door Reinwardt studenten en 25% door vrienden, familie en kennissen % van de respondenten is man en 65.33% is vrouw. De gemiddelde leeftijd van de respondent is 35 jaar. Ruim 42% van de respondenten geeft aan werkzaam te zijn in de kunst-of cultuur sector en 19.33% geeft aan een kunst- of cultuur gerelateerde studie te volgen. Als je het percentage van de respondenten werkzaam in de culturele sector vergelijkt met het percentage Nederlanders dat werkzaam is in de culturele sector, is 42% van de respondenten een zeer hoog percentage. In 2009 werkte 2.0% van de totale Nederlandse bevolking in de culturele sector volgens Eurostat, Cultural Statitics, Op de vraag: Hoe vaak bezoekt u erfgoedinstelling? werd verschillend geantwoord. Er is één persoon die aangeeft nooit erfgoedinstellingen te bezoeken en 29% van de respondenten bezoekt vaak een erfgoedinstelling. 28% van de respondenten gaf als antwoord regelmatig een erfgoedinstelling te bezoeken. Informatie over erfgoed wordt door de respondent op verschillende manieren verkregen. De meest voorkomende media hiervoor is internet dat zowel thuis als op de mobiele telefoon wordt geraadpleegd, dit medium werd door de respondent 131 keer gekozen. Op de gestelde vraag waren verschillende antwoorden mogelijk wat betekent dat sommige respondenten één medium hebben aangevinkt en sommige meerdere antwoorden hebben ingevuld. De respondent heeft gemiddeld 2.84 keer een antwoord ingevuld. Het is dus niet zo dat de percentages in Grafiek 1 laten zien welk medium het vaakst gebruikt wordt, maar het aantal keren dat de media door de respondent gekozen is. 41 T. Thomassen (red.) Archiefgebruikers: Consumenten van het verleden (2004) (geraadpleegd 25 november 2011) 25

28 Grafiek 1 Verkrijgen van informatie over erfgoed. Op welke wijze komt men aan informatie over erfgoed? Vakbladen 32,67% Tijdschriften 46,67% Televisie 36% Sociale media 53,33% Internet 87,33% Anders 28% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Percentage Het medium internet wordt door 87.33% van de respondenten geraadpleegd voor het verkrijgen van informatie over erfgoed. Uit een recent onderzoek van het CBS (Centraal Bureau voor de Statistiek) blijkt dat in Nederland het aantal internetgebruikers procentueel snel stijgen. De toename van mobiel internetten is vooral te danken aan de ontwikkelingen en verspreiding van de smartphone. In 2011 gaf 43 procent van de internetgebruikers aan online te gaan via een mobiele telefoon. Dat is een verdubbeling vergeleken met een jaar eerder (21 procent). Ruim 20 procent van de internetters ging mobiel op het web via de laptop. Dit aandeel is vrijwel gelijk gebleven aan vorig jaar, maar is wel anderhalf keer zo hoog als in 2007 (13 procent). CBS, persbericht 25 oktober Naast het raadplegen van internet worden ook sociale media en tijdschriften door de respondent vaak geraadpleegd. Het gebruik van sociale media zie je steeds meer toenemen in Nederland. In 2011 gaf 53% van de internetgebruikers aan dat ze in de voorgaande drie maanden actief waren geweest op sociale netwerken zoals Hyves, Facebook en Twitter. Vooral jongeren maken hier veel gebruik van (88%). 44 Op de vraag: Hoe komt u doorgaans aan informatie over erfgoed? was er ook de mogelijkheid om een ander medium in te vullen, 42 respondenten (28%) hebben hiervan gebruik gemaakt. Zie Figuur 3 voor de anders genoemde media door de respondent (geraadpleegd 25 oktober 2011) 44 Ibidem. 26

29 Figuur 3 Informatie over erfgoed op een andere manier verkregen dan de geboden keuzemogelijkheden. Anders, namelijk: Advertenties op straat (2) Bij erfgoed zelf Boeken (2) Familie (2) Folder Museumjaarkaart Folders (2) Historische verenigingen Kennissen (3) Krant (6) Mond op mond/ via via (9) Netwerk (5) Via opleiding (3) Vrienden (5) Smartphone Om erachter te komen hoeveel respondenten in het bezit zijn van een smartphone werd de volgende vraag gesteld: Bent u in het bezit van een smartphone?. Op deze vraag gaven 105 respondenten aan in het bezit te zijn van een smartphone (70%). 45 respondenten (30%) gaven aan niet in het bezit te zijn van een smartphone. Uit een onderzoek van Telecom Paper (4 augustus 2011) blijkt dat vier op de tien Nederlandse consumenten (42%) in het tweede kwartaal van 2011 een smartphone gebruikten. 45 Dit is een flinke stijging ten opzichte van het jaar daarvoor, toen waren nog maar 30% van de Nederlandse consumenten in het bezit van een smartphone. Deze stijging is vooral te danken aan de jongeren. In de leeftijdscategorie bezit 60% een smartphone terwijl tussen de 60 en 64 jaar slechts 20% een smartphone bezit. 46 Onderstaande grafiek (Grafiek 2) geeft het aantal smartphone bezitters per leeftijdscategorie weer. De leeftijdscategorie jaar is duidelijk de koploper in het bezit van een smartphone. Naar mate de leeftijden oplopen, loopt het bezit van een smartphone af. De gegevens uit de enquête zijn vergelijkbaar met de gegevens uit het onderzoek van Telecom Paper. Uitgerekend is 81,25% van de mannen en 68,49% van de vrouwen in het bezit van een dergelijke telefoon (geraadpleegd 1 december 2011) 46 (geraadpleegd op 1 december 2011) 27

30 Aantal respondenten Grafiek 2 Smartphonebezit ingedeeld naar leeftijd Bezit smartphone ingedeeld naar leeftijd Leeftijdscategorie nee ja De groep van 70% respondenten die in het bezit is van een smartphone, bezitten verschillende type smartphones. De iphone is met 38 gebruikers de meest voorkomende telefoon binnen de groep smartphone bezitters. De Android telefoon komt op de tweede plaats met 36 gebruikers. Het antwoord: Anders, namelijk werd twee keer ingevuld met Vodafone 360 en de Sony-Ericsson. Grafiek 3 geeft in percentages weer welk type smartphone de respondent bezit. Grafiek 3 Type smartphone bezit in percentages. Type smartphones 1,90% 7,62% 20% 36,19% iphone Android Nokia Blackberry Anders 34,29% Ruim een derde van de smartphonebezitters in Nederland bezit een telefoon met Android als besturingssysteem. Een op de vijf maakt gebruik van een iphone met ios. Dat blijkt uit onderzoek van The Phone House onder duizend smartphonebezitters. The Phone House noemt de cijfers opmerkelijk omdat de iphone voorheen altijd aan de leiding ging. Uit het onderzoek kwam naar voren dat 17 procent van de respondenten WindowsMobile gebruikt en 16 procent een Blackberry in het bezit 28