nº 20 / ste jaargang / 15 oktober 2010 Tijdschrift voor watervoorziening en waterbeheer thema Automatisering

Transcriptie

1 nº 20 / ste jaargang / 15 oktober 2010 Tijdschrift voor watervoorziening en waterbeheer thema Automatisering Maatregelen na radioactieve besmetting drinkwater Interview met secretaris-directeur Het Waterschapshuis Knelpunt in bepaling orthofosfaat in zandfilters

2 1 OP 3 WATERSCHAPPEN KIEST VOOR TBOX WAAROM? Alles-in-1 PLC, datalogger, alarmtransmitter, webserver en telecomverbindingen IP gebaseerd GPRS, ADSL, versturen van , push technologie Zeer veel communicatie protocollen beschikbaar Aansluiting met Kuipers TMX, Datawatt, Siemens PVSS, Actemium CAW, ClearSCADA Gebruikersvriendelijke software Alles-in-1 pakket Breed gamma TBOX Lite, TBOX MS, Low-Power TBOX WM Interessante prijs Reeds vanaf 750,- Distributeur voor Nederland CimPro BV Postbus 3196, 4800 DD Breda Smederijstraat 2, 4814 DB Breda Tel.: [+31] (0) Fax: [+31] (0) Web: Service Center voor waterschappen AquaDataSystems BV De Gouwe 6a, 8253 PA Dronten Tel: [+31] (0) Fax: [+31] (0) Web:

3 Automatisering Deze uitgave staat voor een belangrijk deel in het teken van automatisering. U zult vooral redelijk lovende artikelen tegenkomen over de voordelen van automatisering. Automatisering heeft nu eenmaal een heleboel zaken - ook in de watersector - vereenvoudigd, waardoor veel tijd gewonnen werd en actueler ingespeeld kan worden wanneer zich problemen voordoen bij bijvoorbeeld een waterzuiveringsinstallatie. Automatisering maakt echter de gebruiker ook afhankelijk, afhankelijk van het systeem en de apparatuur. Als zich een storing voordoet, ligt een deel van het systeem ook plat. Tijdens een test afgelopen zondag van NS en ProRail waarbij vrijwel alleen nog stoptreinen door Nederland reden, viel bijvoorbeeld juist de digitale reiscomputer uit, een euvel dat zich al vaker voordeed bij grote verstoringen in het openbaar vervoer. Daarbij komt dat automatisering ook energie vergt. Steeds meer apparaten kosten steeds meer energie. Ten slotte kost automatisering altijd banen. Die kritische noten wilde ik u meegeven voordat u dit nummer gaat lezen. We beginnen met een summier overzicht van de plannen van het nieuwe kabinet met betrekking tot de watersector. Dat overzicht krijgt binnenkort ongetwijfeld een (hopelijk positief) vervolg. Peter Bielars H 2O tijdschrift voor watervoorziening en waterbeheer verschijnt ééns per 14 dagen Officieel orgaan van Stichting tot uitgave van het tijdschrift H 2O en haar participanten: - Koninklijk Nederlands Waternetwerk - Vewin - Kiwa Water Holding BV Uitgever Rinus Vissers Redactie Peter Bielars (hoofdredacteur) Michiel van Zaane Jacques Geluk Pieter de Vries Postbus 122, 3100 AC Schiedam telefoon (010) fax (010) h2o@nijgh.nl Bezoekadres: Stationsplein 2, Schiedam 4 / Regeerakkoord: duidelijke plannen, onduidelijke gevolgen 6 / Maatregelen na en radiologische besmetting van drinkwater(bronnen) Pieter Kwakman en Ans Versteegh 10 / Interview met Joris van Enst* Maarten Gast 12 / Informatie van betekenis* Paul Bremer, Ben van der Lei, Esther van Linge, Wilco Sinnema en Rob Brussen inhoud nº 20 / 2010 / *thema 4 Redactiesecretariaat Dora Pompe Redactiecommissie Harry Tolkamp (voorzitter/waternetwerk) André Struker (Waternetwerk) Frits Vos (Vewin) Gerda Sulmann (KWR Watercycle Research Institute) Advertentieverkoop Roelien Voshol (010) Brigitte Laban (010) Mediaorder Carola Sjoukes (010) fax (010) Abonnementenservice Pauline Roos (010) Tini van Schijndel (010) abo@nijgh.nl fax (010) Abonnementsprijs 106,- per jaar excl. 6% BTW 140,- per jaar voor buitenland 8,50 losse exemplaren excl. 6% BTW Abonnementen gelden voor één jaar en worden zonder tegenbericht automatisch verlengd. Opzeggingen dienen schriftelijk uiterlijk 6 weken voor het aflopen van de abonnementsperiode te geschieden aan bovenstaand postadres. Druk en lay-out DeltaHage grafische dienstverlening, Den Haag Copyright Nijgh Periodieken B.V., 2010 Het auteursrecht op de inhoud van dit tijdschrift wordt uitdrukkelijk voorbehouden. Overname van artikelen alleen na schriftelijke toestemming van de uitgever / Rioolgemalen verbeteren: eerst basis op orde brengen met ICT* Han van Ringelenstein, Cees van Wengerden en Erwin Castelijn 16 / Verregaand automatiseren vraagt om programmasturing* Frans Twigt, Gerard Boks en André Hoogland 18 / Waterschap kan niet zonder real-time procesinformatie* Hans van der Kolk, Paul Janssen en Aris Witteborg 20 / Rivierenland investeert 17,5 miljoen euro in automatisering zuiveringen en rioolgemalen* Johan Bakker, Mohammed Oumghar en Wytze Jorritsma 22 / Het net(werk) sluit zich rond Vitens* Kees Kerkhoven 23 / Assetmanagement en GIS centraal in bedrijfsvoering Brabant Water* Ferry Smits 35 / Evaluatie werking zandfilters moeilijk door onduidelijkheid voorbehandeling bij orthofosfaatanalyse Amor Gaillard, Sigrid Scherrenburg en Berend Reitsma 38 / Nieuwe inzichten in de origine van het grondwater in Utrecht Ate Visser, Marc Vissers en Janco van Gelderen 40 / Monitoring waterdoorlatende verharding in Delft Sjaak Clarisse en Maria Rus Bij de voorpagina: De serverruimte van de integrale hoofdpost van Waterschap Hunze en Aa s (zie pagina 18) (foto: Marcel Lameijer).

4 actualiteit Regeerakkoord: duidelijke plannen, onduidelijke gevolgen De waterschappen blijven, maar moeten zich beperken tot hun kerntaken. Gemeenteraden kiezen voortaan de waterschapsbesturen. Het regeerakkoord van VVD en CDA is helder. De zin Het Besluit beheer Haringvlietsluizen (Kierbesluit) wordt ingetrokken laat zelfs niets aan duidelijkheid over. Over de gevolgen van die beslissing staat niets in het akkoord. Naast opluchting zijn er ook boze reacties op het voornemen de ontpoldering van de Hedwigepolder toch niet door te laten gaan. Een overzicht van de waterplannen van de nieuwe coalitie. De Haringvlietsluizen (foto: Rijkswaterstaat). Een aantal jaren geleden is het beheer van een aantal deltawerken tegen het licht gehouden om de waterhuishouding in het deltagebied duurzaam te verbeteren. Het inlaten van zout water door het op een kier zetten van de Haringvlietsluizen (per 2015 zouden ze helemaal open gaan) heeft positieve ecologische gevolgen, maar betekent ook dat een deel van het Haringvliet weer brak wordt. Daardoor is het nodig de drinkwaterwinning naar het oosten te verplaatsen, waar het zoute water niet komt. De drinkwatersector, met name Evides, heeft zich grote zorgen gemaakt over dit Kierbesluit. De productie van drinkwater zou er door in gevaar kunnen komen. Boeren en tuinders op Goeree-Overflakkee en in het Westland, die afhankelijk zijn van zoet water, zijn ook blij met het terugdraaien van het Kierbesluit, maar milieuorganisaties luiden de alarmbellen. Er komen geen nieuwe besluiten tot ontpoldering. Bestaande plannen worden volgens het regeerakkoord heroverwogen: Nu de verdieping van de Westerschelde is afgerond, wordt in overleg met Vlaanderen een alternatief ontwikkeld voor de ontpoldering van de Hedwigepolder in Zeeuws- Vlaanderen. Daarbij wordt ook gedacht aan de plannen die eerder door de Zeeuwse waterschappen zijn ontwikkeld. Volgens regionale media zouden de Vlaamse eerste minister Kris Peeters en de Antwerpse havenschepen Marc Van Peel, net als de Zeeuwse Milieufederatie, vinden dat Nederland de verdragsregels moet naleven. Zij zijn niet blij met de hernieuwde discussie over de overeenkomst, waartoe na lang onderhandelen met het vorige kabinet is besloten. Om Antwerpen bereikbaar te houden voor grotere zeeschepen, wilden de Belgen de monding van de rivier uitbaggeren. Het natuurverlies dat hiermee gepaard gaat, zou worden gecompenseerd door het onder water zetten van de Hedwigepolder, die deels op Belgisch en Nederlands grondgebied ligt. Veiligheid Vergroting van de waterveiligheid van de delta blijft een kerntaak van de overheid en is nodig om te kunnen blijven voldoen aan geldende normen, zo staat te lezen in het regeerakkoord. Andere genoemde maatregelen op dit gebied zijn: Achterstallig onderhoud wordt uitgevoerd; Er wordt verder gewerkt aan veilige dijken en waterkeringen; De kust wordt ook verder versterkt; Het kabinet zal de voorstellen van de Deltacommissie nader bekijken en uitwerken in het Meerjarenprogramma Infrastructuur, Ruimte en Transport; En het kabinet en de betrokken overheden willen komen tot een doelmatiger waterbeheer. Wat hiermee precies bedoeld wordt, is nu nog onduidelijk. Verder beloven de coalitiepartners dat de maatregelen ter verbetering van de kwaliteit van het oppervlaktewater voortgang kunnen vinden, met name in stedelijke gebieden. Bestuur Op het terrein van het bestuur gaat het kabinet Rutte/Verhagen uit van een krachtige, kleine en dienstverlenende overheid met minder ambtenaren, regels en bestuurders. Rijk, provincies, gemeenten en waterschappen moeten zich beperken tot hun kerntaken. Per beleidsterrein zijn ten hoogste twee bestuurslagen betrokken bij hetzelfde onderwerp. Het kabinet kondigt een voorstel aan dat inhoudt dat gemeenteraden de waterschapsbesturen gaan kiezen. Het aantal bestuurders en volksvertegenwoordigers bij waterschappen - net als in andere overheidsorganen - wil het kabinet verminderen. 4 H 2 O /

5 Water, recht en een veranderend klimaat Veranderen het recht op water en waterrecht mee met het veranderende klimaat? Onder grote belangstelling van diplomaten, juristen en waterdeskundigen had op 22 september aan het UNESCO-IHE Institute for Water Education te Delft een colloquium plaats over recht op water en waterrecht in een veranderende wereld. Aanleiding was het 30-jarig bestaan van de University for Peace, een universiteit in Costa Rica die destijds door de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties is opgericht. verslag Juristen van naam uit onder meer Zwitserland en de Verenigde Staten kwamen bijeen om een zeer geïnteresseerd gehoor toe te spreken. In de zaal een ongebruikelijk divers doch bijzonder betrokken publiek: een uitgelezen melange van juristen, topdiplomaten (onder wie meerdere ambassadeurs) en waterdeskundigen. De dag werd uitstekend voorgezeten door respectievelijk de voorzitter van de Alliance for UPEACE, Marius Enthoven, en de rector van het UNESCO-IHE, András Szöllösi- Nagy. Eerste spreekster professor Laurence Boisson de Chazournes (universiteit van Genève) geniet grote bekendheid onder de aanwezige juristen, onder meer vanwege haar werk voor het Internationaal Gerechtshof. Ze spreekt echter zelden op dit soort conferenties. Een bijzondere gelegenheid, dus. Ze schetste de internationale juridische kaders die expliciet in relatie staan tot (toegang tot) water, en hoe deze zich tot elkaar verhouden. Tevens merkte ze op dat water nog onvoldoende is ingebed in het debat over klimaatverandering, niet in de laatste plaats vanwege de juridische context. Professor Thea Hilhorst (universiteit van Wageningen, rampenstudies) hield een vurig en duidelijk betoog over het belang van aandacht voor de sociologische, institutionele en sociaal-economische context, waarin aanspraak wordt gemaakt op bepaalde rechten of ontwikkelingswerk wordt uitgevoerd, soms met averechts effect. Wat in Nederland werkt, hoeft niet te werken in bijvoorbeeld Mozambique, waar kostwinning vaak ruimtelijk verdeeld is. Polygamie werd aangehaald als een praktisch middel bij adaptatie aan klimaatverandering: een vrouw in de riviervlakte zorgt voor eten tijdens droge perioden, terwijl een tweede vrouw in de heuvels de zorg overneemt tijdens te natte perioden. Professor Joyeeta Gupta (Vrije Universiteit Amsterdam en UNESCO-IHE) maakte gebruik van het door Boisson de Chazournes geschetste kader om aan te geven dat in feite sprake is van drie concurrerende discussies/stromingen. De ambassadeur van Bolivia maakte vanuit de zaal van de gelegenheid gebruik om in te gaan op de recente resolutie bij de Algemene Vergadering van de VN, betreffende water en sanitatie als een mensenrecht. Ook de onthouding van stemming van Nederland tijdens de vergadering hierover kwam aan de orde. Internationaal heeft dit tot veel verbazing geleid. Immers, zo veronderstelde men (terecht), Nederland draagt water als recht toch een warm hart toe? Ambassadeur Ter Haar, ondersteund door een vervolgens door het ministerie van Buitenlandse Zaken verspreide stemverklaring, lichtte toe dat Nederland het recht op water een warm hart toedraagt, doch dat juist dit reden was voor stemonthouding. De nieuwe verklaring werd eerder gezien als een afzwakking en een complicerende factor dan als een verbetering ten opzichte van reeds lopende activiteiten, zoals die van de onafhankelijke expert van de VN voor toegang tot veilig drinkwater en sanitatie. Rechter Gregory Hobbs (Hooggerechtshof van Colorado) lichtte toe hoe hij in de Verenigde Staten betrokken is bij rechtszaken over water. Hij vertelde hoe deze zaken over het algemeen ontstaan en hoe het waterbeheer veelal spontaan is georganiseerd, op basis van wie het eerst komt, die het eerst maalt : de oudste rechten gaan vaak voor andere belangen, waarbij een marktsysteem ervoor zorgt dat rechten worden opgekocht van de oorspronkelijke eigenaars. Als voorbeeld werd Las Vegas aangehaald, waar de lokale waterleverancier enerzijds extreem gebruik maakt van hergebruik van water, anderzijds bij vrijwel alle landeigenaren rechten heeft gekocht voor het gebruik van het aldaar als (sporadische) neerslag vallende water. De waterrechten van elke afzonderlijke tuin zijn verkocht. Juan Amaya-Castro (Vrije Universiteit Amsterdam en University for Peace) legde uit dat een rechter zich eigenlijk aan het eind van een proces bevindt. Daarvóór kan er al heel wat gebeuren. Aan de hand van een aantal voorbeelden maakte Amaya-Castro duidelijk dat, net als de waterverdeling, recht vaak ook tamelijk willekeurig is, ook al wordt er meestal graag iets anders beweerd. Barend ter Haar, Nederlands ambassadeur bij de UNESCO, schetste op lucide en aansprekende wijze hoe internationale afspraken over duurzaamheid en recht in de praktijk soms weinig betekenen. Als voorbeeld kan bijvoorbeeld de redactie van H 2 O aan alle lezers beloven dat zij tien euro zullen ontvangen. Dat is tamelijk eenvoudig: er is immers niet gezegd dat u dit bedrag van de redactie zult ontvangen, evenmin wanneer u het zult ontvangen. Dat u het zult ontvangen, ooit, van iemand, is tamelijk zeker. Welke rechten kunnen de lezers nu ontlenen aan de belofte? Daarnaast maakte Ter Haar duidelijk dat een recht op water alleen niet voldoende is, aangezien dit recht vaak samenhangt met andere rechten, een werkend rechtssysteem en een goed bestuur. Nieuwe gedeelde leerstoel Ter afsluiting verwees Szöllösi-Nagy naar internationale afspraken die aanpassing Rechter Gregory Hobbs verdienen, onder meer door een verandering in de waterbalans. In de waterwereld is een artikel van Milly e.a. bekend (in Nature), met als titel Stationarity is dead - whither water management?. Hierin wordt beredeneerd dat het door ingenieurs vanouds gehanteerde uitgangspunt van stationariteit, waarbij een dam of dijk wordt ontworpen op basis van een meetreeks, geen opgeld meer doet. Tijdens de bijeenkomst van 22 september werd wederom duidelijk gemaakt dat dit ook geldt voor het rechtssysteem. Afspraken over waterverdeling voor bijvoorbeeld de Nijl zijn decennia oud, terwijl de waterbalans (ooit uitgangspunt voor de afspraken) intussen aanzienlijk is veranderd. Dankzij de inspanning vanuit het samenwerkingsprogramma voor water en klimaat CPWC hebben tijdens de voorbereidende fase voor de bijeenkomst het UNESCO-IHE en UPEACE elkaar gevonden: de rectoren overleggen thans intensief over een gedeelde leerstoel Water en Vrede. Charlotte Herman Marguerita de Chaisemartin Elisabetta Cangelosi Michael van der Valk H 2 O /

6 Maatregelen na een radiologische besmetting van drinkwater(bronnen) Drinkwater kan door een radiologisch incident verontreinigd raken met radioactief materiaal. Mensen die dit water drinken, kunnen daardoor een stralingsdosis oplopen. Er is een aantal mogelijkheden om de consumptie van besmet drinkwater en de door de bevolking opgelopen stralingsdosis te minimaliseren. Zo kunnen Nederlandse drinkwaterbedrijven nooddrinkwater verstrekken, een voorziening die wettelijk is vastgelegd en beschreven in de leveringsplannen. Ook kunnen de bedrijven veranderen van wateronttrekkingspunt bij de productie van drinkwater. Dit zijn twee maatregelen die in Nederland in geval van een radiologische besmetting snel en op grote schaal genomen kunnen worden. Ze zijn ontleend aan een Europees handboek, dat onlangs op haalbaarheid is vertaald naar de Nederlandse situatie. Het onderzoek is uitgevoerd door het RIVM in opdracht van de VROM-Inspectie. In het geval van een grootschalige radioactieve besmetting vraagt de kwaliteit van het drinkwater de directe aandacht. Is het mogelijk dat oppervlaktewater als bron voor drinkwater en ook het drinkwater zelf besmet kunnen worden? Hoe erg is dit voor de consument? Wat kan de drinkwaterproducent doen? Zijn er snel inzetbare alternatieven? Deze vragen dringen zich onvermijdelijk op ten tijde van een radioactieve besmetting. Om goed voorbereid te zijn op dergelijke situaties is in Europees verband een radiologisch handboek opgesteld waarin beschreven staat wat voor maatregelen in welke fase mogelijk en nodig zijn. Op verzoek van de VROM-Inspectie heeft het RIVM dit handboek zo goed mogelijk naar de Nederlandse situatie aangepast, dat wil zeggen zoveel mogelijk specifiek van toepassing gemaakt voor de Nederlandse drinkwaterwinning, -zuivering en -voorziening. Het RIVM-rapport 1) biedt richtlijnen die relevant zijn bij een lozing volgend op een nucleair ongeval: enerzijds het kiezen van herstelopties voor verontreinigd drinkwater en anderzijds het voorkomen of ten minste verminderen van de stralingsdosis door de consumptie van besmet drinkwater. Beoordeling van EU-handboek Het Europese handboek 2) is door RIVM in samenwerking met belanghebbenden uit de drinkwaterproductie, drinkwaterlaboratoria, KWR, Vewin en VROM-Inspectie beoordeeld op praktische toepasbaarheid voor Nederland. Aan de hand van twee scenario s zijn de richtlijnen doorgewerkt, zoveel mogelijk met de praktijk in het achterhoofd. Het eerste scenario betreft een grootschalige besmetting door depositie van stof uit een radioactieve wolk over heel Nederland (= Chernobyl-scenario; zie kaart). Het tweede scenario betreft een forse nucleaire lozing in een rivier stroomopwaarts van de inlaatlocatie van een grote drinkwaterzuiveringsfaciliteit. In het rapport is verder uiteengezet bij welke besmettingsniveaus (zie tabel) sprake zou kunnen zijn van een gevaar voor de volksgezondheid en wat er dan moet gebeuren. Daarnaast zijn beslisschema s opgesteld om gerichte herstelacties in gang te kunnen zetten. Resultaat De herstelopties uit het Europese handboek zijn hieronder nader uitgewerkt voor de Nederlandse situatie. Verstrekken van nooddrinkwater Als radioactiviteitsconcentraties de interventieniveaus voor drinkwater overschrijden, dient de nooddrinkwatervoorziening geactiveerd te worden. Feitelijk is dit in Nederland beschreven in de leveringsplannen waarin de nooddrinkwatervoorziening is vastgelegd. Het rapport behandelt NPK- en IAEA-interventieniveaus voor drinkwater(bq.l)*. radionuclide NPK-interventieniveau** IAEA-interventieniveau categorisering van radionucliden besproken in rapport*** isotopen van strontium, met name 90 Sr isotopen van jodium, met name 131 I Sr 131 I alfa-emitterende isotopen van plutonium en transplutonium-elementen alle andere radionucliden met halveringstijd van meer dan tien dagen, met name radio-isotopen van cesium en ruthenium Pu, 239 Pu, 241 Am 60 Co, 75 Se, 95 Zr, 95 Nb, 99 Mo, 103 Ru, 106 Ru, 132 Te, 134 Cs, 136 Cs, 137 Cs, 140 Ba, 140 La, 144 Ce, 169 Yb, 192 Ir, 226 Ra * NPK = Nationaal Plan Kernongevallen; IAEA = Internationaal AtoomEnergieAgentschap. Interventieniveaus verwijzen naar alle watervoorzieningen die zijn bestemd, tenminste deels, voor consumptie en het bereiden van voedsel. Zie ook 3). ** het is de som van de concentraties van alle radionucliden binnen een categorie en waargenomen in het water, die vergeleken moet worden met het interventieniveau. Ter vergelijking: in de Waterleidingbesluit staat een grens vermeld voor totaal alfa-activiteit van 0,1 Bq/l, voor totaal-bèta-activiteit van 1,0 Bq/l en voor tritium van 100 Bq/l. *** voor uraniumisotopen dienen maatregelen gebaseerd te zijn op de chemische giftigheid van uranium, die een groter gevaar voor de gezondheid vormt dan de radioactiviteit van uranium. 6 H 2 O /

7 actualiteit het gebruik van flessenwater en water dat waterbedrijven leveren via tanks en tankwagens op distributiepunten (aangewezen door de gemeenten). In de meeste gevallen kan de watervoorziening gebruikt blijven worden voor niet-consumptieve doeleinden, zoals wassen, toiletspoelen en schoonmaken, zonder dat dit tot gevaar voor de gezondheid leidt. Bij douchen kunnen eventueel aerosolen ingeademd worden. Gezien het zeer geringe ingeademde volume aan aerosolen is de stralingsdosis daarvan verwaarloosbaar. Zuivering van water in het drinkwaterproductieproces Waterzuiveringsfaciliteiten gebruiken verschillende processen om verontreinigingen uit drinkwater te verwijderen. Al deze processen verwijderen radionucliden tot op zekere hoogte. De belangrijkste gebruikte zuiveringsmethoden zijn beluchting, snelfiltratie, flocculatie, langzame zandfiltratie, actieve-koolfiltratie, duinfiltratie, membraanfiltratie, ionenwisseling en omgekeerde osmose. Deze processen zijn lastig op korte termijn aan te passen. Een proces als ontharding is wellicht snel te intensiveren en is daarmee een uitzondering. Het toepassen van extra beluchting voor het verwijderen van vluchtige jodiumverbindingen zal slechts een marginaal effect hebben. De efficiëntie van de diverse zuiveringsstappen op het verwijderen van een aantal radionucliden is ruwweg geschat op basis van beschikbare literatuur 4). Een koolfiltratie is bijvoorbeeld nuttig voor de verwijdering van jodiumisotopen, een onthardingsstap voor de op calcium gelijkende strontiumisotopen, een zeolietmateriaal voor cesiumisotopen, en ten slotte omgekeerde osmose voor vrijwel alle ionen. Verandering van wateronttrekkingspunt Een mogelijk alternatief is het veranderen van onttrekkingspunten van ruw water en het gebruik van alternatieve grondwaterbronnen. In Nederland heeft ieder drinkwaterbedrijf in de leveringsplannen vastgelegd wat er zou kunnen gebeuren als een onttrekkingspunt uitgeschakeld moet worden. In principe is dit mogelijk, maar vergt de uitvoering een forse voorbereiding. Vaak zijn er (grondwater- of duinwater) reserves die gedurende enkele weken gebruikt kunnen worden met zodat het probleem elders aangepakt kan worden. Met name grondwater als drinkwaterbron is in Nederland in ruime mate aanwezig en relatief weinig kwetsbaar voor radiologische besmettingen. Het Provinciaal Waterleidingbedrijf Noord- Holland (PWN) heeft de mogelijkheid om te schakelen tussen de inname bij Nieuwegein en Andijk. Het duinwaterbedrijf Dunea kan overschakelen van de inname bij Brakel uit de afgedamde Maas naar waterinname vanuit de Waal. Gecontroleerde menging van drinkwater Besmet water kan worden gemengd met onbesmet of minder besmet water (vaak Afb. 1: Overzicht van de depositie van 137 Cs over Europa na het ongeval in Chernobyl in april Op Nederland is ongeveer 1000 tot 3000 Bq/m 2 aan 137 Cs neergekomen. grondwater) als meer dan één voorziening beschikbaar is op de productielocatie of na de zuivering. Het verdunnen van besmet water heeft niet de voorkeur. Het gebruiken van een geringere hoeveelheid onbesmet water is altijd de eerste optie. Menging zou een effectieve wijze kunnen zijn om de concentraties radioactiviteit in water te verlagen tot onder de interventieniveaus. Dit is een reële mogelijkheid in Nederland, bijvoorbeeld bij PWN waar gekozen kan worden tussen drinkwater dat geproduceerd is met ruwwater afkomstig uit Andijk, Nieuwegein of de duinen. Ieder bedrijf heeft in de leveringsplannen vastgelegd hoe gekozen zou kunnen worden uit de diverse pompstations, in het geval er één of enkele pompstations besmet zouden raken. Feitelijk is dit een variant op het veranderen van wateronttrekkingspunt, zoals hierboven omschreven. Zuivering van drinkwater aan de kraan Er zijn commercieel apparaten verkrijgbaar die door huishoudens en bedrijven kunnen worden gebruikt om een chemische of biologische verontreiniging van drinkwater te verminderen: waterfilterkannen voor ontharding van water met behulp van ionenwisseling en zuivering met behulp van een koolfilter; kleine omgekeerde osmose-apparaten die onder het aanrecht kunnen worden geïnstalleerd en geschikt zijn voor zowel openbare als eigen winningen. De effectiviteit van het verwijderen van een radiologische besmetting is echter geheel onduidelijk. Een belangrijk nadeel is dat extra verontreiniging wordt geïntroduceerd als de filters niet op tijd vervangen of gereinigd worden. Daarbij kunnen dergelijke filters en apparaten slechts in zeer beperkte aantallen geleverd worden. De toepasbaarheid van deze optie, het zuiveren van een radiologische besmetting aan de kraan, is dan ook beperkt. Koppeling van drinkwaterbedrijven en distributiegebieden Uit oogpunt van leveringszekerheid zijn distributiegebieden van pompstations veelal gekoppeld: bij uitval kan een ander pompstation dan de levering overnemen. Dit is een praktische invulling van de wettelijk vastgelegde leveringszekerheidseis. De koppeling geldt binnen het voorzieningsgebied van een drinkwaterbedrijf, maar soms is er ook sprake van overschrijding van de grenzen van het drinkwaterbedrijf. Deze optie is uitvoerbaar als de reservecapaciteit van pompstations en de transportinfrastructuur toereikend zijn. Dit is meestal wel het geval binnen één bedrijf, maar tussen waterbedrijven is dit vaak beperkt. Een voorbeeld waarbij het goed is geregeld, is de drinkwatervoorziening van de Haarlemmermeer die in de normale situatie door Waternet en PWN gezamenlijk wordt uitgevoerd door de pompstations Leiduin (Waternet) en Wim Mensink (PWN). Als één van beide pompstations mocht uitvallen, heeft de ander voldoende reservecapaciteit om de gehele Haarlemmermeer te voorzien; de transportinfrastructuur is daarvoor ingericht. Conclusies Na een grootschalig stralingsongeval kan het drinkwater in Nederland radioactief besmet raken. Mensen die dit water drinken, kunnen daardoor een stralingsdosis oplopen. Schoon drinkwater is altijd nodig en na een radiologische besmetting van drinkwater is snel handelen noodzakelijk. Er is een aantal mogelijkheden om de consumptie van besmet drinkwater en de H 2 O /

8 door de bevolking opgelopen stralingsdosis te minimaliseren. Enkele voorbeelden van gerichte herstelacties die in zeer korte tijd en op grote schaal genomen kunnen worden in Nederland, zijn het opstarten van de nooddrinkwatervoorziening en het veranderen van de onttrekkingspunten van ruwwater. In uitzonderingsgevallen kan drinkwater gemengd worden of kunnen distributienetten van twee drinkwaterbedrijven gekoppeld worden. Het op grote schaal aanvullend zuiveren van drinkwater in de zuiveringsinstallaties is - gezien de vereiste voorbereidingstijd - geen uitvoerbare optie. Het zuiveren van drinkwater aan de kraan met commercieel verkrijgbare filters is door de onduidelijke verwijderingsefficiëntie en de beperkte schaal waarop deze filters inzetbaar zijn eveneens geen optie. Het RIVM-rapport bevat informatiebladen voor het maken van een keuze, zodat de stralingsdosis door de consumptie van besmet drinkwater beperkt blijft. Verder geeft het radiologische informatie en interventiewaarden, beschrijft het herstelmogelijkheden, geeft beslisschema s en een aantal bijlagen met uitgewerkte praktijkvoorbeelden. Hiermee kan het een nuttige uitbreiding vormen van de calamiteitenplannen van de Nederlandse drinkwaterbedrijven. Pieter Kwakman en Ans Versteegh (RIVM) NOTEN 1) Kwakman P. en A. Versteegh (2010). Maatregelen na een radiologische besmetting van drinkwater en drinkwaterbronnen. RIVM. Rapport ) Brown J., D. Hammond en P. Kwakman (2007). Generic handbook for assisting in the management of contaminated drinking water in Europe following a radiological emergency. EURANOS (CAT1)- TN(06) ) Kwakman P en H. Reinen (2008). Implementatie meetstrategie drinkwaterv bij kernongevallen. Resultaten DRIMKO project. RIVM. Rapport / ) Kwakman P. (2004). Drinkwaterzuivering na een kernongeval. Een literatuurstudie. RIVM/LSO. Briefrapport 445/04. Congres Industrieel Water in teken van duurzaamheid Duurzaamheid was een belangrijk element tijdens het congres Industrieel Water 2010, dat Euroforum eind september hield. Onder de kop duurzaamheid is hot en hoeft niet duurder te zijn gingen verschillende sprekers in op zaken als energiewinning uit rioolwater, waterbesparing, hergebruik van afvalwater en energieopwekking uit afvalstromen. Ook was er aandacht voor actuele ontwikkelingen op het gebied van energiezuinige scheidingstechnologie middels membranen. Ferdinand Kiestra van Waterschap Aa en Maas behandelde het concept van de energiefabriek: in rwzi s energie terugwinnen uit afvalwater. Met de bestaande technieken is energieneutraal zuiveren al mogelijk volgens Kiestra. Aangezien de chemische energie-inhoud van het influent zelfs tienmaal de benodigde energie bevat om het zuiveringsproces te laten draaien, kunnen rwzi s in potentie energie leveren. Technisch is het haalbaar om de energiebalans van -100 procent naar +200 procent te brengen. Oftewel, de potentie van energielevering is tweemaal het huidige verbruik van de zuiveringen. John Ottevanger van HydroBusiness (onderdeel van Brabant Water), dat industriewater levert en industrieel afvalwater zuivert, schetste een aantal trends in water: strengere lozingseisen (KRW), waterbesparing, kostenbesparing en duurzaam ondernemen. Dat afvalwater een bron van mineralen is, illustreerde Ottevanger aan de hand van een project bij een aardappelproducent waarbij sluiting van de waterkringloop centraal staat. De pilot bestaat uit drie stappen: fosfaatverwijdering door struvietprecipitatie, verbeterde stikstofverwijdering (in combinatie met membraanbioreactor) en omgekeerde osmose. Tim Finley van chemieconcern Dow benadrukte het belang van een goede waterbalans bij industriële activiteiten. Hij wees op de wereldwijde trend van toenemende waterschaarste en waterstress. Voorspellen waar en hoe groot de zoetwaterstress is, vormt volgens Finley een essentieel onderdeel van de planning van zakelijke activiteiten. Om waterrisico s in te kunnen schatten, kunnen bedrijven gebruikmaken van de Global Water Tool van de World Business Council on Sustainable Development. Hiermee kunnen bedrijven nauwkeurige antwoorden krijgen op sleutelvragen als Hoeveel bedrijfslocaties bevinden zich in extreem waterschaarse gebieden?, Op welke locaties zijn de risico s het grootst? en Hoe ontwikkelt de situatie zich in de toekomst?. Volgens Finley houdt Dow er rekening mee dat in 2025 bijna 40 procent van de bedrijfslocaties een zekere mate van zoetwaterstress zal ondervinden. Maatregelen om het waterverbruik te reduceren dan wel water efficiënter te gebruiken, zullen daarom noodzakelijk zijn. Finley noemde een aantal opties voor verbeterd watermanagement : betere controle (bemetering van het waterverbuik en terugdringen lekverliezen), hergebruik van gemeentelijk en industrieel afvalwater, recycling van afvalwater (en gebruik als koelwater) en ontwerp van waterzuinige productie-installaties. Daarnaast noemde Finley de mogelijkheid om regenwater te gebruiken of zeewater te benutten als koelwater. Membraantechnologie Jaap Vente van ECN (Energy research Centre of the Netherlands), het onderzoeksinstituut voor duurzame energie, ging in op de mogelijkheden van membraantechnologie voor energie-efficiënte scheidingsprocessen in de industrie. Nadeel van een conventionele scheidingstechnologie als destillatie is het hoge energieverbruik. Vooral keramische membranen zijn veelbelovend en kunnen het energieverbruik in scheidingsprocessen - verantwoordelijk voor een substantieel deel van het totale energieverbruik in de (petrochemische) industrie - flink reduceren. Volgens Vente heeft bijvoorbeeld het HybSi-membraan, een hybride organischanorganisch membraan, veel potentie: het is beter bestand tegen hogere temperaturen, agressieve oplosmiddelen en condensatie. Bezoek aan DWP Botlek Ter afsluiting van het congres Industrieel Water stond een bezoek aan de demiwaterinstallatie (DWP) Botlek gepland. Deze installatie voor de Rotterdamse haven is gerealiseerd door Evides Industriewater. Met een productiecapaciteit van kubieke meter per uur voorziet DWP Botlek meer dan 15 (petro)chemische bedrijven van hoogwaardig demiwater. Gebruikmakend van verschillende bronnen (water uit Brielsemeer en drinkwater) kan Evides op kostenefficiënte wijze demiwater produceren voor de grote chemische bedrijven en raffinaderijen in het havengebied. Voor het transport wordt gebruikgemaakt van de bestaande ringleiding door het Botlek- en Europoortgebied. Bij het ontwerp van DWP Botlek had leveringszekerheid de hoogste prioriteit. De procesindustrie heeft immers 24 uur per dag en zeven dagen per week behoefte aan demiwater. Daarom heeft Evides gezorgd voor voldoende redundantie in het systeem van bronnen en infrastructuur (twee aanvoerleidingen en een dubbel ringleidingnet). Daarnaast zijn er twee buffertanks met een totaal volume van kubieke meter, goed voor tien uur afzet bij een maximale afnamecapaciteit. 8 H 2 O /