Melanoom. Lichte oogkleur vergroot kans op oogmelanoom. Onwetendheid overheerst. Directeur Marcel van der Wielen. Huidtherapie helpt.

Transcriptie

1 jaargang 17 nummer 3 december 2015 Melanoom Ervaringsverhaal Onwetendheid overheerst Langs de velden Directeur Marcel van der Wielen Huidtherapie helpt Lichte oogkleur vergroot kans op oogmelanoom

2 Colofon 2 Melanoomnieuws is een uitgave van de Stichting Melanoom en verschijnt 3 tot 4x per jaar. Artikelen mogen uit deze uitgave worden overgenomen mits de bron uitdrukkelijk wordt vermeld. Redactie Melanoom Nieuws Eindredactie Twan Stemkens en Geertje Verschuur-Jansen Redactie Judith Marinissen Moniek Veltman Jan de Jong Cisca de Weert Harry Kuizenga Vormgeving, productie en drukwerk Dekkers van Gerwen Kopij Sluitingsdatum voor de volgende uitgave is 1 februari 2016 Kopij bij voorkeur aanleveren via redactie@stichtingmelanoom.nl Stichting Melanoom bestaat sinds 1995 en telt bijna 700 leden. Stichting Melanoom zet zich in voor mensen met melanoom en oogmelanoom. Onze missie: minder melanoom en meer genezing. De kernactiviteiten van de Stichting Melanoom zijn: Het aanbieden van lotgenotencontact Het geven van voorlichting en informatie Het behartigen van belangen De organisatie van de stichting is in handen van een team van gemotiveerde en enthousiaste vrijwilligers dat wordt aangestuurd door een bestuur. De stichting, en in het bijzonder het bestuur, wordt daarin geadviseerd door een Raad van Advies. Deze raad is samengesteld uit (medisch) specialisten uit het werkveld van de dermatologie en oncologie. Bestuur Stichting Melanoom Astrid Nollen- de Heer voorzitter Arjan Lucas vice voorzitter Jolien Wiesenhaan secretaris Tim van den Broek penningmeester Violeta Astratinei bestuurslid belangenbehartiging Eva Wolf bestuurslid pr Margreet Tiedemann bestuurslid stadium I/II & preventie Directie Marcel van der Wielen directie@stichtingmelanoom.nl Secretariaat Stichting Melanoom Postbus RD Utrecht telefoon secreatriaat@stichtingmelanoom.nl NL51 INGB t.n.v. Stichting Melanoom Wassenaar Lotgenotencontact telefoon Website Secretariaat en coördinatie vrijwilligers Ria Gijselhart secretariaat@stichtingmelanoom.nl Raad van Advies De heer J.C. Aalders oud voorzitter stichting melanoom Mevrouw Prof. Dr. W. Bergman dermatoloog LUMC Dr. J.J. Bonenkamp chirurg UMC Radboud Prof. Dr. J. Haanen internist oncoloog Antoni van Leeuwenhoek Prof. Dr. G.P.M. Luyten oncoloog oogheelkunde LUMC Mevrouw S. ter Meulen verpleegkundig specialist Antoni van Leeuwenhoek Dr. C. Blank internist oncoloog Antoni van Leeuwenhoek Webredactie Jan de Jong webredactie@stichtingmelanoom.nl Stichting Melanoom is aangesloten bij de Levenmetkanker-beweging en kan haar werkzaamheden verrichten mede dankzij subsidiëring door KWF Kankerbestrijding. Melanoom Nieuws Nummer 3 december 2015 KWF Kankerbestrijding Postbus AM Amsterdam telefoon

3 In dit nummer: Inhoud Van het bestuur 4 Actueel 5 Pleidooi personalized medicine 6 Gesprek Interview met dermatoloog Marcel Bekkenk: Zit melanoomkanker op de huid. Gesprek Ervaring van een jonge melanoompatiënt: Mensen beseffen niet wat ze zelf aanrichten Medisch Steeds meer en betere behandelmethoden. 10 Stempel op mijn hoofd Steeds meer en betere behandelmethoden 8 10 Gesprek Huidtherapie kan helpen. Advies van Amanda van Niel. Gesprek Interview met directeur Marcel van der Wielen. Maatschappelijk betrokken, bevlogen en doorzetter Medisch Genen ontdekt voor leven. 16 Medisch Prembrolizumab werkt beter dan ipilimumab. 17 Rijden voor melanoom 18 Verslag Ride for the Roses. Indrukwekkend gezicht en emotioneel moment. 18 Gedicht 20 Melanoom Nieuws Nummer 3 december 2015

4 Bestuur Op de kaart zetten 4 Per jaar worden ongeveer 150 mensen in Nederland getroffen door een oogmelanoom. Een vorm van kanker waar de meeste mensen nog nooit van gehoord hebben. Een ziekte waar medisch gezien nog relatief weinig over bekend is en een aandoening waar veel minder onderzoek naar wordt gedaan vergeleken met het huidmelanoom. Hierdoor lijken ontwikkelingen nagenoeg stil te staan en voelen patienten zich vaak slecht geïnformeerd en een beetje verloren. Dit alles was voor Stichting Melanoom de reden om begin dit jaar het dossier oogmelanoom bovenaan ons prioriteiten lijstje te zetten; het oogmelanoom moet definitief op de kaart gezet worden. Vorige maand hebben we samen met vereniging Oog in Oog een eerste bijeenkomst georganiseerd met 22 oogmelanoom patienten uit heel Nederland. De oogmelanoom patienten hebben samen in kaart gebracht waar de zorg rondom oogmelanoom verbeterd zou kunnen en moeten worden. Een van de prioriteiten is het schrijven van een nieuwe up to date oogmelanoomfolder. Er is een werkgroep samengesteld die dit verder zal gaan uitwerken. Stichting Melanoom en Vereniging Oog in Oog zullen hen hierin gezamenlijk ondersteunen en faciliteren. Een mooie eerste stap is gezet in het dossier oogmelanoom, waar we als stichting heel trots op zijn. Dat er nog maar vele mogen volgen! Namens het bestuur, Astrid Nollen-de Heer Voorzitter Melanoom Nieuws Nummer 3 december

5 Actueel AANTAL MOEDERVLEKKEN OP ARM ALS RISICOFACTOR VOOR MELANOOM? De richtlijn melanoom noemt als risicofactor voor het krijgen van een melanoom o.a. het hebben van meer dan 100 moedervlekken. Het tellen van al die moedervlekken is een monnikenwerk. In een recent verschenen studie is gekeken of die risicofactor ook simpeler kan worden vastgesteld. Bij tweelingen van het vrouwelijk geslacht werd gekeken of het aantal moedervlekken op een deel van het lichaam een voorspelling kon geven van het totale aantal moedervlekken. De onderzoekers vonden, dat het hebben van meer dan 11 moedervlekken op de arm een sterke aanwijzing was voor het hebben van meer dan 100 moedervlekken over het hele lichaam. Deze bevindingen zijn gecheckt op een andere groep personen, waaronder ook mannen. Het voorkomen van moedervlekken op de arm bij mannen en vrouwen is gelijk. Daarmee vervalt het bezwaar tegen het onderzoek dat het zich heeft beperkt tot vrouwen. Conclusie: Het tellen van moedervlekken op een van de armen is een eenvoudigere methode om melanoomrisico in te schatten dan het tellen van alle moedervlekken over het hele lichaam. LICHTE OOGKLEUR VERGROOT KANS OP OOGMELANOOM Oogmelanomen zijn te onderscheiden in twee soorten. De ene soort ontstaat vooral op plaatsen die bloot staan aan veel licht, de andere soort komt voor in de donkere gebieden van het oog. Een lichtkleurige iris is hiervoor een risicofactor. Lichtkleurig pigment produceert namelijk meer vrije radicalen, die tot tumorvorming kunnen leiden. Dat schrijven LUMConderzoekers in PLOS ONE. Oogmelanoom is een tumor die uitgaat van de pigmentvormende cellen (melanocyten) in het oog. Verschillende mutaties in het betrokken onco-gen kunnen leiden tot deze zeldzame vorm van kanker. Onderzoekers van de afdelingen Oogheelkunde en Huidziekten van het LUMC hebben nu een verband ontdekt tussen de verschillende mutaties, de oogkleur en de locatie van het oogmelanoom. Vrije radicalen We zagen dat patiënten met lichtkleurige ogen oververtegenwoordigd waren onder de melanoompatiënten, zegt Pieter van der Velden, onderzoeker op de afdeling Oogheelkunde. Bij nader onderzoek zagen we dat het melanoom bij mensen met een lichte oogkleur vaak ontstaat op plaatsen waar geen licht valt, aan de zijkanten voorin het oog. Bovendien hebben deze mensen vaak een specifiek type mutatie. We denken dat dit komt doordat het pigment dat verantwoordelijk Het tweede type oogmelanoom ontstaat achterin het oog, waar veel licht op valt. Het gaat niet om UV-licht, want dat dringt niet door in het oog. Maar ook gewoon zichtbaar licht kan het DNA beschadigen, aldus Van der Velden. Deze vorm van oogmelanoom is onafhankelijk van de oogkleur, terwijl de eerste vorm juist onafhankelijk van blootstelling aan zonlicht ontstaat. Huidmelanomen Volgens de onderzoekers zouden melanomen in de huid ook onafhankelijk van blootstelling aan zonlicht kunnen ontstaan. Dat melanomen niet ontstaan onder invloed van zonlicht gaat tegen je intuïtie in. Maar er is nooit een duidelijke relatie tussen huidmelanomen en blootstelling aan zonlicht ontdekt. Het feit dat mensen met een lichte huid eerder een melanoom ontwikkelen kan dus ook te maken hebben met de chemische structuur van het pigment dat voor een lichte huid zorgt, omdat het op zichzelf eerder tot vrije radicalen en DNA-schade en dus tot kanker leidt. Het wetenschappelijk artikel Distribution of GNAQ and GNA11 Mutation Signatures in Uveal Melanoma Points to a Light Dependent Mutation Mechanism is verschenen in PLOS ONE. Bron: nieuwsbrief Oncozorg.nl 5 Bron: British Journal of Dermatology, is voor een lichte oogkleur, feomelanine, september 2015 minder goed is in het wegvangen van vrije radicalen dan eumelanine, het pigment dat zorgt voor een donkere oogkleur. Er ontstaan onder invloed van dit lichte pigment juist eerder radicalen die het DNA kunnen beschadigen, aldus Van der Velden. Melanoom Nieuws Nummer 3 december 2015

6 Gesprek Door Harrie Kuizenga Huidarts Bekkenk zit melanoomkanker op de huid 6 De toegangspoortjes van station Holendrecht klappen achter de mensen dicht. Al wandelend over de overdekte stoep komt men langs een koffie- en broodjeszaak, een visboer en een reizende oliebollenkraam. Als je niet beter weet, zou je kunnen denken dat het hier gaat om een willekeurige markt in een dorp of stad. Het is de toegang naar het AMC in Amsterdam-Zuid. Vele mensen hebben dit pad gelopen vol spanning omdat ze een uitslag kregen van een onderzoek, een behandelplan zouden horen of om een familielid te bezoeken. Ik was hier echter voor een interview met dr. Marcel Bekkenk. Huidmonitor-app Marcel Bekkenk (45) is een bevlogen, enthousiaste dermatoloog die zich heeft gespecialiseerd in huidkanker. Hij is vooral bekend geworden bij het brede publiek doordat hij de bedenker en medevormgever is van de Huidmonitor-app een programma voor de smartphone waarmee je een moedervlek in de gaten kunt houden. Met de camerafunctie kan een foto van de bewuste moedervlek worden gemaakt en vergeleken met een database van allerlei goed- en kwaadaardige plekjes op de huid. Ook is het mogelijk om de moedervlek in de loop van de tijd te volgen. Voor deze app heeft dr. Bekkenk de health app award 2012 gewonnen en is nu ongeveer keer gedownload. De huidmonitor zorgt naast de controle ook voor een stuk bewustwording met betrekking tot melanoomkanker. De dermatoloog moet de spil zijn van de huidoncologie, zo stelt Bekkenk. Nu gebeurt het nog te vaak dat een huisarts iemand met een verdacht plekje verwijst naar chirurgie om het stukje huid te laten verwijderen, waardoor er soms onnodig plekjes worden verwijderd. Omdat een huisarts gemiddeld maar 2 tot 4 patiënten tegenkomt met een melanoom, is de te bewandelen weg (via de dermatoloog) soms niet duidelijk. Om dit te voorkomen, wordt er door onder andere dr. Bekkenk op dit gebied veel voorlichting gegeven aan huisartsen. Jongeren hebben een gevoeligere huid voor de zon dan oudere mensen. Wanneer bijvoorbeeld een blank gezin verhuist naar de tropen is de kans dat er een melanoom optreedt bij jongeren groter dan bij oudere mensen. Melanoomkanker komt vooral voor bij mensen met een blanke, bleke huid. De hoofdoorzaak voor de ziekte is UV-straling. Daarom is voorlichting over zongedrag erg belangrijk. (Bij oogmelanoom of slijmvliesmelanoom is UV-straling als oorzaak niet aangetoond). Soms komt een melanoom zonder invloed van UV straling op. Zo had bijvoorbeeld de beroemde reggae zanger Bob Marley een melanoom bij zijn tenen. De ziekte komt in vergelijking met vroeger meer voor bij jongeren van rond de 30 jaar. Dit kan komen doordat de jongeren van tegenwoordig een ander zongedrag hebben dan vroeger. Klassiek beeld Marcel Bekkenk (45) wist als kleuter al dat hij dokter wilde worden. Toen had hij nog het klassieke beeld van een man die mensenlevens redt. Na de middelbare school wilde hij kindergeneeskunde (oncologie) studeren maar hij kwam er al snel achter dat (zeker in die tijd) veel kinderen niet te genezen waren. Bekkenk vond dit lastig om mee om te gaan. Door een vriend werd hij op dermatologie gewezen. Hij ontdekte dat het leuk en afwisselend werk is waarbij hij een hoop mensen kan helpen en genezen. Naast zijn werk als dermatoloog doet hij ook onderzoek binnen de dermatologie. Bekkenk: Het leukst vind ik de onderzoeken waar je relatief snel Melanoom Nieuws Nummer 3 december

7 effect van ziet. Je neemt iets waar bij een patiënt, je vraagt je af hoe dit kan gebeuren en probeert deze kennis te gebruiken. Hoe komt het bijvoorbeeld dat een melanoom in het begin bij vrouwen vooral op de benen opspeelt en bij mannen op de romp? Vragen waar nu nog geen antwoord op gegeven kan worden maar wel interessant zijn om naar te kijken, het liefst zo snel mogelijk. Natuurlijk moeten bijwerkingen worden meegenomen. Een ander mooi voorbeeld is het promotieonderzoek waar Hansje Eva Teulings aan gewerkt heeft. Mensen die witte vlekken op de huid hebben (vitiligo), hebben minder kans op melanoomkanker. Daarnaast zie je dat als mensen vitiligo krijgen tijdens de behandeling van een (uitgezaaid) melanoom, een betere prognose hebben. Vitiligo geeft dus een soort antistoffen tegen die ziekte (aantoonbaar in het bloed). Zou het dan niet geweldig zijn als je mensen die gevoelig zijn voor (uitzaaiingen van) melanoomkanker iets kunt geven waardoor ze vitiligo krijgen en zo dus meer weerbaar zijn tegen de ziekte? Een soort vaccinatie dus. Het idee wordt getest en werkt ten dele. Bij een aantal mensen lijken de medicijnen langer te werken. Het idee heeft nog wel meer onderzoek nodig. 7 Personalised medicine Er is relatief gezien een groot budget voor onderzoek naar melanoomkanker, zeker als je het aantal melanoomkankerpatiënten afzet tegen het aantal patiënten met andere vormen van kanker. Het onderzoek krijgt veel aandacht omdat het toepasbaar lijkt te zijn bij andere patiënten. Bekkenk denkt dat de heilige graal komt te liggen bij personalised medicine. Bij iedere patiënt moet worden uitgezocht welk medicijn, welke hoeveelheid en welke combinatie moet worden toegediend voor een optimaal resultaat. Natuurlijk moeten de bijwerkingen dan ook meegenomen worden. Ook het moment van behandelen is belangrijk. Wordt een medicijn preventief gegeven bijvoorbeeld als een patiënt in stadium I zit om te voorkomen dat er uitzaaiingen komen? Of weegt het gevaar van vervelende bijwerkingen te zwaar? Er is dus nog een hoop uit te zoeken in de toekomst. Tot slot nog een tip voor de lezer van dit blad: Zorg ervoor dat je goed geïnformeerd bent wanneer je naar een arts gaat en vraag door totdat je helemaal tevreden bent. Melanoom Nieuws Nummer 3 december 2015

8 Gesprek door Judith Marinissen Onwetendheid overheerst 8 Mensen beseffen niet welke schade ze zelf aanrichten Op een regenachtige doordeweekse avond ben ik te gast bij Esther van Rijnsoever en haar partner Orlando. Een gezellig sfeervol huis in zoals Orlando trots vertelt een van de groenste wijken van Rotterdam. Ze wonen hier pas twee weken en ze zijn erg blij met deze unieke plek. Bijna was dit aan hen voorbijgegaan, omdat het afsluiten van de hypotheek nogal wat voeten in aarde had. En daar raken we meteen een van de punten waar jongeren zoals Esther mee te maken hebben. In augustus 2013 ging Esther naar de huisarts met een verdachte moedervlek op haar rug. Ik ga toch niet naar de huisarts met een moedervlek? Naar de huisarts ga je toch met pijn?, was de gedachte die bij Esther speelde. Toch gingen meteen alle alarmbellen af en startte voor Esther het medische traject. Het melanoom werd in twee operaties weggehaald. Het was een kleine moedervlek, maar het liet zijn sporen achter als een oorlogswond. Orlando en ik beseften in eerste instantie niet dat het zo serieus was. Toch gingen meteen alle alarmbellen af. Esther geeft hiermee de rode draad aan in het hele proces van diagnose huidkanker tot schoonverklaring. Het is de onwetendheid die overheerst, ook bij de omgeving. Zo besefte niet iedereen in mijn omgeving wat de gevolgen waren als er bijvoorbeeld uitzaaiingen zouden zijn. Gelukkig waren er geen uitzaaiingen en na een achtbaan van twee maanden werd Esther schoon verklaard. En dan kun je gewoon weer verder met je leven, zou iedereen denken, maar ook het verhaal van Esther geeft aan dat een kleine moedervlek een grote impact heeft, op mentaal én op praktisch vlak. Stempel op mijn hoofd Een aantal maanden geleden vonden Esther en Orlando het huis waar ze dolgraag wilden gaan wonen. Koopakte getekend en wat restte was het afsluiten van een hypotheek. Offerte aangevraagd en lijsten ingevuld met daarop netjes aangegeven dat Esther een medische achtergrond had. Vervolgens kregen ze bij de eerste de beste aanvraag voor een overlijdensrisicoverzekering een keiharde nee. Dat was wel het moment waarop ik dacht: jeetje, straks kan ik geen huis kopen. Ik voelde me een tweederangsburger. Het is twee jaar geleden, ik functioneer gewoon, ik werk, ik doe alles wat elk mens doet, maar is er door die stomme kleine moedervlek op mijn negenentwintigste zo n stempel op mijn hoofd gedrukt dat ik geen huis kan kopen? Na lang zoeken kon dan toch een overlijdensrisico en daarmee een hypotheek worden afgesloten. Wel eentje die drie keer duurder is dan wanneer Esther geen medisch verleden zou hebben. Op 1 oktober 2013 ben ik schoon verklaard. Hadden we twee jaar geleden een hypotheek afgesloten dan had dat heel veel geld gescheeld. Pas in 2019 vindt er een herbeoordeling plaats en kan de premie worden aangepast. Veel vragen, weinig antwoorden Samen met Orlando heeft ze een grote kinderwens, maar wat zijn de gevolgen als je zwanger wordt? Veel vragen waarop je op internet wel antwoorden vindt, maar zijn dat Melanoom Nieuws Nummer 3 december

9 9 wel de juiste antwoorden? Goede medische informatie blijkt lastig te vinden. Het enige wat Esther heeft geholpen is een brochure van het KWF, die in Jip-en-Janneketaal informatie geeft over huidkanker. Toch blijft Esther met veel vragen zitten zoals: Kan ik zwanger worden? Wat zijn de gevolgen? Hebben mijn miskramen met de huidkanker te maken? Dat is lastig en niet prettig. Ik wijs Esther op de website van stichting Melanoom, omdat daar ook een hoop informatie te vinden is. Esther heeft zichzelf ook aangemeld als vrijwilliger van stichting Melanoom; niet zozeer om haar verhaal te vertellen, maar vooral om mensen te waarschuwen. Onwetendheid is groot Mensen beseffen niet wat voor schade ze aanrichten aan hun lijf met zonnebanken en zonder smeren in de zon liggen. Ik zou ze soms wel door elkaar willen schudden: waar ben je mee bezig? Ik smeerde vroeger ook niet, want ik wilde ook bruin worden, maar ik ben er nu ook achter dat ik met factor 50 op mijn gezicht en factor 30 op de rest van mijn lichaam óók gewoon bruin kan worden, maar daarmee mijn huid wel bescherm. Helaas zie je in alle media nog steeds dat bruin zijn een schoonheidsideaal is. Accepteer jezelf ook als je niet bruin wordt. Het is twee jaar geleden, ik functioneer gewoon, ik werk, ik doe alles wat elk mens doet, maar is er door die stomme kleine moedervlek op mijn negenentwintigste zo n stempel op mijn hoofd gedrukt dat ik geen huis kan kopen? halen. Mensen zien aan mij niet wat ik heb meegemaakt en ik heb het gevoel dat melanoompatiënten niet serieus genomen worden. Soms zou ik mijn litteken wel willen laten zien en willen zeggen: Kijk wat die kleine moedervlek voor sporen heeft achtergelaten. En dat is alleen optisch, want Esther worstelt nog geregeld met haar huidkanker. Hopelijk gaat zij zich in de toekomst inzetten voor stichting Melanoom, want ook háár ervaringsverhaal geeft aan dat wij mensen zoals zij hard nodig hebben. Vanaf deze plek wens ik Esther en Orlando een gelukkig en gezond leven toe in hun mooie huis waar ze graag oud willen worden. Het frustreert Esther dat mensen een moedervlek afdoen met: Oh, heb ik ook gehad en die heb ik weg laten Melanoom Nieuws Nummer 3 december 2015

10 Steeds meer en betere b voor het uitgezaaid me Medisch door Jan de Jong 10 Sinds 2011 is de behandeling van uitgezaaid melanoom ingrijpend veranderd. Tot dan waren de behandelmogelijkheden gering. Oncologen beschikten alleen over het cytostaticum dacarbazine, dat slechts bij een klein percentage van de patiënten enig effect had. Ipilimumab en vemurafenib vormden de voorhoede van een hele reeks nieuwe middelen. De nadruk ligt nu op stimulering van het eigen immuunsysteem van de patiënt (bijvoorbeeld ipilimumab) en het blokkeren van de stofwisseling van de kankercellen bij mutaties in deze cellen (vemurafenib bij BRAFmutatie). Immunotherapie Stimulering van het immuunsysteem gebeurt door de rem op dit systeem weg te nemen of de afweercellen direct te stimuleren. Ipilimumab remt het eiwit CTLA-4 op T-lymfocyten. Het resultaat is een ontremd immuunsysteem dat tumorcellen kan opruimen. Nivolumab en pembrolizumab remmen het PD-1 op de celwand van lymfocyten. En ook dit leidt tot ontremming van het afweersysteem en een aanval op de tumorcellen. De combinatie van beide vormen van immuunstimulatie (ipilimumab met nivolumab) geeft betere resultaten dan de afzonderlijke middelen alleen. De Young-TIL therapie bestaat uit het buiten het lichaam opkweken van afweercellen afkomstig uit de tumor. Daarna kunnen grote hoeveelheden afweercellen aan de patiënt worden teruggegeven. Dendritische celtherapie is een andere wijze van stimulering van het immuunsysteem: het in het laboratorium trainen van afweercellen van de patiënt om de tumorcellen van de patiënt aan te vallen en op te ruimen. Doelgerichte therapie Cytogenetisch onderzoek kan afwijkingen in de melanoomcellen aantonen, die verantwoordelijk zijn voor een ongeremde groei van die cellen. De meest voorkomende afwijking is een mutatie (verandering) in het BRAF-gen bij ongeveer de helft van de patiënten. Verder komen voor NRAS-mutaties (ca 20%), NF1- mutaties (12%) en nog minder vaak MEK1-, KIT-, en Melanoom Nieuws Nummer 3 december

11 ehandelmethoden lanoom 11 CTNNB1-mutaties. In de meeste gevallen gaat het om een mutatie in één van deze genen. Al met al heeft zo n 70% een mutatie. Bij oogmelanoom worden mutaties gevonden in andere genen: GNAQ (50%) en GNA11 (32%). Blokkering van de door het veranderde BRAF- of MEKgen gemaakte enzymen, kan de groei van tumorcellen remmen. Een belangrijk nadeel is, dat de tumor vaak in staat blijkt de blokkade te omzeilen, zodat de effecten van de geneesmiddelen maar tijdelijk zijn. De BRAF-remmer vemurafenib is werkzaam bij een mutatie in het BRAF-gen. De MEK-remmer trametinib is ook werkzaam bij een mutatie in het BRAF-gen (het BRAF- en MEK-gen coderen voor enzymen in dezelfde stofwisselingsketen). De combinatie van beide middelen werkt nog beter. Huidige arsenaal aan in Nederland officieel toegelaten middelen: Ipilimumab (Yervoy) - immuunstimulator (anti CLLA-4) Nivolumab (Opdivo) - immuunstimulator (anti PD-1) Pembrolizumab (Keytruda) - immuunstimulator (anti PD-1) Vemurafenib (Zelboraf) - BRAF-remmer Dabrafenib (Taflinar) - BRAF-remmer Trametinib (Mekinist) - MEK-remmer toelating van de middelen tot de Europese markt. De discussie en de zorgen over de betaalbaarheid van deze nieuwe, zeer dure, middelen zou weleens kunnen leiden tot beperking van de toegang tot deze middelen in Nederland. Melanoomcentra In Nederland mogen al deze middelen alleen worden toegepast in de 14 melanoomcentra. Deze centra doen ook mee aan diverse onderzoeken naar nieuwe geneesmiddelen en andere behandelvormen. Voor de patiënt, die wordt geconfronteerd met uitzaaiingen van een melanoom, is het kiezen (samen met de arts) van een geschikte behandeling een hele opgave. De standaard therapie of toch meedoen aan een trial? Voor de behandelend arts is het belangrijk maatwerk te leveren. Normaal gesproken wordt in medische richtlijnen vastgesteld wat in welke situatie de beste behandeling is. De Richtlijn melanoom dateert uit 2012 en kan dus nu geen antwoord meer geven op die vraag. Een update van die richtlijn wordt overigens eind 2015 verwacht. Adviezen van de commissie BOM vullen deels het gat tussen de oude richtlijn en de nieuwe inzichten. Er zitten nog diverse middelen en behandelmethoden in de pijplijn. Het wachten is op de resultaten van trials en daarna de beslissing van de autoriteiten tot al of niet Melanoom Nieuws Nummer 3 december 2015

12 Gesprek door Judith Marinissen Huidtherapie kan helpen Oncologische 12 behandelingen herkennen Wat mij opviel tijdens de landelijke contactdagen van stichting Melanoom, is dat ik regelmatig hoorde van patiënten dat huidtherapie onbekend voor ze is, aldus Amanda van Niel, huidtherapeut bij Huidtherapie Lelystad. Met wat voor huidproblemen kunnen melanoompatiënten te maken hebben? Complicaties kunnen ontstaan tijdens en na het oncologisch behandelingstraject. Er kunnen bijvoorbeeld littekens ontstaan die blijven doorwoekeren, rood en pijnlijk zijn of voor bewegingsbeperking kunnen zorgen. Zo kan er bij bestraling een ontstekingsreactie van de huid ontstaan en bij het verwijderen van lymfeklieren kan er oedeem ontstaan. Ook als de bestraling al enige tijd achter de rug is kunnen problemen ontstaan zoals (kleur) verandering van de huid en verhardingen. Welke hulp kan de huidtherapeut bieden bij dergelijke aandoeningen? Er zijn diverse behandelingen mogelijk. Voorbeelden zijn: littekenmassage voor het versoepelen van de huid, een behandeling met siliconen druktherapie en lasertherapie. Eventuele verkleuring van de huid wat door de patiënt als cosmetisch storend ervaren kan worden kan met camouflagetherapie worden behandeld. Hierbij wordt de patiënt begeleid bij het aanbrengen van het product zodat hij of zij dit zelf thuis ook kan doen. De huidtherapeut geeft ook advies hoe de huid het beste kan worden verzorgd. Manuele lymfedrainage, endermologie, zwachtelen en het aanmeten van therapeutische elastische kousen of thorax bandages kunnen ervoor zorgen dat lymfoedeem en verhardingen in het weefsel beperkt blijven. Wat is het beste moment om contact te hebben met een huidtherapeut? Het liefst zo snel mogelijk, eigenlijk zodra de oncologische behandeling wordt gestart. Als er bijvoorbeeld lymfeklieren zijn verwijderd en er oedeem ontstaat merk je dat in het begin niet altijd. Wordt dit niet op tijd ontdekt, dan kunnen de eiwitten in het vocht het oedeem onomkeerbaar maken. De huid in dat gebied is daarnaast erg vatbaar voor infecties. Waarom is behandeling door een huidtherapeut zo belangrijk? Zorgverleners richten zich op de behandeling van de ziekte en de rest is voor hun eigenlijk cru gezegd bijzaak. Kwaliteit van leven is voor veel patiënten erg belangrijk en dat betekent ook dat huidwonden zo goed mogelijk moeten worden behandeld. Tijdens controles is het niet altijd mogelijk om te screenen op beperkingen en aandoeningen die mogelijk kunnen ontstaan. De huidtherapeut kan vroege/late gevolgen door de oncologische behandelingen herkennen en behandelen. Helaas weten veel mensen niet dat ze voor hun klacht bij de huidtherapeut kunnen aankloppen, of doen dit pas wanneer de klacht al vergevorderd is. Waar vinden we informatie over huidtherapie? Op de website Daarnaast is de toegang tot iedere huidtherapeut vrij toegankelijk. De meeste zorgvragen worden vanuit de zorgverzekering vergoed. Om voor een vergoeding in aanmerking te kunnen komen is er wel vaak een verwijsbrief van de arts nodig. Melanoom Nieuws Nummer 3 december

13 Melanoom Nieuws Nummer 3 december

14 Gesprek door Cisca de Weert Rondje langs de velden Marcel van der Wielen, directeur Stichting Melanoom 14 Op zijn eerste werkdag als directeur van de Stichting Melanoom schoof Marcel van der Wielen (50) s avonds aan bij een redactievergadering. Hij werd meteen gestrikt voor een interview. Over zijn plannen voor de Stichting, zijn motivatie, zijn werk en zijn hobbies. Een kennismaking met een no nonsense, toegankelijke en openhartige man, met visie en kennis van zaken. Maatschappelijk betrokken Marcel werkt in principe drie dagen per week als directeur van Stichting Melanoom en één dag is hij projectleider bij de Nederlandse Vereniging voor Neurologie. Daar is hij verantwoordelijk voor de opzet en invoering van een patiëntenregister van multiple sclerose patiënten die dure geneesmiddelen gebruiken. Ook een non-profit organisatie en ook zorg-gerelateerd./ook een zorg-gerelateerde non-profit organisatie. Een bewuste keuze, zegt Marcel, die zichzelf omschrijft als iemand die graag opkomt voor mensen die het minder makkelijk hebben. Geen zin om tussen de muren van het laboratorium te blijven. Ik ben maatschappelijk betrokken, bevlogen en een doorzetter. Als ik ergens aan begin, dan bijt ik me erin vast. Dat zal ik als directeur van de Stichting ook doen. We staan voor grote uitdagingen en ik ben enorm gemotiveerd om dingen op te pakken. Zoals fondsenwerving. Ik zou het echt fantastisch vinden als we over een jaar een strategie kunnen uitrollen voor fondsenwerving. Om daarmee nieuwe activiteiten te kunnen ontwikkelen in het belang van patiënten. Natuurlijk krijgen we subsidie, maar ik wil daar minder van afhankelijk zijn en andere middelen creëren om eventuele gaten op te vangen. Meer kan en wil hij daar na een paar weken ervaring binnen de Stichting nog niet over zeggen, maar in een volgend nummer van Melanoom komen we hier ongetwijfeld op terug. Vis in het water Ik voel me hier als een vis in het water. We hebben een prettig en professioneel bestuur en een behoorlijke groep enthousiaste vrijwilligers. Ik (ben er als directeur scherp op)/vind het belangrijk dat vrijwilligers zich goed en betrokken voelen. Daarom ben ik meteen begonnen met een rondje langs de velden : bij alle interne clubjes binnen de Stichting Melanoom even proeven waar ze mee bezig zijn. Zeker in deze beginfase als directeur wil ik in contact zijn. Het is belangrijk dat iedereen zich actief kan inzetten. Ik heb in de afgelopen periode al wel geleerd dat het werken met vrijwilligers een andere dynamiek heeft. Iedereen heeft naast zijn rol binnen de Stichting ook nog zijn eigen werkzaamheden, dus je moet een beetje flexibel kunnen omgaan met bijvoorbeeld planningen. Pembrolizumab Na zijn studie scheikunde in Leiden had hij geen zin om tussen de muren van een laboratorium te blijven, zoals hij zelf zegt. Hij ging de marketing in, werkte eerst als artsenbezoeker en groeide via diverse functies door naar business unit manager in de farmaceutische industrie. Met die ervaring is hij ook een goede belangenbehartiger en woordvoerder bij de introductie van een nieuw geneesmiddel tegen melanoom stadium 4. Pembrolizumab, ontwikkeld in Nederland, biedt goede perspectieven; de overlevingskansen van patiënten met melanoom stadium 4 gaan er fors mee omhoog. Daar zijn we als Stichting natuurlijk heel blij mee. Melanoom Nieuws Nummer 3 december

15 Pembrolizumab is ontdekt en ontwikkeld door MSD in Oss en wordt daar ook geproduceerd. Wereldwijd heeft pembrolizumab de merknaam Keytruda. Pembrolizumab is net als nivolumab een checkpoint remmer, een anti-pd medicijn. Ze activeren het immuunsysteem weer als dat door het ontstaan van tumorcellen niet meer werkt. 15 Lotgenotencontact Ook wil Marcel zich richten op de inzet van sociale media. Dat lijkt me vooral belangrijk voor het lotgenotencontact. We zouden meer gebruik moeten maken van verschillende kanalen. Wat is een goede mediamix? We hebben natuurlijk een website en drukwerk, zoals dit blad. Maar we moeten misschien meer doen met facebook, en ander sociale media. Melanoom is van alle leeftijden, en juist jongeren hebben niet zoveel met drukwerk, is mijn indruk. Waar is behoefte aan, waar moeten we rekening mee houden. Relaxen Naast zijn werk is Marcel vooral ook echtgenoot en vader. Een druk gezin, met drie jongens, van 9, 11 en 13 jaar. Tussen de bedrijven door ben ik een trouwe supporter van mijn kinderen op het voetbalveld en in de turnzaal. En sinds kort heb ik een hobby van vroeger weer opgepakt: modelspoorbouw. Veertig jaar niets mee gedaan, maar nu ben ik daar druk mee, samen met mijn middelste zoon. Lezen doet hij ook graag, boeken van Maarten t Hart, Jan Wolkers, Joost Zwagerman of Harry Mulisch. De klassieke Nederlandse literatuur heeft zijn voorkeur, als hij in de zomer de zon opzoekt in Zuid-Frankrijk of Spanje. En zeker een weekend per maand reist hij met zijn gezin af naar de stacaravan in Zeeland. Dat is echt relaxen! Lekker vliegeren op het strand met de jongens of een strandwandeling maken! Melanoom Nieuws Nummer 3 december 2015

16 Medisch 16 Genen ontdekt voor leven-of-dood van menselijke cellen Onderzoekers van het Antoni van Leeuwenhoek hebben ongeveer 2000 genen ontdekt die voor menselijke cellen in kweekbakjes het verschil kunnen uitmaken tussen leven en dood. Het onderzoek naar zulke essentiële genen, dat ze samen met instituten in Oostenrijk en Frankrijk uitvoerden, werd donderdag 15 oktober 2015 in het toonaangevende wetenschappelijke tijdschrift Science gepubliceerd. Van gist naar mens Van eenvoudigere organismen, zoals bakkersgist, was al volledig bekend wat de essentiële genen zijn. Van menselijke cellen nog niet. Om daar achter te komen hebben de onderzoekers zes jaar lang miljoenen gemuteerde menselijke genen onderzocht. Ze vonden er een stuk of 2000 die letterlijk van levensbelang waren voor de onderzochte cellen. Dat waren er heel wat meer dan we dachten, zegt onderzoeksleider Thijn Brummelkamp. Bijna 10% van alle menselijke genen! En daarvan waren er meer dan honderd waarvan de functie niet goed bekend was. Anti-kanker medicijnen De overige 90% van onze genen zijn niet-essentieel. Ze hebben vaak een aantal partner-genen, die als stand-in kunnen fungeren. Als één gen van zo n koppel beschadigd ( gemuteerd ) raakt, dan heeft de cel daar geen last van. Maar zodra het andere gen ook kapot gaat, sterft de cel. Door steeds twee andere menselijke genen te beschadigen, ontdekten de onderzoekers tientallen gen-combinaties die sámen essentieel waren voor leven of dood van een cel ( synthetische lethaliteit ). In kankercellen is soms al één gen van zo n leven-of-dood combinatie beschadigd. In theorie zouden anti-kanker medicijnen die ook het tweede gen onbruikbaar maken, de tumorcellen kunnen doden zonder dat de rest van het lichaam daar veel last van heeft. PARP-remmers, de medicijnen die toegediend worden bij een bepaald type borstkanker, werken nu al op deze manier. Dit is tot op heden het enige middel dat volgens dit principe werkt. Vervolgonderzoek Het is voor het eerst dat door het aanbrengen van mutaties zoveel combinaties van menselijke leven-of-dood genen konden worden ontdekt. Eerder onderzoek vond vaak plaats in gistcellen. De onderzoekers van het Antoni van Leeuwenhoek gebruikten speciale cellen, die oorspronkelijk van een patiënt met leukemie afkomstig zijn. Het bijzondere is dat in deze cellen van elk chromosoom maar één exemplaar aanwezig is, in plaats van zoals normaal een dubbele set. Brummelkamp: Maar weinig labs ter wereld gebruiken deze cellen. Wij wel, want hiermee is het veel makkelijker om onklaar gemaakte genen terug te vinden. In 2011 vonden we zo ook al de Ebola-receptor, waarnaar al jaren tevergeefs gezocht werd. Doordat ze zulke speciale cellen gebruiken, weten de onderzoekers nog niet zeker of de onderzoeksresultaten ook gelden voor gezonde menselijke cellen of voor andere menselijke kankercellen. Dat gaan ze de komende jaren onderzoeken. KWF Kankerbestrijding subsidieert dit vervolgonderzoek. Het project van Brummelkamp werd mede mogelijk gemaakt dankzij subsidie van NWO (VIDI) en van de European Research Council (ERC). Voor dit onderzoek werkte het Nederlands Kanker Instituut (NKI, Amsterdam) samen met het Research Center for Molecular Medicine of the Austrian Academy of Sciences (CeMM, Vienna) en het Institut de Recherche en Cancérologie in Montpellier Melanoom Nieuws Nummer 3 december

17 door Jan de Jong Medisch Pembrolizumab werkt beter dan ipilimumab 17 Onderzoek gepubliceerd in de New England Journal of Medicine toont aan dat pembrolizumab betere resultaten geeft dan ipilimumab bij uitgezaaid melanoom. Bovendien kwamen ernstige bijwerkingen minder vaak voor bij de patiënten behandeld met pembrolizumab. Pembrolizumab is een antilichaam tegen PD-1, een eiwit op de celwand van lymfocyten, een type witte bloedlichaampjes. Het heeft een remmende werking op het afweersysteem. Als je dit eiwit blokkeert, gaat de rem van het systeem af en wordt het immuunsysteem gestimuleerd. Remming Stimulering van het immuunsysteem gebeurt ook door ipilimumab, maar via een andere weg, namelijk remming van het CTLA-4 op de celwand van lymfocyten. In het onderzoek werden 834 patiënten met uitgezaaid melanoom ingedeeld in 3 groepen. Groep 1 kreeg de standaardbehandeling met ipilimumab (3mg per kg lichaamsgewicht, elke 3 weken), groep 2 kreeg pembrolizumab (10mg per kg, elke 3 weken) en de 3e groep kreeg ook pembrolizumab maar dan vaker (10mg per kg, elke 2 weken). In de pembrolizumab-groepen waren (afgerond) na 6 maanden nog 47% in leven zonder toename van de ziekte. In de ipilimumab-groep was dat slechts 27%. Na 1 jaar waren van de gebruikers van ipilimumab nog 58,2% in leven, bij de pembrolizumab-groepen 68,4% (elke 2 weken behandeling) en 74,1% (elke 3 weken behandeling). Ernstige bijwerkingen kwamen bij gebruik van ipilimumab bijna twee keer zo vaak voor dan bij het gebruik van pembrolizumab (3 weken schema). Verwachting Voor beide middelen geldt: als de behandeling aanslaat, dan gaat het heel lang goed. Van ipilimumab weten we inmiddels dat dit jaren lang goed kan gaan. Het lijkt er zelfs op, dat als je eenmaal 3 jaar hebt overleefd na een behandeling met ipilimumab, de tumor niet meer terugkomt (follow-up gegevens tot 10 jaar). Of dit ook geldt voor pembrolizumab weten we pas over enkele jaren, maar de verwachtingen zijn positief. In alle groepen werd de behandeling gestaakt na 24 maanden. Er werd eerder gestopt bij ernstige bijwerkingen, als de patiënt niet langer mee wilde doen en bij toename van de uitzaaiingen. De patiënten die een complete remissie kregen (uitzaaiingen niet meer aantoonbaar) mochten ook eerder stoppen. De resultaten werden beoordeeld aan de hand van progressievrije overleving (percentage patiënten in leven na 6 maanden zonder toename van de uitzaaiingen) en de overleving (percentage patiënten in leven na 1 jaar). Er werden geen duidelijke verschillen gevonden tussen de twee groepen die pembrolizumab kregen. Pembrolizumab is in 2015 toegelaten op de Europese markt. Merknaam: Keytruda. De toegelaten dosering is 2 mg per kg lichaamsgewicht, eens per 3 weken, toegediend via een infuus. (Onderzoek heeft aangetoond dat doseringen tussen 2 en 10mg per kg even effectief zijn). In Nederland is het middel alleen beschikbaar in de 14 melanoomcentra. Belangrijk verschil met de toelating van ipilimumab in 2011: een voorafgaande behandeling met een ander middel is geen voorwaarde meer. Bron: NEJM 2015; 372: June 25, Melanoom Nieuws Nummer 3 december 2015

18 Verslag Voor Melanoomprojecten Ride for the Roses 18 Het is steeds weer een emotioneel moment als het lied The Rose wordt gezongen door Betty Midler en daarna het startschot wordt gegeven voor de 5000 wielrenners, die de 100 km gaan fietsen. Een motorrijder gaat voorop, verscholen tussen de grote bossen rode rozen, die aan de motor zijn bevestigd. Onder groot applaus vertrokken de wielrenners. Samen vormden ze een lang lint waar bijna geen einde aan kwam. Dit is zonder meer een indrukwekkend gezicht. Na de wielrenners vertrokken de 4000 toerfietsers voor de 50 en 25 km. Dit was de aanvang van de Ride for the Roses, die dit jaar op 6 september vanuit de bloemenveiling Flora Holland in Aalsmeer werd gehouden. Vier projecten Wij waren dit jaar bijzonder gemotiveerd om weer een Team Marco samen te stellen, omdat dit keer de opbrengst naar vier wetenschappelijke onderzoekprojecten in de strijd tegen het melanoom zou gaan, te weten: Erfelijkheid van melanomen, dr. R. van Doorn, LUMC Een snelvaccin voor patiënten met gevorderd melanoom, dr. J.de Haan, VUmc Een vaccin dat werkt als een lap op een rode stier, dr. Y. van Kooyk, VUmc Veiligheid en effectiviteit van een nieuw vaccin, prof. dr. J. Haanen, AVL Melanoom Nieuws Nummer 3 december

19 Door als Team Marco te fietsen herdachten wij onze zoon Marco, die in 2001 aan een melanoom overleed. In die tijd waren er geen goede therapieën. Toen bekend werd waaraan de opbrengst besteed zou worden, gingen de eerste mailtjes de deur uit met de vraag: Wie wil voor dit goede doel meefietsen? In de maand juli hadden wij 63 deelnemers, waarvan negen kinderen variërend van 8 jaar tot 12 jaar. Vijf van ons team gingen voor de 100 km en de anderen voor de 50 en 25 km. Voor de herkenbaarheid hadden wij voor onze deelnemers een speciaal T-shirt laten maken met het logo van Team Marco erop en met alle namen van ons team. 19 Moeite Mijn man Joop en ik waren al vroeg op de veiling aanwezig. Joop om alle fietsen, die in een bus waren meegenomen, een plaats te geven en ik om de T-shirts uit te delen voor de deelnemers die van ver kwamen. Wij wilden graag als team vertrekken, maar het kostte moeite om de 50 en 25 km fietsers op één plek te verzamelen in die immense grote veilinghal. Er werd hiervoor veel heen en weer gebeld. Dankzij de mobiele telefoon, die dan onmisbaar is, lukte het uiteindelijk uitstekend. Goed gemutst begonnen wij de tocht. De weergoden waren ons redelijk goed gezind en we hebben nauwelijks regen gehad terwijl dit toch was voorspeld. Een grote prestatie leverde Ralf van 8 jaar, hij fietste moeiteloos de 50 km. Vanaf de inschrijving is hij met zijn ouders en broertje Steyn (10 jaar) en zus Anouk (12 jaar) gaan trainen. Zij wilden beslist de 50 km fietsen. Terug op de veiling werden wij met muziek onthaald en kreeg iedereen een rode roos. Ook werd het totaal bedrag van 854,000 bekend gemaakt. Het was een mooi bedrag maar toch was ik enigszins teleurgesteld. Ik hoopte op meer dan 1.000,000 zoals de voorgaande jaren. Ik had graag gezien dat alle vier wetenschappelijke projecten tegen het melanoom volledig gefinancierd konden worden met de opbrengst. Het was een dag met een gouden randje. Om de dag goed af te sluiten kwam het hele team na de fietstocht weer bij elkaar. Dit werd een supergezellige avond met een drankje en een barbecue. Van het hele team ontvingen wij de uitgereikte KWF roos. Dit enorme boeket rozen werd op het graf van Marco gezet. Ons team had dit bijzondere evenement niet willen missen. Het was een dag met een goud randje. Melanoom Nieuws Nummer 3 december 2015

20 Het inzicht Na een tijd zie je het subtiele verschil tussen het vasthouden van een hand en het aan de ketting leggen van de ziel. En je leert, dat liefde niet betekent, leunen op iemand en dat gezelschap niet betekent, geborgenheid en je begint te begrijpen dat kussen geen contracten zijn en cadeaus geen beloften. En je begint je nederlagen te accepteren terwijl je je ogen open en hoofd hoog houdt. Met de waardigheid van een man of vrouw en niet met het verdriet van een kind. En je leert je wegen bouwen op vandaag omdat de grond van morgen te onstabiel is om te plannen en toekomstdromen spatten halverwege vaak als zeepbellen uit elkaar. Na een tijdje leer je dat zelfs het zonlicht brandt als je teveel krijgt. Dus plant je eigen tuin en omkleed je eigen ziel in plaats van dat je wacht op iemand, die je bloemen komt brengen. En je leert dat je alles kan doorstaan dat je werkelijk sterk bent dat je waardevol bent en je leert en leert en je leert telkens als je loslaat, leer je. Auteur onbekend