Wat Nederland kan leren van buurlanden Naar een toekomstgericht exportmodel

Transcriptie

1 Nederland Handelsland III Wat Nederland kan leren van buurlanden Naar een toekomstgericht exportmodel

2 Samenvatting Eénrichtingsverkeer risico voor Nederlandse exportpositie Nederland heeft van oudsher een sterke exportpositie. Bedrijven brengen kwalitatief hoogwaardige producten voort die wereldwijd gewaardeerd worden. En als handelsnatie weet Nederland bij uitstek wat de Europese afnemer zoekt en tegen welke prijs. Tegelijkertijd denken Nederlandse bedrijven nog teveel in traditionele patronen en routes, waardoor de export te eenzijdig op West-Europa gericht is. Er zijn vier redenen om dit te doorbreken* : Hoofdstuk 1 Nederland is succesvol in export, maar blijft buiten West-Europa achter De Nederlandse export naar groeilanden buiten West- Europa wordt steeds belangrijker, maar blijft achter bij de buurlanden. De Gateway to Europe functie is niet langer een garantie voor succes. De dominante toeleverende rol richting het West-Europese achterland (vooral Duitsland) is sterk, maar de potentiële groei in het achterland neemt door vergrijzing af. Buiten West-Europa is de potentiële groei hoger. Technologische ontwikkelingen als digitalisering, energietransitie en op langere termijn 3D-printing, maar ook efficiëntere verbindingen over land met China zetten de rol van Nederland als aanvoerland onder druk. De infrastructuur en logistieke capaciteit kan bij meer tweerichtingsverkeer efficiënter worden benut. Nederland niet alleen als voordeur maar ook achterdeur Met het eenzijdige Nederlandse exportprofiel is de positie voor de toekomst minder sterk en er blijven kansen liggen. Om als handelsland succesvol te blijven is het belangrijk dat Nederland buiten de gebaande paden treedt om ook sterker buiten West-Europa te kunnen groeien. Hierbij kunnen we leren van de buurlanden, maar ook van voorlopende sectoren in eigen land, zoals de agrarische sector. Hoofdstuk 2 België en Duitsland zijn sterker aangesloten op de rest van de wereld De buurlanden België en Duitsland zijn via de havens beter aangesloten op de rest van de wereld. Oriëntatie van bedrijven, fysieke infrastructuur en netwerkcontacten maken het verschil. Hoofdstuk 3 Nederland kan het ook: twee routes naar tweerichtingsverkeer Breng meer Europa naar de Wereld: Nederland als Gateway to the World Breng meer Nederlands product naar de wereld. * Dit rapport is het vervolg op het rapport Van een gouden verleden naar een gouden toekomst - Uitdagingen voor Nederland handelsland. >> Nederland Handelsland III / november 2 2

3 Export buiten West-Europa 2 steeds belangrijker Nederlandse export leunt sterkt op West-Europa Het Nederlandse exportsucces leunt sterk op West-Europa. De wederuitvoer naar deze regio het inkopen van spullen in de wereld en deze vervolgens bewerken en verhandelen voor export - is goed voor 3% van de totale Nederlandse goederenexportomzet. Een even groot aandeel heeft de export van Nederlandse makelij. West-Europa is dus goed voor 7% van de Nederlandse exportinkomsten. maar groeiperspectief is beter buiten West Europa Door vergrijzing zijn de lange termijn vooruitzichten voor economische groei in West-Europa echter niet zo goed als die voor de opkomende economieën. Hun inhaalslag is nog niet afgerond. Het komende decennium stijgt daar de koopkracht dan ook sneller. Ook al omdat hun demografische vooruitzichten veelal gunstiger zijn dan in West-Europa. De ontwikkelingen in opkomende markten bieden Nederland mogelijkheden om nog meer producten van eigen makelij te exporteren. export buiten West-Europa groeit dan ook sneller Nederland is niet blind geweest voor de opkomst van landen buiten West Europa. De exportomzet naar deze landen is sinds 22 met 8 miljard euro gestegen naar ruim 12 miljard euro. Met 8,% jaarlijkse groei is het aandeel van landen buiten West-Europa in de totale Nederlandse export toegenomen van 2% naar bijna 3%. 1 Export profiteerde sterk van groei in Oost-Europa en Azië en hogere olieprijzen Mutatie omzet goederenexport buiten West-Europa , in mrd euro Centraal- en Oost-Europa Azië Overig De Nederlandse export naar Centraal- en Oost-Europa (incl. Turkije) is sinds 22 met 2% gegroeid (+ 2 mrd). Het aandeel van deze regio in de totale Nederlandse exportomzet is verdubbeld naar 8%, vooral door meer wederuitvoer (machines), maar ook door meer export van Nederlandse producten. Agrarische producten (voeding) en aanverwante machines hebben het goed gedaan. De toename van chemie en brandstoffen komt vooral door gestegen olieprijzen. Met name uit Polen, Tsjechië en Turkije is de vraag toegenomen. De export naar Azië is sinds 22 met 23 mrd. gestegen. Het aandeel van deze regio is van 7% naar 9% gegaan, voor meer dan de helft door meer export van Nederlandse machines en voertuigen richting China, Zuid-Korea en Taiwan. De export van Nederlandse agrarische producten (voedsel) is echter ook hier flink toegenomen. China verklaart iets meer dan de helft van deze stijging. De wederuitvoer richting Azië is minder hard toegenomen. Met 8 mln. euro is de toename van de export naar India achtergebleven bij die naar China (+ 4, mrd). De gestegen export naar andere niet-west-europese landen is grotendeels toe te schrijven aan, per saldo, hogere olieprijzen. Meer exportomzet door chemische producten en minerale brandstoffen richting de VS, West-Afrika en Nigeria verklaren het leeuwendeel. Exclusief deze producten zijn de verschuivingen in exportaandelen beperkt. Latijns- Amerika is iets belangrijker geworden, mede dankzij toegenomen export van Nederlandse kapitaalgoederen naar Brazilië. 1 Voeding Machines en voertuigen Chemie en brandstoffen Overig Bron: CBS, bewerking Nederland Handelsland III / november 2 3

4 Buurlanden spelen beter in op opkomende markten Duitsland en België groeien sterker buiten West-Europa... Niet alleen Nederland heeft ingespeeld op de grote vraagtoename buiten West-Europa, Duitsland en België ook. Van de totale toegevoegde waarde van de Nederlandse export namen de niet-west-europese landen begin % voor hun rekening, een stijging van 11%. Duitsland en vooral België hebben echter nog meer aansluiting gevonden. Tussen 22 en 211 is het aandeel van niet-west-europese landen in de toegevoegde waarde van de Belgische export met 2% toegenomen, mede door de rol van België als afvoerland voor West-Europese export naar de rest van de wereld. Voor Duitsland was de toename ruim %. Duitsland exporteert veel Duits product via haar eigen havens naar landen buiten West-Europa.... Terwijl Nederland sterker is richting Centraal en Oost-Europa De ontwikkeling van de aansluiting van Nederland op Centraal en Oost-Europa is wel relatief gunstig geweest. Net als België heeft Nederland het aandeel van Oost- Europa in de totale export tussen 22 en 211 weten te vergroten van 3% naar 4%. Daarmee is het Nederlandse aandeel ingelopen op Duitsland. Het aandeel Oost-Europa in de toegevoegde waarde van de export is voor Duitsland nog wel hoog, maar daalt sinds 26. Nederland kon dat vooral doen door wederuitvoer, zoals we op de pagina hiervoor zagen. De rol als Gateway to Europe is door de opkomst 22 van 211 Centraal- en Oost-Europa dus verder benut. Buurlanden vinden sneller aansluiting buiten West-Europa... % niet-west-europa in toegevoegde waarde export 8% 6% Verbreding exporthorizon vooral met oog op toekomst Tussen 22 en 211 liet de toegevoegde waarde van de Nederlandse export ruim een verdubbeling zien. Dat is vergelijkbaar met de ontwikkeling in Duitsland en beter dan in België (+9%). De noodzaak tot verdere verbreding van de Nederlandse exportoriëntatie hangt dan ook vooral samen met de betere toekomstperspectieven buiten Europa. Daarbij is het wel van belang telkens een goede afweging te maken tussen risico s en het hoger verwachte rendement omdat risico s in opkomende landen doorgaans groter zijn dan in West-Europa (hoofdstuk 3)....met name richting BRIC landen.. 4% De stijging van het belang van de BRIC-landen (Brazilië, Rusland, India, China) voor de Duitse export is bijna twee keer zo groot als voor de Nederlandse export. Bovendien 2% is het aandeel van de BRIC s in de Duitse export anderhalf maal zo groot als in Nederland. België laat ook een snellere toename zien van het belang van de BRIC s. In 22 had % Nederland nog een lichte voorsprong, maar bij de start van 212 is die omgeslagen in een achterstand. Daarnaast is België beter aangesloten op de markten in Noord-Amerika, Australië, Japan en Korea. Buurlanden vinden sneller aansluiting buiten West-Europa... % niet-west-europa in toegevoegde waarde export 8% 6% 4% NL BEL DUI 2%...maar niet in Centraal- en Oost-Europa % Centraal en Oost-Europa in toegevoegde waarde export 8% 6% 4% 2% % NL BEL DUI % NL BEL DUI Bron: WIOD, bewerking Nederland Handelsland III / november 2 4

5 Nederlandse havens vaker éénrichtingsverkeer Nederland dè Gateway to Europe Dat onze buurlanden een voorsprong hebben in export naar landen buiten Europa is verweven met onze positie als Gateway to Europe. Nederland is over zee bij uitstek een aanvoerland. Van de totale goederenstroom in de Nederlandse havens in 214 (19 mln. ton) was 7% aanvoer vanuit andere landen. In de haven van Antwerpen en de Duitse havens is er meer evenwicht tussen binnenkomende en uitgaande stromen. (zie figuur). Dit komt ook terug in de samenstelling van de goederenoverslag. Nederlandse zeehavens vooral gericht op aanvoer Verdeling afvoer en aanvoer van zeegebonden overslag (214) Brem en Brem en Antwerpen Antwerpen Ham burg Ham burg Amsterdam Amsterdam Rotterdam Rotterdam Bron: HbR % 6% 6% 69% 69% 71% 71% 49% 49% % Aanvoer Afvoer % 44% 44% 31% 31% 29% 29% 1% 1% % Onbalans door rol van grondstoffenleverancier De overslag in Nederlandse havens bestaat voor maar liefst zo n 4% uit olieproducten en kolen (energiedragers) die in West-Europa worden verwerkt (zie figuur). Ook voor halffabricaten en eindproducten slaat de balans door naar aanvoer, wat komt door de sterke Nederlandse importrelatie met Azië. Anders dan in Rotterdam worden in Antwerpen, Hamburg en Bremen meer containers (tonnage) als stukgoed (o.a. voertuigen, machines) afgevoerd. In de loop van de jaren is de balans voor Rotterdam licht verbeterd, maar de onbalans blijft. Nederland is bij uitstek grondstoffenhub Samenstelling van de goederenoverslag (214) (*mln ton) %. (*mln ton) % 1%. 6% 8% 4% 6% 2% 4% 2% Amsterdam Rotterdam Antwerpen Ham burg Bremen % Amsterdam Rotterdam Antwerpen Ham burg Bremen Containers en stukgoed Ruwe olie en olieproducten Overig Bron: HbR, bewerkt Kolen IJzererts/schroot Havens België en Duitsland blijken wel in staat tot tweerichtingsverkeer Dat België het afgelopen decennium sterker is gegroeid in wederuitvoer op landen buiten West-Europa, heeft ervoor gezorgd dat België sterker op die landen is aangesloten. België heeft met Antwerpen van oudsher sterke verbindingen met Amerika, het Midden-Oosten en Afrika, wat blijkt uit de traditioneel grootschalige aanwezigheid van de handelshuizen (de natiën ), die hun opslag van bijvoorbeeld koffie en andere tropische producten in de haven hebben. Duitsland heeft de eigen producten de laatste decennia juist al veel meer via de eigen havens naar opkomende landen geëxporteerd en is succesvol geweest in diversificatie. Type handelsbedrijven maakt het verschil Gezien de sterke Nederlandse handelstraditie is het opvallend dat België beter scoort. De sterkere oriëntatie van België op export naar landen buiten West-Europa gaat gepaard met een ander type handelsbedrijven. België heeft in de loop van de jaren meer de naam en faam opgebouwd als afvoerland en dat heeft zich vertaald in het bijbehorende netwerk van zeeverbindingen. In Nederland zijn de verbindingen in belangrijke mate gericht op het West-Europese achterland (zie p.7) en het bedrijfsleven is daar ook meer op ingesteld. Zo zijn Venlo en Duisburg belangrijke logistieke knooppunten en is ongeveer de helft van de Europese distributiecentra gevestigd in (Zuid)- Nederland. Het netwerk en de relaties van Nederlandse groothandels sluit hierbij aan en koopt de producten in de rest van de wereld in. Op omgekeerde richting (export naar de rest van de wereld) zijn Nederlandse handelsbedrijven veel minder goed aangesloten dan hun Belgische collega s. 2 Nederland Handelsland III / november 2

6 Eénrichtingsverkeer maakt Nederland duurder Nederlandse infrastructuur hoog aangeschreven Scheve balans op de Rijn: te vaak vol heen en leeg of met lege containers terug De infrastructuur van en naar de havens bepaalt de reikwijdte van het achterland als werkgebied. Dit beïnvloedt de export en tegelijkertijd ook het potentieel voor (weder)uitvoer naar de rest van de wereld. De Nederlandse infrastructuur is uitgebreid en staat hoog aangeschreven. Zo is het wegennet van relatief hoge kwaliteit en is de waterrijke ligging en vooral de Rijn als transportader van essentieel belang voor het goederenvervoer. Ook de Betuwelijn is een belangrijk onderdeel van de Nederlandse infrastructuur al is de capaciteit door aanleg van het derde spoor bij Emmerich de komende jaren beperkt....maar te eenzijdige benutting infrastructuur kost geld De rol van aanvoerland heeft nadelige consequenties voor de benutting van de infrastructuur. In de huidige scheve situatie keren binnenvaartschepen, wagons en containers te vaak leeg terug ondanks dat de capaciteit via online platforms beter te matchen is. Dit zorgt voor inefficiëntie, die direct of indirect voor rekening komt van de bestaande gebruikers en dit beïnvloedt de concurrentiepositie van Nederland negatief. extra reden om tweerichtingsverkeer na te streven De transportkosten voor bedrijven kunnen ook omlaag als de capaciteit beter wordt benut. Volgens de Rotterdamse Haven werden eind 213 nog zo n 2% van de containers van en naar de haven leeg vervoerd. Vooral als het gaat om de voor Nederland belangrijke wederuitvoer (toegevoegde waarde gemiddeld 8 cent op elke euro) dan kunnen transportkosten van 2% tot 6% het verschil maken. Als het lege containervervoer bijvoorbeeld van 2% tot 1% wordt teruggedrongen, dan kunnen de transportkosten met 2% worden teruggebracht. Het verwacht daarom dat niet alleen het exportpotentieel van markten voorbij West Europa, maar ook de transportkosten reden zijn niet alleen aanvoer, maar ook afvoerland te worden. In 214 werd door de binnenvaart internationaal 14 mln. ton afgevoerd en 66 mln. ton aangevoerd Rotterdam wel goed gepositioneerd om meer afvoerhaven te worden De kwaliteit van de Rotterdamse haven is geen beperking voor snellere groei buiten West-Europa. Nederland prijkt boven België en Duitsland in de liner shipping connectivity idex van UNCTAD en de algemene concurrentiepositie van Rotterdam is relatief goed. Met de schaalvergroting in de containervaart steekt de nautische toegang gunstig af. De Tweede Maasvlakte, waar de terminals APMT en RWG vertraagd op gang komen, geeft de concurrentiepositie van Rotterdam een impuls, al komt dit er nu nog niet uit. Te veel eenrichtingsverkeer van volle goederentreinen op de Betuweroute In 214 werd over spoor internationaal 26 mln. ton afgevoerd en 9 mln. ton aangevoerd Nederland Handelsland III / november 2 6

7 Concurrerende havens, andere balans Wie kiest de haven? De expediteur/logistieke dienstverlener of de exporteur/verlader (als dit niet wordt uitbesteed) geeft de voorkeur voor een haven op. De rederij of alliantie van rederijen bepaalt uiteindelijk de aankomst- of vertrekhaven. Wie bepaalt het achterlandvervoer? De expediteur/logistieke dienstverlener bepaalt in overleg vaak ook het vervoer naar de bestemming in het achterland. Dit kan echter ook de rederij of de terminaloperator zijn. Antwerpen 99 mln. ton 1 mln. ton 14. zeeschepen Rotterdam 3 mln. ton 13 mln. ton 28. zeeschepen Hamburg 81 mln. ton 6 mln. ton 1. zeeschepen Verdeling achterlandvervoer Hamburg Rotterdam Antwerpen 11% 7% 39% 9% 36% 3% 36% 7% 2% 11% Wegtransport Binnenvaart Spoor Bron: Havenbedrijven Rotterdam, Antwerpen en Hamburg Nederland Handelsland III / november 2 7

8 Afvoerland worden deel I: Europa naar de wereld brengen 3 Twee routes naar een bredere exportbasis Er zijn twee routes om de horizon van de Nederlandse export te verbreden en kansen te benutten. De eerste route is: meer wederuitvoer via Nederland naar landen buiten West-Europa: breng als Nederland meer Europa naar de wereld (zie ook het rapport Van een Gouden verleden naar een Gouden toekomst ). >> Route I Meer Europa naar de wereld Van Gateway to Europe > Gateway to the world Ontwikkeling handelsroutes met andere mindset Betreden van andere netwerken voor groei - meer Europa naar de wereld Als Nederland een inhaalslag wil maken en meer handelsstromen voor de rest van de wereld naar zich toe wil trekken, is het nodig om marktaandeel te winnen op de buurlanden. Hiervoor is het belangrijk dat Nederlandse handelsbedrijven hun blik verruimen en de verkopers in het achterland en de inkopers in de rest van de wereld leren kennen. Nederlandse exporteurs hebben veelal (indirect) contact met inkopers van grondstoffen (zoals BASF, Bayer, Thyssen Krupp en Dillinger Hütte) of consumentenproducten (zoals Aldi en Lidl) in het achterland. Maar daarnaast zouden ze meer (indirect) contact moeten hebben met verladers als BMW en Bosch, maar vooral ook met het exporterende MKB. Dit kan door in netwerk contacten met verladers te investeren of door bijvoorbeeld beurzen te bezoeken. Route II Pagina 9 >> Nederland Handelsland III / november 2 8

9 Afvoerland worden deel II: Nederlands product naar de wereld brengen Naast meer wederuitvoer via Nederland naar landen buiten West-Europa, is meer export van Nederlands product de tweede route om onze aansluiting op de opkomende economieën te vergroten. Autonome groei of door marktaandeel te winnen Zoals eerder bleek, groeit de export naar landen buiten Europa veel sterker en de verwachting is dat de vraag uit deze landen harder blijft toenemen. Uit onderzoek onder bedrijven in de technologische industrie door de FME blijkt dat bedrijven in de (technologische) industrie veel kansen zien voor export naar Azië en Amerika. Dit sluit aan bij onze analyse van de kansen en risico s voor opkomende exportbestemmingen (zie figuur). Agrarische sector wijst de weg De agrarische sector is een voorloper binnen de Nederlandse goederenexport naar nieuwe exportlanden. Andere exportsectoren kunnen hier mogelijk van leren. Naast de sector machines en vervoermaterieel wist de agrarische sector de export buiten West-Europa in de periode als enige bovengemiddeld op te voeren. Dit geldt voor de sierteelt, groenten en melkproducten, maar ook voor gelieerde machines en technologische producten. Goedkope West-Oost zeeroute kan export stimuleren Door de onbalans op de route Europa-Azië zijn containerslots van Europa naar Azië zeer goedkoop. Nu gaat een flink deel van de containers leeg terug of gaat er nog veel oud papier en oud metaal richting Azië. Er liggen kansen om meer hoogwaardigere producten te gaan exporteren Grote potentie markten buiten Europa, maar risico s ook relatief groot potentie* China India VS Myanmar Ethiopië Bangladesh Indonesië Tanzania VK Polen Filipijnen Kenia Pakistan Nigeria Vietnam Duitsland Tsjechië Turkije Korea Iran Maleisië Roemenië Mexico Thailand Colombia risico** * Potentie is bepaald ahv groeiverwachting 2-22, (IMF), inkomen per capita 214 (IMF), marktomvang 214(populatie vs NL; IMF) en afstand tussen Amsterdam en hoofdstad. * Risico is bepaald ahv volatiliteit bbp-groei , (IMF), mate van vrijhandel (Ease of doing Business 2 score voor trading across borders ) en betrouwbaarheid score (Corruption Perception Index 214) Nederland Handelsland III / november 2 9

10 Conclusie Tweerichtingsverkeer vraagt inzet van bedrijfsleven en overheid De Nederlandse exportrol is toe aan ontwikkeling Nederland blijft achter bij de buurlanden Duitsland en België in de exportgroei naar landen buiten West-Europa, terwijl juist daar de sterkste groei van de vraag wordt verwacht. Dit betekent niet dat Nederland het totaal verkeerd doet. Tot dusver heeft de concentratie op West Europa Nederland veel gebracht, maar voor de toekomst is meer spreiding gewenst. Een evenwichtigere verhouding tussen aanvoer en afvoer biedt ook efficiëntievoordelen en lagere transportkosten. Logistiek gezien geen reden om achter te blijven Logistiek gezien is er met de sterke Nederlandse concurrentiepositie geen reden om achter te blijven bij de buurlanden. Versnelling in exportgroei naar landen buiten West-Europa moet komen van Nederlandse (handels) bedrijven, maar dan zullen zij het opzetten van nieuwe netwerken tussen inkopers en verkopers tot prioriteit moeten maken. Hierbij geldt dat de ontwikkeling van Nederland van Gateway to Europe naar Gateway to the World tijd kost. Wat kan Nederland leren van België en Duitsland: Maak het aantrekkelijker voor (handels)bedrijven die mondiaal gericht zijn om zich te kunnen vestigen. Zorg voor een sterke maakindustrie als eigen exportproduct. Benut de voordelen van de binnenvaart, maar vergeet de kwaliteit van het spoornetwerk niet. Concurrerende Duitse havens maken voor exportlading over de lange afstand veel meer gebruik van het spoor. Help bij het opzetten van fysieke verbindingen. Voor verbindingen is schaalgrootte en samenwerking nodig. Een goed voorbeeld is de spoorverbinding van de Rotterdamse haven naar Zuid-Duitsland. Groei in export buiten West-Europa is een wisselwerking Handel in goederen Wat kan Nederland leren van de eigen ontwikkeling: Promoot Nederlandse havens bij West-Europese exporteurs als Gateway to the World in plaats van Nederland als aanvoerland van vooral Duitsland. De agrarische sector is een voorloper op het gebied van export buiten West-Europa. Het exportpakket is aanmerkelijk beter gespreid dan gemiddeld. Aanwezig netwerk (verbindingen/ contacten) Exporterende bedrijven Nederland Handelsland III / november 2 1

11 Meer weten? Kijk op ing.nl/kennis en volg ons op Twitter Voor meer informatie neem contact op met: Rico Luman Sr. Econoom Dimitry Fleming Sr. Econoom Marieke Blom Hoofdeconoom ING Nederland Raoul Leering Hoofd internationaal handelsonderzoek Disclaimer De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uit oefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. Deze publicatie is louter informatief en mag niet worden beschouwd als advies. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijk zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk - en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten. De tekst is afgesloten op 2 november 2. Nederland Handelsland III / november 2 11

12