OVERZICHT: DE FUNCTIES VAN ZARB

Transcriptie

1 Zarb 4 snel en creatief oefeningen en opgaven maken 1 OVERZICHT: DE FUNCTIES VAN ZARB Hier ziet u alle functies op volgorde van Zarb-functiegroepen en Zarb-werkbalken. Dubbelklik op een groen gedrukte functie en u komt in het betreffende hoofdstuk. Menu en werkbalk Zarb 1 Menu en werkbalk Zarb 2 Algemene gatentekstfuncties Letters Lettergroepen Woordbegin woordeinde Woordopbouw Cloze-Tekst Gaten Invulgat, oplossingen toevoegen Leestekenoefening Gaten volgens lijst Tekstgat in woord Invulgaten veranderen Taalspecifieke functies Basiswoordenschat Vervoeging werkwoorden Infinitieven oefening Tekstgat woordsoorten Nederlandse onregelmatige werkwoorden Duitse onregelmatige werkwoorden Engelse onregelmatige werkwoorden Tegenstellingen Synoniemen Woordenboekanalyse Helpfuncties Woordenlijst maken of mengen Vergelijking met woordenlijst Woordfrequentie Tekensettabel Kop invoegen Verborgen tekst wissen Internettekst invoegen Tabellen omzetten Raadselfuncties Kruiswoordpuzzel Kriskras Woordenzoekraadsel Kamraadsel Raadselgrootte veranderen Geheimschrift Cryptogram Elke tweede letter Omwisselfuncties Woord omdraaien Woord omdraaien met invulruimte Woord omdraaien zonder invulruimte Tekst omdraaien Anagram Letters mengen met invulruimte Letters mengen zonder invulruimte Letters mengen in woord Zin mengen Tekst door elkaar Slangentekst Tekst met fouten Alleen hoofdletters Alleen kleine letters Funlayout Verscheidene oefeningen Woordvormenoefening Samenvoegoefening Multiple Choice Systeemkaarten Systeemkaarten maken Help en informatie Zarb handboek Zarb kortinfo Zarb licentie info

2 Zarb 4 snel en creatief oefeningen en opgaven maken 2 INHOUDSOVERZICHT Overzicht: De functies van Zarb 1 Inhoudsoverzicht 2 Werken met Zarb 4 Werken met Zarb 4 Gebruik van bepaalde begrippen in dit handboek 4 Zarb-documenten maken 5 Menu's en werkbalken voor Zarb 5 Markeren/selecteren 5 Talen en mogelijkheden in 'vreemde' talen 6 Spellingsherziening in Duitsland, afwijkende spelling in Zwitserland 7 Frames 7 Vragen om bevestiging bij het werken met gatentekstmacro's 7 Macro afbreken 7 Tips voor het gebruik van tekstopmaak 8 Typografische aanhalingstekens en apostrof 8 Snel saven en automatisch saven uitschakelen! 8 Beschrijving van de verschillende functies (macro's) 9 Letters 9 Lettergroepen 9 Woordbegin woordeinde 10 Woordopbouw 10 Cloze-Tekst 11 Gaten 11 Invulgat, oplossingen toevoegen 12 Leestekenoefening 12 Gaten volgens lijst 13 Tekstgat in woord 13 Invulgaten veranderen 13 Basiswoordenschat 14 Vervoeging werkwoorden 14 Infinitieven oefening 15 Tekstgat woordsoorten 17 Nederlandse onregelmatige Werkwoorden 18 Duitse onregelmatige werkwoorden 18 Engelse onregelmatige werkwoorden 20 Tegenstellingen 20 Synoniemen 21 Woordenboekanalyse 21 Woordenlijst maken of mengen 21 Vergelijking met woordenlijst 22 Woordfrequentie 23 Tekensettabel 23 Kop invoegen 24 Verborgen tekst wissen 25 Internettekst invoegen 25 Tabellen omzetten 25 Kruiswoordpuzzle 26 Kriskras 29 Woordenzoekraadsel 32 Kamraadsel 39

3 Zarb 4 snel en creatief oefeningen en opgaven maken 3 Raadselgrootte veranderen 41 Geheimschrift 41 Cryptogram 43 Elke tweede letter 43 Woord omdraaien 44 Woord omdraaien met invulruimte 45 Woord omdraaien zonder invulruimte 45 Tekst omdraaien 46 Anagram 46 Letters mengen met invulruimte 47 Letters mengen zonder invulruimte 47 Letters mengen in woord 47 Zin mengen 48 Tekst door elkaar 49 Slangentekst 50 Tekst met fouten 51 Alleen hoofdletters 52 Alleen kleine letters 52 Funlayout 52 Woordvormenoefening 53 Samenvoegoefening 54 Multiple Choice 55 Systeem- (of leer-)kaarten maken 56 Zarb handboek 58 Zarb kortinfo 59 Zarb licentie info 59 Overige informatie over Zarb 60 Concept en geschiedenis 60 De auteur 60 Dankwoord 61

4 Zarb 4 snel en creatief oefeningen en opgaven maken 4 WERKEN MET ZARB WERKEN MET ZARB Zarb is een aanvullend programma ('add-in') voor de tekstverwerker Word van Microsoft. De huidige versie Zarb 4 is geschikt voor Word voor Windows vanaf versie 2000 (9.0). Aanpassingen aan nieuwe versies van Word zijn, indien nodig, kort na het verschijnen van zo'n nieuwe versie beschikbaar. Voor bestaande klanten zijn deze updates tegen een administratieve vergoeding beschikbaar, zo lang de nieuwe versie van Zarb geen hoger eerste nummer telt. Zarb is een schooltype- en vakoverstijgend inzetbaar digitaal gereedschap. Het wordt wereldwijd door duizenden creatieve docenten in basis- en voortgezet onderwijs, speciaal onderwijs, therapeutische instellingen, commerciële nascholingsinstellingen, scholingsinstituten van grote bedrijven, volksuniversiteiten, hogescholen, universiteiten en natuurlijk ook door leergangauteurs gebruikt. Het percentage gebruikers buiten Duitsland bedraagt 30%. Desondanks is Zarb geen massaproduct. 'Zarbista's' zijn gewoonlijk bijzonder enthousiaste docenten die graag snel en creatief eigen materiaal willen maken. Iedere bovengenoemde gebruiker heeft ongetwijfeld speciale wensen. Ik krijg regelmatig de vraag of een bepaalde macro niet beter weggelaten zou kunnen worden, omdat hij of zij hem nooit nodig heeft. Geloof me, het tegendeel is waar. Maar desgewenst kunt u de balken en menu's aanpassen. Wie goed uit de voeten kan met de tekstverwerker Word, zal zeker heel snel thuis raken in Zarb. De volgende toelichtingen bij het werken met het programma hebben de bedoeling de inwerkfase zo kort mogelijk te houden, doordat ingegaan wordt op de interne logica van de verschillende functies. Wie voor het eerst werkt met Word of met een tekstverwerker zal vermoedelijk nog een tijdje worstelen met de complexiteit van het programma, voordat hij of zij werkelijk de gehoopte en verwachte werkbesparing door Zarb kan genieten. Dat is jammer genoeg onvermijdelijk. Ik raad u in zo'n geval nadrukkelijk aan deel te nemen aan een cursus 'Word voor beginners'. Jammer genoeg is er op dit terrein weinig aanbod dat specifiek op het onderwijs is gericht, hoewel hier toch een belangrijke opgave ligt voor de verantwoordelijke instellingen. Want zonder enige basiskennis van de omgang met een moderne tekstverwerker is het moeilijk om nodige frustraties te vermijden. In dit document ga ik uit van voldoende basiskennis: deze info heeft nadrukkelijk niet de functie van een cursus tekstverwerking. Vraagt u ons echter gerust om raad als u moeilijkheden hebt. Ons adres en vindt u onder de knop Zarb-Info in het menu Zarb 2 en verder aan het eind van deze handleiding. Informatie, voorbeelden en tips vindt u op onze product-website Een heel nuttig overzicht van alle Zarb-functies met korte beschrijvingen en afbeeldingen van de bijbehorende symbolen in de werkbalken vindt u in het bestand 'Zarb41Kortinfo.doc'. Dit vindt u in de map 'Zarb 4' op de cdrom of, na installatie, in de submap 'Zarb 4' in de Office-map op uw harde schijf. Het handigst is deze korte handleiding op uw werkplek zichtbaar op te hangen. Het vergemakkelijkt en versnelt het inwerken enorm en zal u goede diensten bewijzen. GEBRUIK VAN BEPAALDE BEGRIPPEN IN DIT HANDBOEK De volgende aanwijzingen zijn vooral belangrijk voor gebruikers met de meest actuele Word-versie: Word Onderscheid tussen Word 2007 en eerdere Word-versies: in de actuele versie van Word Word 2007 is het uiterlijk van de tekstverwerkingfuncties sterk veranderd. Ook achter de schermen is er veel veranderd. Zarb 4.1 is in veel opzichten er op aangepast, zodat er in dit handboek op verschillende plaatsen tussen Zarb voor Word 2007 en Zarb voor oudere Word-versies onderscheid gemaakt moet worden. De standaardtekst van het handboek slaat in het algemeen op de eerdere Wordversies, terwijl toelichtingen voor Word 2007 duidelijk gemarkeerd worden met Word Wijzigingen in de programmasymbolen: in Word 2007 zijn er geen Werkbalken en Menu s meer, maar er is een multifunctioneel lint (in het Engels ribbon ) en bijbehorende tabs, alsmede per tab een werkbalk met iconen. In de laatste twee bevinden zich de eigenlijke Word-functies. In het handboek gebruiken we zoveel mogelijk de Nederlandse Wordbegrippen.

5 Zarb 4 snel en creatief oefeningen en opgaven maken 5 Naamgeving van de documenten en sjablonen: Word 2007 gebruikt i.t.t. oudere Word-versies nieuwe bestandsextensies. Zo hebben normale Word documenten de extensie.docx in plaats van zoals vroeger.doc. Omdat Zarb op Word sjablonen gebaseerd is, zijn ook deze in oudere veries.dot en in Word 2007 met de extensie.dotm. Telkens als in het handboek wordt verwezen naar een Zarbsjabloon schrijven we de bestandsnaam van het sjabloon als zarb41.dot[m] en bedoelen dan zowel het sjabloon in Word 2007 als in oudere Wordversies. ZARB-DOCUMENTEN MAKEN Om met de Zarb-functies te kunnen werken, moet uw werkdocument met het Zarb-sjabloon verbonden zijn. Een nieuw, leeg Zarb-document kunt u openen door met de muis te klikken op het Zarb-programmasymbool of in Word op het symbool Nieuw Zarb-document. Deze laatste vindt u als symbool in de werkbalk Zarb-symbool. Daarnaast is het mogelijk een nieuw Zarb-document te openen via de Word standaardfunctie 'bestand nieuw'. Kies dan in het dialoogveld de sjabloon 'Zarb41.dot' (resp. 'Zarb41')! Wilt u een al aanwezig document (bv. oudere teksten of oefeningen) achteraf aan Zarb koppelen, ga dan via 'extra', 'sjablonen en invoegtoepassingen' naar de knop Koppelen, en dan het sjabloon 'Zarb41.dot' (resp. 'Zarb41') en tenslotte de knop OK. Afhankelijk van uw versie van Word is het mogelijk dat de Zarb-werkbalken niet automatisch getoond worden. Met 'beeld' en 'werkbalken' kunt u de beide Zarb-balken dan toch zichtbaar maken. Word 2007: De bovenstaande informatie geldt niet voor Word In Word 2007 hoeft een document niet meer met een sjabloon verbonden te worden. Alle Zarbfuncties staan via het tabblad Zarb altijd direct ter beschikking. Daarom bestaat er ook geen Nieuw Zarb document meer. Zarb documenten die in oudere Zarbversies gemaakt zijn worden automatisch geactualiseerd. MENU'S EN WERKBALKEN VOOR ZARB In Zarb-documenten zijn automatisch twee extra werkbalken met de namen Zarb 1 en Zarb 2 beschikbaar. Als u voor het eerst een nieuw Zarb-document inricht, verschijnen beide werkbalken gelijktijdig. Om plaats te besparen, kunt u met de knoppen Naar Zarb 2 en Naar Zarb 1 (rechts) steeds een van beide werkbalken oproepen en de andere verbergen. De volgorde van de functies in de balken Zarb 1 en Zarb 2 komen overeen met die in het tabellarische functieoverzicht aan het begin van deze documentatie. Korte informatie over elke macro verschijnt ook in de statusbalk als u de cursor op de markeringsbalk laat lopen. De gegeven beschrijvingen zijn identiek met de inhoud van het bestand Zarb41Kortinfo.doc. Achter de naam van een macro staan drie punten als voor de start van het eigenlijke programma nog gebruikersgegevens moeten worden ingevuld. Werkbalken zijn heel praktisch, maar ze hebben een nadeel: naarmate er meer symbolen en dergelijke in voorkomen, wordt het tekstvenster / de tekstruimte kleiner. Dat kan ertoe leiden dat bij sommige macro's het woord waar het om gaat soms verdwijnt achter een antwoordvenster waarin u moet aangeven of dit woord moet worden vervangen door invulruimte. Dat is natuurlijk niet erg praktisch. U kunt weliswaar het antwoordvenster verplaatsen maar bij het volgende woord verschijnt het weer op dezelfde plaats en kan opnieuw het te bewerken woord afdekken. Het betreffende woord wordt steeds open in de titelbalk van het antwoordvenster weergegeven, maar vaak zal ook de context nodig zijn. In dat geval - of als u steeds een groter stuk tekst wilt zien - zult u een aantal werkbalken moeten aanpassen of verplaatsen (lineaal, werkbalk voor opmaak, schuifbalken etcetera) overeenkomstig uw behoeften en wensen. Ikzelf verplaats bv. de werkbalken voor opmaak naar de onderkant van het beeldscherm en laat de horizontale schuifbalk weg omdat ik die haast nooit nodig heb. Word 2007: Gebruikers van deze Wordversie vinden de Zarb icoon- of symboollijsten in het multifunctionele lint onder het eigen tabblad met de naam Zarb. Zarb 1 is de bovenste rij Zarbsymbolen, Zarb 2 de onderste. MARKEREN/SELECTEREN Teksten of delen van teksten (letters, woorden, zinnen) die met behulp van Zarb omgedraaid, veranderd of op een andere manier bewerkt moeten worden, moeten altijd worden geselecteerd voor de start van de betreffende

6 Zarb 4 snel en creatief oefeningen en opgaven maken 6 macro. Om te selecteren houdt u de linkermuisknop ingedrukt en sleept de muis tot aan het eind van het gewenste tekstgedeelte. Hele regels selecteert u het snelst door een klik op de linker kantlijn, pal voor de betreffende regel. U kunt ook selecteren via het toetsenbord: druk het toets SHIFT in en markeer de gewenste tekst met behulp van de pijltjestoetsen. Losse woorden zijn te selecteren door er dubbel op te klikken. Er zijn ook nog andere manieren - raadpleeg daarvoor de online hulp (F1 of het vraagteken)'?' in de menubalk) of uw handboek voor Word (als u nog niet zoveel met Word hebt gewerkt, moet u in de online hulp de verschillende selecteermogelijkheden nalezen, eventueel uitprinten en het selecteren oefenen, zowel met de muis als via het toetsenbord; oefen ook met het verplaatsen van tekst!). Vergeet u te selecteren dan krijgt u een overeenkomstige melding. Voor enkele macro's is selecteren niet nodig. Er wordt namelijk nieuw oefenmateriaal ingevoegd op de plaats van de cursor. Als een tekst of een deel van een tekst is geselecteerd, dan wordt de selectie vervangen door het resultaat van de macro of wordt dat resultaat direct na het geselecteerde gedeelte ingevoegd. In het eerste geval wordt de geselecteerde tekst tijdelijk in het klembord geplaatst: bevalt het resultaat van uw actie niet, dan kunt u dit eenvoudig terugdraaien door het niet gewenste opnieuw te selecteren en de oorspronkelijke tekst in te voegen (Bewerken / Plakken, Word 2007: Start / Plakken). Tip: bij sommige Zarb-macro's is een bewerking met de standaardfunctie Ongedaan maken (Word 2007: Werkbalk Snelle toegang / Ongedaan maken) niet of heel moeilijk ongedaan te maken. Controleert u dus steeds direct het resultaat, zo lang de oorspronkelijke tekst nog in het klembord staat. Vanzelfsprekend moet u altijd met een kopie van uw originele tekst werken, terwijl deze in een ander document staat. TALEN EN MOGELIJKHEDEN IN 'VREEMDE' TALEN Zarb is een in hoge mate 'internationaal' product en wordt intussen door collega's in meer dan 30 landen gebruikt. Er zijn versies van Zarb in verschillende talen. Dat heeft echter in de regel geen gevolgen op wat hier wordt besproken. Anders gezegd: Zarb werkt in elke taal hetzelfde, ongeacht de taal van de software. Met de Nederlandse versie van Zarb zijn dus teksten te bewerken in talloze talen. Uw NL-versie zorgt er echter voor dat: uw functies in het Nederlands zijn en dat de instructies die het programma automatisch genereert bij allerlei oefeningen, in het Nederlands zijn. Bent u docent Duits dan is het om voorgaande reden(en) aan te bevelen met de versie Zarb 4 Duits te werken. Er is ook een taalversie Zarb 4 Engels verkrijgbaar. Zarb werkt tenslotte ongeacht de taal van het operating system. Ik heb allerlei taalcombinaties getest, maar het is vanzelfsprekend onmogelijk alle denkbare combinaties van talen, operating systems en versies van Word te controleren. Zelfs in een heel groot bedrijf zou dat niet denkbaar zijn. Wendt u zich bij problemen tot ons. Wij proberen het probleem op te lossen. Lukt dat niet en wordt daardoor de gebruikswaarde van het programma voor u in ernstige mate aangetast, dan nemen wij vanzelfsprekend het product terug. Gebruik voor verschillende talen In Zarb 4 zijn voor windows 98 (of hoger) en Word 2000 (of hoger) alle West-Europese / Amerikaanse onderwijstalen te gebruiken. Met uitzondering van de macro Geheimschrift, zijn alle Zarb-macro s ook voor de meeste Oost-Europese talen met Latijns schrift, Turks, Grieks, Russisch en andere talen met cyrillisch schrift toepasselijk. De reden dat de macro geheimschrift niet toegankelijk is voor het cyrillisch schrift, is dat wij tot dusver de Zarb-geheimschriften jammer genoeg niet aan de codenorm konden aanpassen. Dat is een zeer arbeidsintensieve taak die wij voorlopig voor ons uit hebben geschoven. Alle verdere beperkingen wat betreft de inzetbaarheid bij verschillende talen worden bij de detailbeschrijvingen van de verschillende macro's uitdrukkelijk genoemd. Inzetbaarheid op niet-nederlandse systemen resp. Wordversies Zarb 4 behoort internationaal op alle locale systemen met Microsoft Windows vanaf Windows 98 in principe te werken. Als u minimaal Word 2000 (of nieuwer) heeft geïnstalleerd of één van de bovengenoemde onderwijstalen gebruikt, mogen er geen ernstige problemen voorkomen.

7 Zarb 4 snel en creatief oefeningen en opgaven maken 7 SPELLINGSHERZIENING IN DUITSLAND, AFWIJKENDE SPELLING IN ZWITSERLAND De spellingsherziening in Duitsland bevat enkele bronbestanden. Voor sterke werkwoorden zijn er twee verschillende bronbestanden, één in het oude taalgebruik en één op de nieuwere manier van schrijven u kunt deze zelf selecteren. Voor de macro Tekstgat woordsoorten zijn beide schrijfwijzen in de programmamap opgenomen, eveneens voor de Infinitieven (alleen Duits), zodat beide schrijfwijzen gevonden en -indien nodigdoor gaten vervangen kunnen worden. Zwitserland: Aangezien Zarb internationaal wordt gebuikt en men bijvoorbeeld in Zwitserland over het algemeen geen ß schrijft, zijn in het bronbestand voor Tekstgat woordsoorten alle woorden met ß ook weergegeven met de variant ss. De bronbestanden voor Duitse (sterke) werkwoorden en infinitieven, die in de macro s van (Duitse) infinitieven, de vervoeging van Duitse werkwoorden en voor sterke werkwoorden stamvormen gebruikt worden, zijn zowel in de Duitse als de Zwitserse taal aanwezig. Afhankelijk van de systeemtaal-instelling wordt automatisch het passende bestand gebruikt of wordt er nogmaals geïnformeerd naar welk bestand moet worden gebruikt. FRAMES Enkele macro's brengen hun resultaten in frames. Gebruikers van moderne versies van Word zullen zich waarschijnlijk afvragen, waarom in plaats daarvan niet met tekstvakken wordt gewerkt. Dat heeft te maken met het feit dat Zarb compatibel is met versies vanaf versie 6.0. In de oudere versies van Word kwamen nog geen tekstvakken voor. Het nadeel van frames is dat ze alleen in de Afdrukweergave correct worden weergegeven en te bewerken zijn. Alle Zarb-macro's schakelen bij de start automatisch in de normale weergave. Dat is technisch noodzakelijk voor de juiste en uniforme functionering ervan. Stoort u zich hier niet aan. Schakelt u over, als u iets wilt veranderen in de positie van frames, naar de afdrukweergave. Dat is nodig anders kunt u aan de vorm van een frame niets veranderen. De frames zijn in Zarb zo geformatteerd, dat tekst er omheen kan lopen (optie Tekstomloop Rondom). Dat kunt u in de afdrukweergave desgewenst wijzigen door een muisklik op de rand van een frame en Frame in het menu Opmaak te kiezen. U kunt ook het snelmenu gebruiken door op het frame met de rechtermuisknop te klikken. (Word 2007: Rechtsklik / Frame opmaken is de enige mogelijkheid). De omgang met frames kost weliswaar wat oefening maar het effect is de moeite waard. Neem er gewoon wat tijd voor. VRAGEN OM BEVESTIGING BIJ HET WERKEN MET GATENTEKSTMACRO'S Bij de taalspecifieke gatentekstmacro's waarbij u bepaalde te vervangen woordsoorten uitkiest, wordt bij elk te vervangen woord om bevestiging gevraagd. Dat is nodig omdat bepaalde woorden dubbelzinnig zijn qua woordsoort of omdat u anders veel te veel gaten kunt krijgen in uw oefening. De gebruiker kan dan op basis van de context beslissen. Hetzelfde gebeurt als gewerkt wordt met de optie Gatentekst volgens woordenlijst. MACRO AFBREKEN Gedurende de uitvoering van de macro wordt u, indien nodig, via een dialoog opmerkzaam gemaakt op fouten, om reacties gevraagd of gevraagd om bepaalde keuzes te maken. Gebeurt er een tijd niets, let dan op de statusbalk onder in het beeldscherm. Daar staat weergegeven waar het programma mee bezig is. Gebeurt er echter lange tijd niets meer, terwijl de macro werkt (te zien aan het zandloper symbool), probeer dan eventueel een aantal in de achtergrond actieve programma's te sluiten. Zorg ook dat er niet geprint wordt. Op deze wijze komt er meer geheugen beschikbaar voor Zarb. Ingeval van nood (maar alleen dan!) kunt u de uitvoering van de macro altijd met Ctrl+Break afbreken. Bij zo'n onderbreking kunnen echter onvolledige resultaten of markeringen

8 Zarb 4 snel en creatief oefeningen en opgaven maken 8 in de tekst achterblijven die sommige macro's bij de start automatisch aanbrengen en bij de afsluiting weer automatisch wissen. Deze zult u met de hand moeten verwijderen. TIPS VOOR HET GEBRUIK VAN TEKSTOPMAAK Normaal gesproken veranderen de macro's de tekstopmaak niet. Wel wordt bij sommige functies de ruimte tussen de letters vergroot. Dit is het geval bij alle gaten-macro's en bij enkele andere functies (woord omdraaien met invulruimte, slangentekst). Dat is handig, want zo blijven op fotokopieën van uw werkbladen de aantallen letters in een gat zichtbaar via de losse streepjes. Oefeningen van het type anagram, woord omdraaien, raadsels en stamvormen zijn uitzonderingen waar mij een grotere letter en een andere opmaak zinvol lijken. Verder kunt u zelf natuurlijk de opmaak van uw werkblad met Word functies naar believen aanpassen voordat u het print. Ik beveel u zeker aan vooral te werken met de standaard lettertypes van uw tekstverwerker (bv. Times New Roman of Arial). Zo werkt Zarb het best. U kunt altijd nog na afsluiting van Zarb het lettertype veranderen waar u dat wenst. Dat is in Word geen enkel probleem. Het werken met opmaakprofielen is ook voor Winword-gebruikers heel interessant. Ik beveel u van harte aan hier goed naar te kijken. Het aanmaken van eigen opmaakprofielen kan u veel tijd en moeite bij de opmaak van uw documenten uitsparen. Waarschuwing: wees voorzichtig met ingewikkelde bewerkingen zoals ze bv. met de macro's funlettertypes en slangentekst worden geproduceerd. Gebruik er niet teveel tegelijkertijd in één werkblad. Sla uw werk regelmatig op. De kans bestaat altijd dat er een keer de beruchte melding 'niet genoeg geheugen' op uw scherm verschijnt en uw werk verloren gaat. TYPOGRAFISCHE AANHALINGSTEKENS EN APOSTROF Onder 'Extra' en 'AutoCorrectie' (Word 2007: Opties voor Word / Controle / AutoCorrectie-opties) zit onder het tabblad 'AutoOpmaak' de optie 'rechte aanhalingstekens door 'gekrulde' aanhalingstekens vervangen'. Deactiveer deze optie, om meerdere redenen. Ten eerste kennen verschillende talen verschillende soorten typografische aanhalingstekens, maar in bijv. Word 6.0 worden alleen de Nederlandse (c.q. die van de Wordtaalversie die u gebruikt) gezet. Dat wordt in latere versies weliswaar correct aangepast, maar alleen dan, wanneer u voor de betreffende tekstgedeeltes de juiste taal instelt voordat u begint te tikken. Als u een tekstgedeelte achteraf in de juiste taal zet, worden de aanhalingstekens niet aangepast. Bovendien wordt in alle versies de apostrof al naar gelang de ingestelde taal foutief vervangen door een 'hoge' komma. SNEL SAVEN EN AUTOMATISCH SAVEN UITSCHAKELEN! Tegenwoordig is de software zo complex, dat er altijd wel ergens iets mis kan gaan. Hier nog twee tips die niets met Zarb te doen hebben maar algemeen bekende fouten in Word betreffen. In alle Wordversies is het gebruik van de opties 'snel opslaan' en 'auto herstelinformatie opslaan elke... minuten', instelbaar onder Extras Opties, tabblad Opslaan, de hoofdoorzaak voor beschadigde of extreem omvangrijke Word-documenten. Schakelt u daarom deze opties uit en wen u er aan uw werk tijdens de rit regelmatig even tussendoor te saven. Word 2007: In de laatste Wordversies is deze optie niet meer beschikbaar.

9 Zarb 4 snel en creatief oefeningen en opgaven maken 9 BESCHRIJVING VAN DE VERSCHILLENDE FUNCTIES (MACRO'S) LETTERS Menu en werkbalk Zarb 1. Met behulp van deze macro kunt u verschillende letters tegelijk uit een geselecteerd tekstgedeelte verwijderen en door invulstreepjes laten vervangen. U kunt daarbij uit de volgende opties kiezen: alle klinkers (behalve Y/y) alle medeklinkers (behalve Y/y) ook Y/y meenemen een willekeurige hoeveelheid zelf te kiezen letters. De aanwijzing de in te tikken letters door spaties te scheiden, is bedoeld voor uw eigen overzicht maar is feitelijk niet nodig. De letter Y/y wordt zowel bij de optie Alle klinkers als bij Alle medeklinkers vanwege zijn dubbele karakter (klinker/medeklinker gebruik) uitgesloten. U krijgt bij deze optie altijd de mogelijkheid om de y aan/uit te vinken. Woorden, die deze letters bevatten, moet u naar het doel van de oefening afzonderlijk behandelen of alle y s met een afzonderlijke macro en/of via het menu Bewerken / Vervangen (Word 2007: Start / Verwangen) verwijderen. In principe heeft het gebruik van een macro ten opzichte van het gebruik van het menu Bewerken / Vervangen (Word 2007: Start / Verwangen) het voordeel dat meerdere letters in een passage tegelijk bewerkt worden. Het verschil tussen grote en kleine letters kan echter niet onderscheiden worden. Als u bij de keuze van de derde optie bijzondere lettertekens in de vreemde taal wilt laten vervangen, kunt u dit als volgt doen: drukt u op Alt en tik op het nummerblok rechts op uw toetsenbord de ANSI-code van het teken in dat is een 0 (nul) gevolgd door 3-cijferig getal onder 256. Een lijst van alle tekens krijgt u met behulp van de functie Tekensettabel. Voor het maken van een contrastieve oefening, bv. een invuloefening rond het probleem 'i of ie' of vergelijkbare gevallen (enkele of dubbele klinker; enkele of dubbele medeklinker etc.) kunt u beter de volgende functie (Lettergroepen) gebruiken. LETTERGROEPEN Menu en werkbalk Zarb 1. Deze functie vervangt in een geselecteerd stuk tekst hetzij: Tweeklanken (diftongen) Dubbele medeklinkers Of willekeurig in te geven lettercombinaties door invulstrepen Verder kan men voor door de gebruiker te bepalen lettercombinaties de positie in het woord kiezen. Daarvoor zijn de volgende opties: Willekeurig (standaardinstelling) Begin van een woord Midden van een woord Einde van een woord Bij de keuze van de optie woordbegin bv. worden de aangegeven lettercombinaties alleen dan vervangen, als ze aan het begin van een woord staan. Met deze nieuwe keuzemogelijkheden zijn nu ook grammatica oefeningen voor bepaalde uitgangen of voorvoegsels gemakkelijker te maken. Anders dan in de vorige macro moeten bij de derde optie de respectievelijke lettercombinaties door spaties of door een ander scheidingsteken worden gesplitst.

10 Zarb 4 snel en creatief oefeningen en opgaven maken 10 Losse letters zijn hier eveneens mogelijk. Het aantal invulstreepjes, dat wil zeggen de grootte van de invulruimte, stemmen bij deze functie bij wijze van uitzondering niet overeen met het aantal verwijderde letters, maar wordt aangepast aan de langste voorgegeven lettercombinatie. Invuloefeningen rond i of ie en dergelijke (enkele of dubbele klinker, enkele of dubbele medeklinker etc.) kunnen zo gemakkelijk worden gemaakt, zonder dat de leerlingen aan de breedte van het invulgat kunnen zien wat het antwoord is. Als u deze macro niet op gerichte woordverzamelingen passend bij de opdracht loslaat maar op normale teksten, dan moet u vervolgens wel checken of alle gaten relevant zijn, bijvoorbeeld: neem de Duitse woorden 'Eier' en 'Beispiel' in een opdracht rond 'ie of i'.het resultaat zou zijn 'Be sp l' resp. 'E r', wat ik met het oog op het doel van de opdracht nu niet bepaald zinvol vind. U kunt deze controle tijdens de vervangingsprocedure regelen, door in het dialoogvenster het selectiehokje elke vervanging bevestigen te activeren. U wordt dan voor elke in te vullen plaats gevraagd of deze door een gat moet worden vervangen of niet. WOORDBEGIN WOORDEINDE Menu en werkbalk Zarb 1. Deze macro vervangt in het geselecteerde tekstgedeelte in elk woord de eerste of laatste 1 tot 3 letters door invulgaten (strepen). Als u de optie Werking omdraaien activeert, worden in elk woord steeds alle letters behalve de eerste of laatste 1 tot 3 letters door invulgaten vervangen. Woordbegin woordeinde is heel handig voor oefeningen hoofd-/kleine letters (1 letter aan het begin van een woord als gat) of als voorbereiding op dictees of allerlei orthografische oefeningen. Daarbij krijgen de leerlingen wat hulp doordat het aantal invulstreepjes correspondeert met het aantal weggelaten letters. Tevens kunt u hiermee oefeningen voor tekstreproductie - net als onder gatenteksten beschreven, alleen eenvoudiger - maken. Daartoe kunt u bijvoorbeeld de eerste of de eerste twee letters van elk woord laten staan en alle andere letters door invulgaten vervangen (bv. een of twee letters aan het begin van het woord met de optie Werking omdraaien geactiveerd!). Hierbij is de moeilijkheidsgraad heel gedifferentieerd te beïnvloeden via het aantal vooraf opgegeven letters en de keuze begin of eind van het woord. WOORDOPBOUW Menu en werkbalk Zarb 1. Woordopbouw levert oefeningen voor de gerichte en systematische training van de schrijfwijze van moeilijke woorden - zie het volgende voorbeeld: Het woord 'moeilijk' bv. is een moeilijk woord. m mo moe moei moeil moeili moeilijk De macro maakt de keuze tussen verschillende varianten mogelijk: de opbouw of afbraak van een woord, steeds van voren of van achteren af. De keuzedialoog toont u ter oriëntering steeds het resultaat van uw actie. Om een regelmatige letterafstand te krijgen zoals in het voorbeeld hierboven, kunt u als optie het lettertype 'Courier New' gebruiken.

11 Zarb 4 snel en creatief oefeningen en opgaven maken 11 Deze functie is bedoeld voor het veranderen van losse woorden die elk op een aparte regel staan. U kunt desgewenst het betreffende woord ook direct in de lopende tekst markeren. De oefening wordt dan automatisch onder de alinea waar het betreffende woord in staat, in gevoegd. Indien de selectie meerdere woorden bevat, wordt alleen het eerste woord voor de oefening gebruikt. Tip: als u om plaats te besparen op het werkblad meerdere van zulke oefeningen naast elkaar wilt plaatsen, kunt u het best een Wordtabel maken en gebruiken. U kopieert de oefeningen als ze klaar zijn steeds naar de cel van een tabel. Alternatief: elke oefening in een frame of tekstvak plaatsen en die vervolgens naast elkaar plaatsen. Tabellen zijn echter makkelijker te hanteren. CLOZE-TEKST Menu en werkbalk Zarb 1. Cloze-Tekst maakt van een geselecteerd stuk tekst automatisch een gatentekst of een tekst met woorden met de letters door elkaar. U heeft de volgende instellingsmogelijkheden: Maximaal aantal bewerkte woorden Ruimte tussen de weggelaten woorden (elk hoeveelste woord) Soort vervanging: Het halve woord als gat; Het hele woord als gat; Letters mengen met invulgat; Letters mengen zonder invulgat. Het aantal feitelijk uitgevoerde vervangingen wordt aan het slot van de bewerking onderaan de tekst geschreven. Daaronder worden naar keuze als extra de oplossingen weergegeven, en wel zoals altijd door elkaar (leerlingen versie), in de oorspronkelijke volgorde (antwoord) of op beide manieren. Er worden alleen woorden bewerkt die uit meer dan twee letters bestaan. Woorden als 'en' worden tijdens de bewerking door de macro overgeslagen en tellen niet mee. Bij de eerst genoemde actie (de helft van het woord als gat) worden de letters van de tweede helft van een woord weggelaten en vervangen door streepjes. Bij een oneven aantal letters wordt ook de middelste letter weggelaten. 'Letters door elkaar' betekent eenvoudig, dat de letters van het woord in een willekeurige volgorde worden gezet. Bij 'letters door elkaar - met invul ruimte' wordt het door elkaar gegooide woord tussen haakjes bij het invulgat gezet. Bij de andere optie is er op het eerste gezicht niets bijzonders aan de hand, de door elkaar gegooide woorden staan heel onschuldig in de tekst en moeten door de leerlingen gezocht en eventueel verbeterd worden. Een speelse oefening dus. De macro werkt met een aantal standaardinstellingen die bij een gemiddelde tekst bruikbaar zijn. U kunt ze natuurlijk altijd veranderen. Zorg er wel voor dat aan het begin en aan het eind van de tekst geen gaten staan, dat is didactisch beter. Vaak worden vier of vijf korte teksten (bijvoorbeeld met elk 20 invullingen) in opklimmende moeilijkheidsgraad samengevoegd tot een toets van 20 à 30 minuten. Zonder computer kost de productie hiervan vrij veel tijd, al gauw een uurtje per tekst. Toch is deze manier van toetsen heel nuttig en intussen ook doorgedrongen tot sommige examens. Het is ook een goede en nu ook snel te maken mogelijkheid om te beoordelen wat leerlingen kunnen. Ik hoop dat ik met deze macro ook voor u iets bruikbaars heb gemaakt. GATEN Menu en werkbalk Zarb 1. Hier gaat het om een hulpmiddel voor de halfautomatische productie van gatenteksten (vgl. ook Invulgaten oplossingen toevoegen). U bepaalt waar het gat komt en de macro voert de opdracht uit. Klik met de linkermuisknop eenvoudig dubbel op het woord van uw keuze en kies het symbool G in de Zarb-werkbalk.

12 Zarb 4 snel en creatief oefeningen en opgaven maken 12 De macro functioneert niet alleen met complete woorden maar ook met willekeurige delen van woorden of teksten, al naar gelang wat u hebt geselecteerd. Elke letter wordt door een streep vervangen en met een spatie extra geformatteerd, zodat elk apart streepje goed te zien is. Ook getallen worden vervangen. Ik heb deze macro zelf ook vaak gebruikt. Daarbij laat ik de eerste en laatste regels van een tekst ongemoeid, selecteer de rest van de tekst en vervang alles door invulstrepen: de totale invultekst. Je kunt van elk woord zien, hoeveel letters het telt. Op de overheadprojector levert dat een levendige en vaak vrolijke discussie. Natuurlijk moeten de leerlingen de tekst wel al eens hebben gehad. De procedure is echter ook geschikt om samen teksten te reproduceren op basis van een serie trefwoorden (die dus niet zijn weggelaten in de tekst). Oefeningen voor het maken van teksten met individualiseerbare moeilijkheidsgraad (steekwoord differentiatie) kunnen ook heel goed met behulp van de functies Woordbegin Woordeinde, Woorden door elkaar of Tekstgat in woord gemaakt worden. INVULGAT, OPLOSSINGEN TOEVOEGEN Menu en werkbalk Zarb 1. Deze macro zoekt in een geselecteerde tekst naar vetgedrukte woorden en vervangt deze door invulgaten (met extra ruimte tussen de streepjes, die weer overeenstemmen met het aantal weggelaten letters). U hebt de mogelijkheid de oplossingen onderaan de tekst weer te laten geven (naar keuze door elkaar, voor de leerlingen, in de juiste volgorde, als antwoord, of op beide manieren). U kunt dus alle gewenste woorden rustig uitzoeken en door ze vet te maken, markeren. Dan selecteert u de hele tekst of het betreffende tekstgedeelte en start de macro. De oplossingen worden aan het eind van de selectie geplaatst. Vet opgemaakte getallen worden ook vervangen. U kunt met deze functie niet alleen hele woorden, maar ook woorddelen, bijv. grammaticale woordeinden of hele woordgroepen in gaten veranderen. Let er dan bij de opmaak van het te maken document op dat u duidelijk verschil maakt tussen losse woorden en woordgroepen. Twee of meer woorden achter elkaar worden als gesloten woordgroep opgevat als ze vet opgemaakt zijn. Moeten twee woorden achter elkaar als enkele woorden worden opgevat dan moeten ze apart van elkaar vet worden gemaakt. Woorden vet maken, kunt u heel makkelijk en snel door de cursor op het doelwoord te zetten en met Ctrl + B (Ctrl ingedrukt houden en dan B indrukken) vet te maken. Het formatteren gaat nog sneller, wanneer u eerst de cursor in een al vet geformatteerd woord plaatst en dan dubbelklikt op het symbool Opmaak kopiëren/plakken. Bij de cursor verschijnt dan een penseel. Nu is slechts een enkele klik in een woord voldoende om de vette opmaak te formatteren. Woorddelen of woordgroepen kunt u met de ingedrukte muisknop overschilderen. U beëindigt het penseel door opnieuw op het symbool te klikken of door de Esc knop in te drukken. LEESTEKENOEFENING Menu en werkbalk Zarb 1. In de gemarkeerde tekst worden alle leestekens door gaten vervangen. Echter onderscheidt de gatenvorm in deze functie zich van de normaal in andere gatenfuncties gebruikte onderstrepingen. Aangezien deze niet geschikt is voor het invullen van komma s, punten en aanhalingstekens. In plaats daarvan wordt gebruikt gemaakt van een paar vierkante haken, zoals in het volgende voorbeeld te zien is: Verbaasd vraagt Roodkapje[ ] [ ]Grootmoeder[ ] waarom heb je zulke grote ogen[ ] [ ]

13 Zarb 4 snel en creatief oefeningen en opgaven maken 13 GATEN VOLGENS LIJST Menu en werkbalk Zarb 1. In een geselecteerde tekst of tekstgedeelte worden alle woorden die in een bepaalde woordenlijst staan, door invulgaten vervangen. Deze referentielijst kan hetzij na de start van de macro met de hand worden ingetoetst of uit een bestaand bestand (een normaal Word-document) opgehaald en aansluitend eventueel nog bewerkt worden. U kunt de gemaakte of bewerkte woordenlijst naar wens weer in een nieuw document laten wegschrijven. Dit alles gebeurt nog voor de eigenlijke bewerking van de tekst, het plaatsen van gaten dus. Zodra u de knop Klaar in drukt, wordt de geselecteerde tekst woord voor woord bekeken. Staat er een woord uit uw woordenlijst in, dan krijgt u de vraag voorgelegd of u dit woord door een gat wilt vervangen. Daarbij wordt niet gelet op de hoofdletters of kleine letters. U kunt de vervanging goedkeuren, afwijzen of de verdere uitvoering van de macro afbreken. U hebt de mogelijkheid de oplossingen onderaan de tekst weer te laten geven (naar keuze door elkaar, voor de leerlingen, in de juiste volgorde, als antwoord, of op beide manieren). TEKSTGAT IN WOORD Menu en werkbalk Zarb 1. Woord met ontbrekende letters vervangt de letters van een gemarkeerd woord of alle woorden in een gemarkeerde tekst door een gat met voor elke letter een streepje, maar laat echter de eerste en de laatste letter staan. Het resultaat van een korte bewerkingsronde kan er dan als volgt uitzien: Heel erg b _ t voor jouw m _ g! INVULGATEN VERANDEREN Menu en werkbalk Zarb 1. Deze macro dient ter wijziging achteraf van de gaten in een geselecteerde tekst. Hierbij kunt u de gatlengte (het aantal streepjes), de ruimte tussen de streepjes, de opmaak van de streepjes en de soort streepjes wijzigen. U kunt bijvoorbeeld alle gaten even lang maken (evenveel streepjes dus), want het is niet altijd wenselijk, dat de leerlingen de lengte van het gezochte woord kunnen herkennen of u wilt meer schrijfruimte hebben. U kunt kiezen uit 1 tot 20 streepjes per invulgat. De standaardinstelling is 10. Hier kunt u de gatbreedte aanpassen aan de gemiddelde lengte van de weg te laten woorden. Als u kiest voor een uniforme gatbreedte, moet u ook het er onder staande selectievakje activeren en de breedte van tekens op 0 zetten. U kunt als gezegd ook de mate van spatiëring veranderen, om bv. in plaats van zichtbare losse streepjes een doorlopende streep per gat te krijgen of omgekeerd de afstand tussen elk streepje te vergroten. U geeft dit op in punten, met mogelijke waarden tussen 0 en 7. De standaard instelling bij activering van het selectievakje is 0 punten, wat een doorgetrokken streep oplevert. Met de knop Lettertype heeft u de mogelijkheid een ander opmaak speciaal voor de invulstrepen te kiezen. Zarb bedient zich hier gemakshalve van de standaarddialoog Opmaak en Lettertype van Word (Word 2007: Start / Dialoogvenster Lettertype). Zinvol zijn hier de mogelijkheden om de tekengrootte en -kleur, de positie en eventueel spatiëring te wijzigen de laatste echter alleen als u een spatiëring van meer dan 7 punten wilt. Omdat een vergroting van het lettertype alleen de invulstrepen breder maakt en niet de omgevende tekst verandert, is deze optie bijzonder handig voor groepen leerlingen die nog wat hanenpoterig en grof schrijven. Wel wordt met grotere invulstrepen ook de regelhoogte van alle regels met een gat erin verhoogd, want de voor de strepen gereserveerde plaats is niet alleen breder maar ook hoger geworden voor invullingen heel handig, maar optisch niet fraai. Let op: als U hier de spatiëring verandert en tegelijk het selectievakje voor spatiëring in de

14 Zarb 4 snel en creatief oefeningen en opgaven maken 14 oorspronkelijke Zarbdialoog activeert, dan wordt alleen de oorspronkelijke Zarbopdracht uitgevoerd en niet die in de Worddialoog opmaak en lettertype (Word 2007: Start / Dialoogvenster Lettertype). Met de knop Vorm invulstreepjes tenslotte kunt U ook een willekeurig ander invulteken uit een willekeurige tekenset kiezen, bv. een vraagteken, een smiley of wat U verder maar wilt. Een hier gekozen andere tekenset overschrijft tevens de instelling in de Worddialoog opmaak en lettertype (Word 2007: Start / Dialoogvenster Lettertype) (zie hierboven). BASISWOORDENSCHAT Menu en werkbalk Zarb 1. De basiswoordenschatfunctie maakt het mogelijk om uit een willekeurige woordenlijst automatisch een bepaalde subgroep van woorden te selecteren, om bijvoorbeeld schrijf- en leesoefeningen van het alfabet en de basiswoordenschat voor basisschoolkinderen te vervaardigen. Definitie door letters: U voert de letters in, waaruit de geselecteerde woorden mogen bestaan. De ingevoerde letters moeten door spaties gescheiden zijn, maar ze hoeven niet alfabetisch te worden geordend. Voorbeeld: De invoer a o p n d zoekt uit de vastgestelde woordenlijst die woorden uit, die door een combinatie van enkele of al deze letters gevormd kunnen worden, bijvoorbeeld: aan pond pan aap dan opa pand doop. Woorden die u niet wilt gebruiken voor uw oefening, kunt u eenvoudig uit de lijst schrappen. Definitie door letters en lettergroepen: Wanneer u bepaalde lettergroepen wilt oefenen, voert u deze als enkele letters in. Dit beperkt de lijst met resultaten in die mate, dat slechts de woorden die uit enkele (of alle) ingevoerde letters en de lettergroep bestaan, worden weergegeven. Als u het hele alfabet plus een lettergroep invoert, worden alle woorden weergegeven die deze lettergroep bevatten. Aanvullende definitie door woordlengte U kunt aangeven of de weergegeven woorden een maximum- of minimum aantal lettertekens moeten bevatten, als u bijvoorbeeld hele lange of hele korte woorden wilt uitsluiten. De standaardinstellingen zijn geen maximaal aantal tekens (door een sterretje * gekenmerkt) en minstens 2 tekens. Selectie van bronbestanden: Zarb levert meerdere woordenlijsten in bestandsvorm mee in de Zarb programmamap. U kiest de woordenlijst die u wilt gebruiken. U kunt echter ook een eigen woordenlijst gebruiken, door de optie Eigen basiswoordenschat gebruiken (uit bestand openen) te selecteren en dan een bestand op uw computer aan te geven die uw woordenlijst bevat. VERVOEGING WERKWOORDEN Menu en werkbalk Zarb 1. Deze macro maakt vervoegingsoefeningen voor Nederlandse en Duitse werkwoorden in de tegenwoordige tijd. Plaats de cursor daar in het document, waar de oefening moet komen, aan het begin van een lege regel. Alternatief: U kunt vooraf in uw tekst al een eigen keuze van bijvoorbeeld sterke en onregelmatige werkwoorden selecteren en markeren die meegenomen worden in deze functie. Bij de start van de functie wordt het bronbestand Vb_Konj_Praes_nl.doc geopend en worden alle beschikbare infinitieven in een bronlijst geladen. Deze lijst krijgt u in het volgende dialoogvenster gepresenteerd, zodat u uw keuze voor de te maken oefening kunt doen. Als u voor de start van de macro al een eigen keuze aan werkwoorden in uw document gemarkeerd had, dan verschijnen al deze werkwoorden direct in de keuzelijst van het dialoogvenster. Voor uw keuze heeft u in het dialoogvenster verder nog de volgende mogelijkheden: als u op de knop met het rechterpijltje drukt, wordt het geselecteerde woord uit de bronnenlijst in de keuzelijst geplaatst. Op dezelfde wijze wist u uw keuze weer door op de knop met het linkerpijltje te drukken. De knoppen Alle --> en <-- Alle functioneren overeenkomstig met, dat wil zeggen dat alle werkwoorden van de bronnenlijst respectievelijk in de keuzelijst geplaatst dan wel eruit gewist worden.

15 Zarb 4 snel en creatief oefeningen en opgaven maken 15 De knop Toeval 5 plaatst vijf toevallig uitgekozen werkwoorden uit de bronnenlijst in de keuzelijst en de knop Woordbegin (rechterkant, in het midden van het dialoogveld) plaatst alle werkwoorden met de ingevulde beginletter in de keuzelijst. Tenslotte kunt u het gewenste werkwoord (respectievelijk een van de boven genoemde vormen) ook direct in het tekstveld van de keuzelijst schrijven en met de knop Invoer opnemen in de keuzelijst laten opnemen. Het hoogste aantal invullingen in de keuzelijst stemt overeen met het totaal aantal werkwoorden in de bronnenlijst. Via de knop OK worden de stamvormen van de uitgekozen werkwoorden als tabel met het lopende nummer in het werkdocument geplaatst. Daarna kunt u kiezen hoeveel van de stamvormen in de oefening moeten worden weergegeven. De keuzemogelijkheden lopen van 1 via 2 of 3 t/m Allemaal op 1 na. In een afsluitende stap wordt de tabellarische oefening opgemaakt en worden de te wissen werkwoordsvormen willekeurig uitgekozen en als onzichtbare tekst geformatteerd (niet definitief gewist!). Als u dit toevallige resultaat niet bevalt of als u toch liever een ander aantal voorgaven heeft, plaatst u de cursor eenvoudig ergens in een cel van de gereedgekomen oefening en start u de macro Vervoeging werkwoorden opnieuw. De macro stelt dan bij de start vast dat de cursor in een tabel staat en gaat er daarom vanuit dat er slechts een al eerder gemaakte oefening moet worden gemodificeerd. U hoeft dan niet opnieuw alle keuzes te maken maar alleen het aantal opgegeven werkwoorden kiezen en er worden per toeval elke keer andere vormen weergegeven respectievelijk als onzichtbare tekst geformatteerd. Dat is altijd mogelijk zolang de onzichtbare vormen niet met behulp van de macro Verborgen tekst wissen definitief worden gewist. (zie voor de zin en het doel van Verborgen tekst wissen de beschrijving van deze functie.) U kunt deze mogelijkheid om de opgegeven woordvormen te variëren natuurlijk ook gebruiken om uit eenmaal gemaakte oefening verschillende kopieën te destilleren met verschillende moeilijkheidsgraad of eenvoudig met verschillende zichtbare vormen. In principe kunnen de originele tabellen in de boven genoemde bronbestanden Vb_Konj_Praes_nl.doc ook door u worden veranderd zonder de functie van de macro aan te tasten. Maar past u op: de algemene opbouw van de brontabel mag niet worden veranderd. Ook de alfabetische volgorde moet blijven bewaard, tenminste echter moeten alle stamvormrijtjes die met dezelfde beginletter beginnen, steeds onder elkaar staan. Ook de opmaak/formattering van de lettertekens (vet in de kop van de tabel, verder normaal) mag niet worden veranderd. Tip: let erop dat de oplossingen ook in het raadsel zelf aanwezig zijn, maar dan geformatteerd als 'verborgen tekst'. Mocht de oefening op uw beeldscherm of na het printen als het ware kant-en-klaar ingevuld verschijnen, dan hebt u onder Extra en Opties en Weergave respectievelijk onder Extra en Opties en Afdrukken een vinkje gezet voor Verborgen tekst (Word 2007: Opties voor Word / Weergave). Haal dit vinkje weg! Als uw oefening direct aan het beeldscherm moet worden bewerkt of als u hem als attachment per aan leerlingen wilt versturen, selecteer dan de gehele oefening of het hele werkblad en voer de Zarbfunctie Verborgen tekst wissen uit. Doet u dit niet, dan kan een handige leerling heel gemakkelijk achter de antwoorden komen (Deze tip geldt voor alle woordvormenoefeningen en alle raadsels op tabelbasis.) INFINITIEVEN OEFENING Menu en werkbalk Zarb 1. Maak eerst alle werkwoorden die u in uw oefening wilt terugzien vet. Selecteer dan het gehele tekstgedeelte, waarin de betrokken werkwoorden staan en start de macro Infinitieven. Selecteer de taal waarin de gemarkeerde tekst geschreven is. In Zarb 4 worden acht talen ondersteund: Duits, Engels, Frans, Nederlands, Spaans, Italiaans, Pools (alleen in Zarb for Windows) en Latijn. De macro loopt automatisch alle vetgemaakte worden langs en vergelijkt ze met een interne lijst werkwoorden. Linksboven in het dialoogveld verschijnt de actuele werkwoordsvorm. Daaronder, dus in het dialoogveld links onder, geeft de macro de bijbehorende infinitief weer als deze in de lijst gevonden is. Controleert u de weergegeven infinitief! Is hij niet correct, corrigeert u hem dan direct - en later eventueel ook in het bronbestand (zie verder hieronder). Ontbreekt hij, voeg hem dan in het betreffende tekstveld in. Let goed op de juiste schrijfwijze, nieuwe infinitieven worden automatisch vastgelegd. Als u op de knop Verder drukt, gebeurt het

16 Zarb 4 snel en creatief oefeningen en opgaven maken 16 volgende: in het werkdocument wordt in plaats van de actuele werkwoordsvorm, de infinitief toegevoegd. Gevolgd door een invulveld voor de oorspronkelijke werkwoordsvorm. Als de werkwoordsvorm en/of de bijbehorende infinitief nog niet in het bronbestand stond(en), word(t)(en) ze nu vastgelegd. Als voorbeeld een stuk tekst met daarin een aantal doel werkwoorden vet gedrukt: Er was eens een klein meisje, dat altijd een rood kapje op haar hoofd droeg en daarom Roodkapje genoemd werd. Na de bewerking door Infinitieven is het resultaat: Er (zijn) eens een klein meisje, dat altijd een rood kapje op haar hoofd (dragen) en daarom Roodkapje (noemen) (worden). Vergelijk ook de volgende voorbeeldzin waarin niet alleen de werkwoordsvormen maar ook de bijbehorende gescheiden voorvoegsels vet zijn gemaakt: Der Bus hielt an und einige Leute stiegen aus. Nachdem die wartenden Passagiere eingestiegen waren, schloss der Busfahrer die Tür und fuhr ab. Na de bewerking door Infinitieven (Duits) is het resultaat: Der Bus (anhalten) und einige Leute (aussteigen). Nachdem die wartenden Passagiere (einsteigen) (sein), (schließen) der Busfahrer die Tür und (abfahren). Als het interne bronbestand de werkwoordsvorm en de bijbehorende infinitief kent en het direct erop volgende eveneens vetgemaakte woord in de eveneens vastgelegde lijst van de meest frequente voorvoegsels staat, wordt automatisch de overeenkomstige samengestelde infinitief gezocht of - indien nog niet aanwezig in het bronbestand - geconstrueerd en in het betreffende tekstveld van de dialoog weergegeven. Tegelijk zal rechts onder het veld met het volgende woord automatisch het selectievakje voor gescheiden werkwoordsdelen worden geactiveerd. Omdat Duitse (en enkele Nederlandse) werkwoorden met op de kop van het woord alle mogelijke voorvoegsels of woordsoorten samenstellingen kunnen vormen en dit vaak ook min of meer spontaan gebeurt, is het goed mogelijk dat gescheiden werkwoordsdelen niet automatisch als zodanig worden herkend. De interne lijst van de meest voorkomende voorvoegsels is nu eenmaal beperkt. Als dus het eerstvolgende vetgedrukte woord een voorvoegsel is maar het selectievakje wordt niet automatisch geactiveerd dan moet u het zelf activeren, opdat de macro dit woord correct als een voorvoegsel bij een werkwoord behandelt. Op deze plaats kunt u er ook nog voor kiezen geen rekening te houden met het voorvoegsel en het betreffende selectievakje te deactiveren. Daarmee wordt het voorvoegsel omdat het vetgedrukt is dan wel als een zelfstandig werkwoord aangezien. Dan moet u op de knop Overslaan drukken om bij het volgende echte werkwoord te komen. Tips voor de infinitief (Engels) Deze macro behandelt geen samenvoegingen met persoonlijke voornaamwoorden, zoals die in moderne (of populaire) Engelse schrijftaal vaak gebruikt worden. Zo worden bijvoorbeeld I ve, he s en she ll niet ontbonden tot I have, he is of she will of in een andere vorm ingevuld. Ook ontkenningen zoals won t, shan t en ain t worden niet behandeld. Dat gebeurt ten eerste, omdat het macrotechnisch uitvoeren van deze vormen hoog is (he s is zelfs dubbelzinnig: he is en he has kunnen zo samengetrokken worden). Ten tweede worden deze vormen naar onze kennis in speciale context geoefend en niet als werkwoordsvormen. Tips voor de infinitief (Frans) Franse werkwoordsvormen met een apostrof in wederkerende voornaamwoorden (m appelle) of aanwijzend voornaamwoorden (c est) kunnen met of zonder het deel met apostrof vet te maken geformatteerd worden. In elk geval wordt alleen de werkwoordsvorm behandeld. Je m appelle Hans, wordt dan Je m _ (appeler) Hans. Wilt u het in uw oefening anders weergeven dan past u het zelf aan. Tips bij de vergelijkingslijst

17 Zarb 4 snel en creatief oefeningen en opgaven maken 17 Nog een opmerking over de interne vergelijkingslijsten, die voor alle ondersteunde talen bestaan: dit zijn normale Worddocumenten met de namen Verben_d.doc (Duits, en/of Verben_ds.doc met Zwitserse schrijfwijze zonder β), Verben_e.doc (Engels), Verben_f.doc (Frans), Verben_n.doc (Nederlands), Verben_s.doc (Spaans), Verben_i.doc (Italiaans), Verben_p.doc (Pools) en Verben_l.doc (Latijns). Deze bestanden bevinden zich na de installatie van Zarb in de Zarbprogrammamap. Bij de koop van Zarb bevatten deze vergelijkingslijsten veel vormen van sterke en onregelmatige werkwoorden evenals een aantal vormen van zwakke werkwoorden. Van alle Duitse en Nederlandse werkwoorden zijn echter alleen de werkwoordsvormen zonder voor- of achtervoegsel opgenomen, dus bijvoorbeeld laden, maar niet beladen en ook niet inladen enz. De vergelijkingslijst is echter op groei ingesteld, dat wil zeggen dat nieuwe werkwoordsvormen evenals eventueel door u nieuw ingegeven bijbehorende infinitieven worden opgeslagen, zodat geleidelijk aan de voorraad bekende vormen en daarmee de graad van automatisering stijgt. Aangezien de vergelijkingslijsten normale Worddocumenten zijn, kunnen ze natuurlijk ook door u direct bewerkt worden, bijvoorbeeld wanneer u ongemerkt een infinitief verkeerd ingegeven heeft en aansluitend op de knop verder klikt. In een dergelijk geval wordt natuurlijk ook de fout geschreven infinitief opgeslagen en later altijd weer in deze vorm aangeboden. Om dit te corrigeren opent u het overeenkomstige document Verben_x.doc en zoekt u met Bewerken / Zoeken (Word 2007: Start / Zoeken) naar de fout geschreven infinitief. U kunt nu óf de fout geschreven infinitief eenvoudig corrigeren óf de gehele bijbehorende invoer verwijderen. Dat wil zeggen de infinitief zelf en alle vervoegde vormen van het werkwoord daaronder. De laatst genoemde procedure wordt geadviseerd, wanneer de infinitief ook al in zijn correcte schrijfwijze op een andere plaats in de vergelijkingslijst aanwezig is. U zou dit eveneens in elk geval moeten onderzoeken. Tip: Bij overschakeling naar een nieuwe computer met een noodzakelijk nieuwe installatie van Zarb zult u de (vaker gebruikte) vergelijkingslijsten-bestanden van de vaste schijf van de oude computer moeten opslaan. Na de nieuwe installatie van Zarb kopieert u deze over de zuivere bestanden. Dus de zich in leveringstoestand verkerende versies van de bestanden met uw eigen, ijverig uitgebreide versies overschrijven. TEKSTGAT WOORDSOORTEN Menu en werkbalk Zarb 1. Tekstgat woordsoorten maakt de vervanging van woorden uit woordsoorten van acht verschillende talen mogelijk. Het betreft hoofdzakelijk soorten functiewoorden. Let u echter wel op, dat veel woorden tot meerdere woordsoorten kunnen behoren. U wordt daarom bij ieder woord gevraagd of u het betreffende woord wilt laten vervangen door een gat. U moet aan de hand van de context zelf beslissen tot welke woordsoort ieder woord behoort. Markeer een tekst of een tekstparagraaf en selecteer, na activering van de macro's, de taal waarin de tekst wordt geschreven. De volgende talen bevinden zich in de selectie: Duits Engels Frans Nederlands Spaans Italiaans Pools Latijns Het automatische onderzoek naar geschikte woorden gebeurt door de vergelijking met de daarvoor bestemde woordenlijsten in gefabriceerde en meegeleverde documenten. Deze documenten kunt u zelf bewerken, als u het niet eens bent met alle punten in de woordenlijsten. Volg daarbij de aangegeven aanwijzingen. U vindt het woordsoortendocument in de Zarbmap. voor Duits: Listend.doc voor Engels: Listene.doc voor Frans: Listenf.doc voor Nederlands: Listennl.doc

18 Zarb 4 snel en creatief oefeningen en opgaven maken 18 voor Spaans: Listenes.doc voor Italiaans: Listeni.doc voor Pools: Listenp.doc voor Latijns: Listenl.doc Tenslotte kunt u, indien gewenst, de oplossingen onder het gemarkeerde tekstgebied in gemengde volgorde, in de originele rijenvolgorde of in beide soorten laten weergeven. De woordsoort zelfstandig naamwoord wordt niet door een woordenlijst bewerkt. Alleen in Woordsoorten (Duits) worden simpelweg alle woorden met grote hoofdletters als kandidaat beschouwd, waarbij u bij het begin van de zin zelf moet beslissen of u het als zelfstandig naamwoord in uw oefening wilt of niet. De optie zelfstandig naamwoord kan voor Duits goed worden gebruikt om een lijst van zelfstandige naamwoorden uit een tekst op te zetten. Neem eenvoudig de oplossingen en gebruik deze bijvoorbeeld als woordenlijst voor een raadsel. NEDERLANDSE ONREGELMATIGE WERKWOORDEN Menu en werkbalk Zarb 1. Nederlandse onregelmatige werkwoorden is de Nederlandse tegenhanger van Duitse onregelmatige werkwoorden en functioneert net zo, afgezien van het feit dat het om infinitief en drie stamvormen gaat. Daarom verwijs ik hier voor een gedetailleerde functiebeschrijving naar het hoofdstuk Duitse onregelmatige werkwoorden. Het bronbestand voor de stamvormen heet Onrwoord.doc en is in de Zarb-programmamappen op uw vaste schijf te vinden. Tip: let erop dat de oplossingen ook in het raadsel zelf aanwezig zijn, maar dan geformatteerd als 'verborgen tekst'. Mocht de oefening op uw beeldscherm of na het printen als het ware kant-en-klaar ingevuld verschijnen, dan hebt u onder Extra en Opties en Weergave respectievelijk onder Extra en Opties en Afdrukken een vinkje gezet voor Verborgen tekst (Word 2007: Opties voor Word / Weergave). Haal dit vinkje weg! Als uw oefening direct op het beeldscherm moet worden bewerkt of als u hem als attachment per aan leerlingen wilt versturen, selecteer dan de gehele oefening of het hele werkblad en voer de Zarbfunctie Verborgen tekst wissen uit. Doet u dit niet, dan kan een handige leerling heel gemakkelijk achter het antwoorden komen. (Deze tip geldt voor alle woordvormenoefeningen en alle raadsels op tabelbasis.) DUITSE ONREGELMATIGE WERKWOORDEN Menu en werkbalk Zarb 1. Deze functie maakt oefeningen bij de stamvormen van de Duitse sterke en onregelmatige werkwoorden. Plaats de cursor daar in het document, waar de oefening moet komen, aan het begin van een lege regel. Alternatief: u kunt vooraf in uw tekst een eigen keuze van sterke en onregelmatige werkwoorden selecteren en markeren die de basis voor uw oefening zijn. In de selectie mogen dan uitsluitend infinitieven of een van de vormen van de derde persoon tegenwoordige tijd, de derde persoon verleden tijd of het voltooid deelwoord voorkomen. Bij de start van de functie wordt eerst gevraagd of u de oude of de nieuwe Duitse spelling wilt gebruiken. Conform uw keuze wordt een van de twee bronbestanden Strkverb.doc (oude spelling van voor ) of Strkvrb2.doc (nieuwe spelling sinds ) geopend en worden alle beschikbare infinitieven in een bron lijst geladen. (Bij Zwitsers of Liechtensteins als systeemtaalinstelling wordt zonder vraag om bevestiging het bestand Strkvrb2_ds.doc met de Zwitserse schrijfwijze zonder,ß geladen.) Deze lijst krijgt u in het volgende dialoogvenster gepresenteerd, zodat u uw keuze voor de te maken oefening kunt doen. Als u voor de start van de macro al een eigen keuze aan werkwoorden in uw document gemarkeerd had, dan verschijnen al deze werkwoorden direct in de keuzelijst van het dialoogvenster.

19 Zarb 4 snel en creatief oefeningen en opgaven maken 19 Voor uw keuze heeft u in het dialoogvenster verder nog de volgende mogelijkheden: als u op de knop met het rechterpijltje drukt, wordt het geselecteerde woord uit de bronnenlijst in de keuzelijst geplaatst. Op dezelfde wijze wist u uw keuze weer door op de knop met het linkerpijltje te drukken. De knoppen Alle --> en <-- Alle functioneren overeenkomstig, dat wil zeggen dat alle werkwoorden van de bronnenlijst respectievelijk in de keuzelijst geplaatst dan wel er uit gewist worden. De knop Toeval 5 plaatst vijf toevallig uitgekozen werkwoorden uit de bronnenlijst in de keuzelijst en de knop Woordbegin (rechterkant, in het midden van het dialoogveld) plaatst alle werkwoorden met de ingevulde beginletter in de keuzelijst. Tenslotte kunt u het gewenste werkwoord (respectievelijk een van de boven genoemde vormen) ook direct in het tekstveld van de keuzelijst schrijven en met de knop Invoer opnemen in de keuzelijst laten opnemen. Het hoogste aantal invullingen in de keuzelijst stemt overeen met het totaal aantal werkwoorden in de bronnenlijst. Via de knop OK worden de stamvormen van de uitgekozen werkwoorden als tabel met het lopende nummer in het werkdocument geplaatst. Daarna kunt u kiezen hoeveel van de stamvormen in de oefening moeten worden weergegeven. De keuzemogelijkheden lopen van 1 via 2 of 3 t/m Allemaal op 1 na. Bij Duitse stamvormen is het resultaat bij de keuze van 'drie stamvormen' of 'allemaal op een na' natuurlijk hetzelfde omdat er immers maar vier stamvormen zijn. (het gaat hier om een door meerdere macro's gebruikte functie die voor het maken van verschillende stamvormen- en conjugatieoefeningen wordt gebruikt.) In een afsluitende stap wordt de tabellarische oefening opgemaakt en worden de te wissen werkwoordsvormen willekeurig uitgekozen en als onzichtbare tekst geformatteerd (niet definitief gewist!). Als u dit toevallige resultaat niet bevalt of als u toch liever een ander aantal voorgaven heeft, plaatst u de cursor eenvoudig ergens in een cel van de gereedgekomen oefening en start u de macro Duitse onregelmatige werkwoorden opnieuw. De macro stelt dan bij de start vast dat de cursor in een tabel staat en gaat er daarom vanuit dat er slechts een al eerder gemaakte oefening moet worden gemodificeerd. U hoeft dan niet opnieuw alle keuzes te maken, maar alleen het aantal opgegeven werkwoorden te kiezen en er worden per toeval elke keer andere vormen weergegeven respectievelijk als onzichtbare tekst geformatteerd. Dat is altijd mogelijk zolang de onzichtbare vormen niet met behulp van de macro Verborgen tekst wissen definitief worden gewist. (zie voor de zin en het doel van Verborgen tekst wissen de beschrijving van deze functie.) U kunt deze mogelijkheid om de opgegeven woordvormen te variëren natuurlijk ook gebruiken om uit eenmaal gemaakte oefening verschillende kopieën te destilleren met verschillende moeilijkheidsgraad of eenvoudig met verschillende zichtbare vormen. In principe kunnen de originele tabellen in de bovengenoemde bronbestanden StrkVerb.doc en Strkvrb2.doc (of StrkVrb2_ds.doc) ook door u worden veranderd zonder de functie van de macro aan te tasten. Maar past u op: de algemene opbouw van de brontabel mag niet worden veranderd. Ook de alfabetische volgorde moet bewaard blijven, tenminste echter moeten alle stamvormrijtjes die met dezelfde beginletter beginnen, steeds onder elkaar staan. Ook de opmaak/formattering van de lettertekens (vet in de kop van de tabel, verder normaal) mag niet worden veranderd. Voorbeeld van het resultaat met slechts één werkwoordvorm per werkwoordsvormrijtje: Infinitiv 3. Pers. Präsens 3. Pers. Imperfekt 3. Pers. Perfekt brach Bieten brennt betrog hat bewogen De gekopieerde en daarna door een nieuwe uitvoering van de macro nieuwe oefening (twee vormen per rijtje):

20 Zarb 4 snel en creatief oefeningen en opgaven maken 20 Infinitiv 3. Pers. Präsens 3. Pers. Imperfekt 3. Pers. Perfekt bricht ist / hat gebrochen Bieten bot Brennen brennt Betrügen hat betrogen bewegt bewog Tip: let erop dat de oplossingen ook in het raadsel zelf aanwezig zijn, maar dan geformatteerd als 'verborgen tekst'. Mocht de oefening op uw beeldscherm of na het printen als het ware kant-en-klaar ingevuld verschijnen, dan hebt u onder Extra en Opties en Weergave respectievelijk onder Extra en Opties en Afdrukken een vinkje gezet voor Verborgen tekst (Word 2007: Opties voor Word / Weergave). Haal dit vinkje weg! Als uw oefening direct achter het beeldscherm moet worden bewerkt of als u hem als attachment per aan leerlingen wilt versturen, selecteer dan de gehele oefening of het hele werkblad en voer de Zarbfunctie Verborgen tekst wissen uit. Doet u dit niet, dan kan een handige leerling heel gemakkelijk achter het antwoorden komen. (Deze tip geldt voor alle woordvormoefeningen en alle raadsels op tabelbasis.) ENGELSE ONREGELMATIGE WERKWOORDEN Menu en werkbalk Zarb 1. Engelse onregelmatige werkwoorden is de Engelse tegenhanger van Duitse onregelmatige werkwoorden en functioneert net zo, afgezien van het feit dat het slechts om drie stamvormen gaat. Daarom verwijs ik hier voor een gedetailleerde functiebeschrijving naar de uitgebreide uitleg Duitse onregelmatige werkwoorden. De bronbestanden voor de stamvormen heten Irrverbs.doc en Irrverb2.doc en zijn in de Zarbprogrammamappen op uw vaste schijf te vinden. De eerste bevat een traditioneel alfabetisch geordende lijst, de tweede een lijst naar gebruiksfrequentie op basis van recenter onderzoek. U kunt bij de start van de macro kiezen uit beide lijsten. Tip: let erop dat de oplossingen ook in het raadsel zelf aanwezig zijn, maar dan geformatteerd als 'verborgen tekst'. Mocht de oefening op uw beeldscherm of na het printen als het ware kant-en-klaar ingevuld verschijnen, dan hebt u onder Extra en Opties en Weergave respectievelijk onder Extra en Opties en Afdrukken een vinkje gezet voor Verborgen tekst (Word 2007: Opties voor Word / Weergave). Haal dit vinkje weg! Als uw oefening direct op het beeldscherm moet worden bewerkt of als u hem als attachment per aan leerlingen wilt versturen, selecteer dan de gehele oefening of het hele werkblad en voer de Zarbfunctie Verborgen tekst wissen uit. Doet u dit niet, dan kan een handige leerling heel gemakkelijk achter het antwoorden komen. (Deze tip geldt voor alle woordvormenoefeningen en alle raadsels op tabelbasis.) TEGENSTELLINGEN Menu en werkbalk Zarb 1. De Zarbfunctie Tegenstellingen zoekt voor een individueel woord en voor elk woord uit een gemarkeerde woordenlijst de aanwijzing uit de woordenlijst, die als antoniem begrippen met tegengestelde betekenissen van het betreffende woord geschikt is. Deze begrippen worden weergegeven in een lijst. Het oorspronkelijke woord wordt door elkaar gehusseld en met invoeggaten aan de antoniemenlijst toegevoegd. Tip: De woordenlijst wordt tegelijk met de installatie van Word voor de gebruikelijkste talen geïnstalleerd. Wanneer u bij het uitvoeren van de macro s een foutmelding ontvangt, dat de woordenlijst voor de gewenste taal niet gevonden kan worden, dan kunt u proberen deze met behulp van uw Wordinstallatie-cd alsnog te installeren. Let u wel op, dat de Word-interne woordenlijst niet altijd betrouwbaar is en onderzoek de weergegeven antoniemenlijst goed.