Toezicht op menswaardige behandeling van gedetineerden in Europa

Transcriptie

1 Toezicht op menswaardige behandeling van gedetineerden in Europa

2

3 Toezicht op menswaardige behandeling van gedetineerden in Europa Een onderzoek naar de verhouding tussen het EHRM en het CPT bij de effectuering van het folterverbod PROEFSCHRIFT ter verkrijging van de graad van Doctor aan de Universiteit Leiden, op gezag van Rector Magnificus prof. mr. P.F. van der Heijden, volgens besluit van het College voor Promoties te verdedigen op woensdag 26 oktober 2011 klokke uur door Mireille Hagens geboren te Amsterdam in 1975

4 Promotiecommissie: Promotor: Overige leden: prof. dr. R.A. Lawson prof. mr. A.C. Hendriks prof. mr. A.M. van Kalmthout (Universiteit van Tilburg) prof. mr. M. Kuijer (Vrije Universiteit Amsterdam) prof. mr. B.E.P. Myjer (Vrije Universiteit Amsterdam) Lay-out: Anne-Marie Krens Tekstbeeld Oegstgeest 2011 M. Hagens ISBN Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (art. 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher.

5 Woord vooraf De onderhavige studie richt zich in hoofdzaak op twee internationale organen, te weten het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) en het Europees Comité ter Preventie van Foltering (CPT), en hun onderlinge verhouding ten aanzien van de bescherming van de integriteit van gedetineerden. Het verdient hier vermelding dat de leden van de promotiecommissie naast hun expertise op het terrein van de mensenrechten bijzondere kennis hebben van onderwerpen op het terrein van het onderzoek. Zo is Aart Hendriks hoogleraar Gezondheidsrecht en coördinator gezondheidsrecht bij de artsenfederatie KNMG. De andere leden hebben bijzondere praktijkervaring met en kennis van de genoemde organen. Zo is Egbert Myjer sinds november 2004 rechter in het EHRM. Anton van Kalmthout is sinds december 2005 lid van het CPT. Martin Kuijer werkt bij het Ministerie van Veiligheid en Justitie waar hij onder meer de Nederlandse overheid vertegenwoordigt in zaken voor het EHRM en als liaison officer optreedt voor het CPT. Ik ben alle leden zeer erkentelijk voor de tijd die zij hebben gestoken in de beoordeling van het manuscript. Ik ben Rick Lawson, mijn promotor, en Ankie Broekers, directeur van Moot Court, heel dankbaar. Zonder hun inzet en vindingrijkheid was mijn avontuur als PhD-fellow en docent niet begonnen en dankzij hun steun en vertrouwen is het voltooid. Met veel plezier kijk ik terug op de samenwerking met mijn toenmalige collega-onderzoekers en -docenten van het Europa Instituut en het vak Moot Court. Ook deze musketier van de voormalige afdeling R.I.O. heeft haar missie volbracht. Hoewel het schrijven van een proefschrift uiteindelijk vooral een individuele aangelegenheid is, hebben veel mensen mij in de afgelopen jaren gesteund en vooral ook geïnspireerd. Ik ben blij en dankbaar dat deze mensen er voor mij waren. Ik wil drie personen in het bijzonder bedanken. In de eerste plaats: mijn ouders. Woorden schieten tekort om uit te drukken wat zij voor mij betekenen. Hun onbegrensde steun en vertrouwen waren echt hartverwarmend. En natuurlijk Jacco, mijn rustpunt in deze roerige tijden. Hij vormde een zeer belangrijke stimulans voor de voltooiing van het boek. Zonder hem waren de afgelopen jaren niet zó mooi geweest!

6

7 Inhoudsopgave LIJST VAN AFKORTINGEN XIII 1 INLEIDING EN ONDERZOEKSOPZET Mensenrechten voor gedetineerden: van emancipatie tot publieke aftocht? Een controversieel onderwerp in Europa Duiding: relatieproblematiek Belang van het onderzoek Absolute bescherming van het verbod van foltering Uitbreiding van de reikwijdte van artikel Internationale context dicht web van handhaving- en toezichtmechanismen Afbakening tussen CPT en EHRM: een eerste verkenning De Raad van Europa Enkele opmerkingen over het EHRM Totstandkoming van het ECPT Een nadere afbakening Hoe is de verhouding tussen theorie en praktijk? Probleemstelling Methodiek en afbakening Het toetsingskader Methodiek Structuur van het onderzoek 28 2 HET EUROPEES VERDRAG TER PREVENTIE VAN FOLTERING EN HET EUROPEES ANTI-FOLTERCOMITÉ NADER BEKEKEN Inleiding De ontstaansgeschiedenis van het ECPT in hoofdlijnen Het organisatorisch kader het Comité nader bekeken Lidmaatschap van het CPT Samenstelling van het CPT Personele ondersteuning van het Comité Het Bureau Het Secretariaat Deskundigen Het mandaat van het CPT De werkwijze en kerntaken van het CPT Voorbereiden van inspecties soorten bezoeken Periodieke bezoeken Ad hoc bezoeken 54

8 VIII Inhoudsopgave Follow-up bezoeken Notificatieplicht van het CPT Uitvoeren van inspecties bevoegdheden Rapportage naar aanleiding van bezoeken Tijdens een bezoek Na afloop van een bezoek Voortdurende dialoog Ter afsluiting: Verschillen tussen EHRM en CPT 66 3 INTERPRETATIE EN TOEPASSING VAN DE BEGRIPPEN UIT ARTIKEL 3 EVRM Inleiding Enkele belangrijke kenmerken van artikel 3 EVRM Het onderscheidend criterium tussen de begrippen: De mate van intensiteit en ernst van het lijden De drie begrippen nader bekeken Foltering Bouwstenen voor de kwalificatie foltering Reikwijdte van het begrip foltering Onmenselijke of vernederende behandeling of bestraffing Onmenselijke behandeling of bestraffing Vernederende behandeling of bestraffing Afsluiting WAT VERSTAAT HET CPT ONDER DE TERMEN FOLTERING, ONMENSELIJKE EN VERNEDERENDE BEHANDELING OF BESTRAFFING? Inleiding Twee categorieën in plaats van drie: de parallelle benadering versus de lineaire aanpak Foltering Een eerste verkenning: geweldgebruik door de politie tegen gedetineerden Betekenis van het begrip foltering Kenmerken van het begrip foltering Onmenselijke en vernederende behandeling Betekenis van de termen onmenselijk en vernederend Toepassing van de begrippen Afsluiting enkele concluderende opmerkingen over de verhouding tussen EHRM en CPT EHRM EN CPT: NORMERING TEN AANZIEN VAN MISHANDELING IN DETENTIE Inleiding Het EHRM Geweldgebruik Bewijsstandaard en bewijslast Positieve verplichting tot intern onderzoek Procedurele waarborg tegen mishandeling: toegang tot een advocaat 156

9 Inhoudsopgave IX 5.3 Het CPT Fundamentele procedurele waarborgen Gebruik van geweld Verhoorsituaties Onderzoeksverplichting Ter afsluiting EHRM EN CPT: LEEFOMSTANDIGHEDEN EN REGIME IN DETENTIE Inleiding Het EHRM Leeswijzer Detentieomstandigheden De Griekse zaak, Guzzardi en Assenov de eerste detentiezaken Dougoz: Een nieuwe benadering Enkele algemene overwegingen Overbevolking en celgrootte Overmacht als verweer bij onacceptabele detentieomstandigheden Omstandigheden tijdens transport Restrictief regime Eenzame opsluiting (isolatie) Tussenconclusie Het CPT Materiële detentieomstandigheden in politiebureaus Celgrootte Materiële detentieomstandigheden in penitentiaire inrichtingen Overbevolking Restrictief regime en afzondering Ter afsluiting EHRM EN CPT: MEDISCHE ZORG AAN GEDETINEERDEN Inleiding Het EHRM Zorg aan zieke gedetineerden Invulling van de zorgplicht Registratie en verslaglegging Equivalentiebeginsel Toegang tot een arts waarborg ter preventie van mishandeling Preventieve zorg verspreiding van besmettelijke ziekten Dwangvoeding tijdens detentie Het CPT Zorgplicht voor de gezondheid van gedetineerden Toegang tot een arts medisch onderzoek als preventiemiddel 221

10 X Inhoudsopgave Equivalentie van zorg Dwangvoeding Ter afsluiting DE WISSELWERKING TUSSEN HET EHRM EN HET CPT (1) OVER DE DOORWERKING VAN HET WERK VAN HET CPT IN DE RECHTSPRAAK VAN HET HOF Inleiding 229 Deel A Doorwerking van het CPT in de rechtspraak van het Hof: Ontwikkeling in de tijd Leeswijzer Tijdvak : eerste kennismaking met de Commissie Tijdvak : een aarzelende ontmoeting met het Hof Tijdvak : doorbraak in Griekenland Tijdvak : erg belangrijk maar niet allesbepalend Tussenconclusie 248 DeelB Dewijze en mate van doorwerking van het CPT in de rechtspraak van het Hof Leeswijzer De betekenis van feitelijke bevindingen door het CPT in de rechtspraak Fact-finding: Het CPT als vaststeller van detentieomstandigheden Op welke wijze maakt het EHRM gebruik van feitelijke bevindingen van het CPT? Overeenstemmende bevindingen met de bewering van klager Tijdsperspectief: Oudere bevindingen Omgevingsperspectief: Bevindingen van algemene aard Öcalan en Ilaşcu: Bevindingen over individuele gedetineerden Bevindingen in de ontvankelijkheidsfase Betekenis van CPT-bevindingen in andere zaken Mishandeling Uitlevering Algemene normen van het CPT als richtsnoer voor het EHRM Detentieomstandigheden Transport van gedetineerden Isolatie (eenzame opsluiting) Waarborgen bij vrijheidsbeneming Medische zorg Grenzen aan de doorwerking van CPT-rapporten? Individuele beoordeling vs algemene inspectie Toepassing van de termen uit artikel 3 EVRM 281

11 Inhoudsopgave XI 8.12 Conclusie De toegenomen betekenis van het CPT in de rechtspraak, maar ook meer aandacht van het Hof voor begrenzing daarvan DE WISSELWERKING TUSSEN HET EHRM EN HET CPT (2) OVER DE DOORWERKING VAN DE RECHTSPRAAK VAN HET HOF IN HET WERK VAN HET CPT Leeswijzer Rechtspraak van het EHRM vormt bevestiging van CPT-oordeel CPT zoekt aansluiting bij normering van het EHRM Uitspraak EHRM is aanleiding voor CPT om staat onder druk te zetten om situatie te verbeteren of een aanbeveling op te volgen CPT assisteert staten om EVRM-verplichtingen te realiseren Ter afsluiting LIVING APART TOGETHER: SAMENVATTING EN CONCLUSIES MET BETREKKING TOT DE VERHOUDING TUSSEN HET EHRM EN HET CPT Inleiding Recapitulerend: enkele hoofdlijnen uit de voorgaande hoofdstukken Hoe verhouden het EHRM en het CPT zich ten opzichte van elkaar? Enkele conclusies De à la carte benadering Hoe worden conflicten vermeden? Negatieve afstemming Positieve afstemming Informele afstemming Doet de verhouding tussen CPT en EHRM recht aan het belang van het folterverbod? Impact van kritiek op verdragsstaten Op welke wijze kan de effectiviteit van de werkzaamheden van het CPT en het EHRM worden vergroot? Financiële middelen Invulling mandaat: acute omstandigheden Publicatie: politieke en publieke follow-up Aandachtspunten in de onderlinge relatie tussen CPT en EHRM Terminologie Normering Fact-finding Ter afsluiting: enkele aanbevelingen 332 SUMMARY 333 LITERATUURLIJST 351 AANGEHAALDE JURISPRUDENTIE EN CPT-RAPPORTAGES 359 TREFWOORDENREGISTER 367 CURRICULUM VITAE 373

12

13 Lijst van afkortingen A AJIL APT art. B BJ Bijv. CAT CM CPT CvM Diss. e.a. EBI ECPT ed. eds. EHRC EHRM EJIL EPR et al. e.v. EVRM GC HR HRLJ Ibid. ICCPR ICJ ICLQ ICRC Series A.-... Publications of the European Court of Human Rights; Judgments and Decisions American Journal of International Law Association for the Prevention of Torture artikel Series B.-... Publications of the European Court of Human Rights; Pleadings, Oral Arguments and Documents Bopz-Jurisprudentie Bijvoorbeeld Committee Against Torture Committee of Ministers Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment Comité van Ministers van de Raad van Europa Dissertatie en anderen Extra Beveiligde Inrichting European Convention for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment editor editors European Human Rights Cases Europees Hof voor de Rechten van de Mens European Journal of International Law European Prison Rules et alia (and others) en verder Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden Grand Chamber (Grote Kamer van het EHRM) Hoge Raad der Nederlanden Human Rights Law Journal Ibidem (op dezelfde manier) International Covenant on Civil and Political Rights (VN-Verdrag inzake Burger- en Politieke Rechten) International Commission of Jurists The International and Comparative Law Quarterly International Committee of the Red Cross

14 XIV Lijst van afkortingen Kamerstukken I Kamerstukken van de Eerste Kamer KFOR Kosovo Force m 2 vierkante meter m 3 kubieke meter m.n. met name m.nt. met noot van NILR Netherlands International Law Review NJ Nederlandse Jurisprudentie NJB Nederlands Juristenblad NJCM Nederlands Juristen Comité voor de Mensenrechten NPMs National Preventive Mechanisms nr. nummer NTM Nederland Tijdschrift voor Mensenrechten NQHR Netherlands Quarterly of Human Rights OM Openbaar Ministerie OPCAT Optional Protocol to the Convention against Torture (Facultatief Protocol bij het VN-Verdrag tegen Foltering) p. pagina Rec. Recommendation red. redactie Reports Reports of Judgments and Decisions (Publicatie van Jurisprudentie van de Commissie en het Hof vanaf 1996) res. resolution RvE Raad van Europa SCAT Swiss Committee Against Torture SPT Subcommittee on Prevention of Torture (UN) t. tegen UN United Nations UNMIK United Nations Interim Administration Mission in Kosovo vgl. vergelijk VK Verenigd Koninkrijk VN Verenigde Naties vol. volume WMA World Medical Association

15 1 Inleiding en onderzoeksopzet 1.1 MENSENRECHTEN VOOR GEDETINEERDEN: VAN EMANCIPATIE TOT PUBLIEKE AFTOCHT? EEN CONTROVERSIEEL ONDERWERP IN EUROPA In het voorjaar van 2011 barstte in het Verenigd Koninkrijk een heftige discussie los over het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM). In de Britse politiek en samenleving bestond al langere tijd een controverse naar aanleiding van een uitspraak van het Hof uit 2005 Hirst t. VK. 1 In deze zaak was het Verenigd Koninkrijk veroordeeld wegens het ontnemen van het kiesrecht aan veroordeelde gevangenen. Op grond van de Britse kieswet verliezen veroordeelde gevangenen, vanwege hun strafrechtelijke veroordeling, het recht om via het kiesrecht deel uit te maken van de samenleving. In het Verenigd Koninkrijk werd de uitsluiting toegepast op iedere veroordeelde gevangene, zonder rekening te houden met omstandigheden als aard van het misdrijf en lengte van de gevangenisstraf. Het EHRM oordeelde in 2005 dat deze blanket ban niet te verenigen viel met het kiesrecht. Aan de tenuitvoerlegging van de uitspraak had de Britse regering zich in de jaren na de uitspraak niet gewaagd. Tot de deadline van het Comité van Ministers het orgaan dat binnen de Raad van Europa toezicht houdt op de naleving van de arresten van het Hof in 2011 in zicht kwam. 2 Dat gaf aanleiding tot een heftige discussie die niet beperkt bleef tot het onderwerp van kiesrecht voor veroordeelden, maar door Eurosceptici werd aangegrepen om de toekomst van het Hof ter discussie te stellen. Nu geniet de toekomst van het Hof dat gebukt gaat onder een snel oplopende werkvoorraad reeds langere tijd aandacht binnen de Raad van Europa en in de verdragstaten, 3 maar de Britse ophef wist hieraan wel een heel verrassende twist te geven door deelname aan het Hof ter discussie te stellen. 1 EHRM (GC) 6 oktober 2005, Hirst t. VK (nr. 2), Reports 2005-IX, nr /01. 2 De deadline is gesteld op augustus Er staat veel op het spel, want als het arrest dan niet is nageleefd, bestaat de kans dat het EHRM een inhoudelijk oordeel gaat vellen over de aanhangige zaken van Britse gevangenen die waren uitgesloten van nationale en Europese verkiezingen. Daarbij zou ook schadevergoeding kunnen worden toegekend aan succesvolle klagers. In de Britse pers werd het totale bedrag geschat op 70 miljoen Engelse pond; 3 Interlakenconferentie in februari 2010; zie daarover _interlaken_conf/default_EN.asp?

16 2 Hoofdstuk 1 De reactie in de Britse samenleving en politiek naar aanleiding van de zaak Hirst laat zien dat de vraag of gedetineerden aanspraak kunnen maken op mensenrechten (nog steeds) een controversiële kwestie is. Het oordeel van het EHRM in deze zaak past echter in een lange lijn van bestendige jurisprudentie waarin als uitgangspunt geldt dat gedetineerden recht hebben op bescherming van hun fundamentele rechten en vrijheden. Al in 1975 in de zaak Golder t. VK 4 heeft het Hof afgerekend met de leer van de inherente beperkingen op grond waarvan gevangenen zonder nadere motivering in hun rechten mochten worden beperkt als inherent gevolg van de vrijheidsbeneming. In deze zaak ging het om het recht op vrije correspondentie met een advocaat vanuit de gevangenis om het recht op toegang tot de rechter te kunnen effectueren (artikelen 6 en 8 EVRM). Daarna zijn er vele zaken geweest waarin het Hof zich heeft uitgesproken over bescherming van de rechten van gedetineerden. Niet alleen onder artikel 3 EVRM om gedetineerden te vrijwaren van foltering of onmenselijke of vernederende behandeling, maar zoals de zaak Hirst illustreert ook daarbuiten. Een selectie uit de jurisprudentie geeft het volgende beeld. In Elefteriadis veroordeelt het Hof de situatie waarin een gevangene jarenlang zat opgesloten in een kleine cel met drie rokende celgenoten. 5 In Dickson 6 ziet het Hof een schending van artikel 8 EVRM in de weigering, zonder nadere belangenafweging, van faciliteiten voor kunstmatige inseminatie aan een langdurig gedetineerde en zijn echtgenote. In Jakobski 7 wordt een schending gevonden vanwege het niet beschikbaar stellen van voedsel dat past in de geloofsovertuiging van een gevangene (artikel 9 EVRM). Het recht om kritiek te uiten op de (gevangenis)autoriteiten wordt beschermd in Yankov 8 (artikel 10 EVRM). Dat de gevangenisautoriteiten onder omstandigheden het leven van een gedetineerde dienen te beschermen tegen een (dodelijk) aanval van een psychotische medegevangene blijkt duidelijk uit de zaak Paul en Audrey Edwards 9 (artikel 2 EVRM). Wat men ook van deze zaken vindt tegenstanders van het EHRM zullen hier zo mogelijk een bevestiging in zien dat het Hof zich met perifere zaken bezighoudt, en ook het Hof blijkt over een aantal van de aangestipte kwesties intern verdeeld als het aankomt op de rechten van gedetineerden dan valt in de jurisprudentie van het EHRM een harde kern te ontdekken, namelijk het recht op een menswaardige behandeling onder artikel 3 EVRM, of in lijn met de formulering van de bepaling: het recht om te worden vrijgewaard van een mensonwaardige behandeling of bestraffing. Daar richt deze studie zich op. Hierbij spelen twee organen van de Raad van Europa een belangrijke rol. Naast 4 EHRM 21 februari 1975, Golder t. VK, A-18, nr. 4451/70; R.A. Lawson & H.G. Schermers, Leading Cases of the European Court of Human Rights, Leiden: Ars Aequi Libri 1998, p EHRM 25 januari 2011, Elefteriadis t. Roemenië, nr /05. 6 EHRM (GC) 4 december 2007, Dickson t. VK, nr /04. 7 EHRM 7 december 2010, Jakobski t. Polen, nr /06. 8 EHRM 11 december 2003, Yankov t. Bulgarije, Reports 2003-XII, nr /97. 9 EHRM 14 maart 2002, Paul en Audrey Edwards t. VK, Reports 2002-II, nr /99.

17 Inleiding en onderzoeksopzet 3 het reeds genoemde EHRM, houdt ook het Europees Comité ter preventie van foltering en onmenselijke of vernederende behandeling of bestraffing (afgekort CPT) zich bezig met de verbetering van de positie, behandeling en leefomstandigheden van gedetineerden. Deze studie heeft niet tot doel om een uitputtende weergave te geven van alles wat deze twee organen doen en hebben gedaan. De focus ligt bij de vraag hoe het EHRM en het CPT op elkaar reageren. De verhouding tussen het EHRM en het CPT is interessant, omdat het pad van beide organen zich nogal eens kruist. Niet alleen krijgen ze vaak met de uitkomsten van elkaars werkzaamheden te maken, ook doen zich regelmatig zaken voor waarin beide organen zich over dezelfde kwestie uitspreken. 1.2 DUIDING: RELATIEPROBLEMATIEK Een mogelijke samenloop tussen het EHRM en het CPT deed zich voor een van de eerste keren voor in de zaak van de Engelsman Daniel Raphaie die in 1992 bij de toenmalige Europese Commissie voor de Rechten van de Mens (hierna Commissie) een klacht had ingediend over de omstandigheden van zijn verblijf in drie Britse gevangenissen. Raphaie stelde dat hij gedurende 23 uur per dag in onhygiënische en overbevolkte cellen werd vastgehouden zonder afdoende sanitaire voorzieningen zo moest hij zijn behoeften doen op een pot in de cel in het bijzijn van zijn medegedetineerden. Enkele jaren eerder waren twee van de gevangenissen waarin hij had verbleven, bezocht door het CPT, dat harde kritiek uitte op de omstandigheden van het gevangenschap en zelfs sprak van een onmenselijke en vernederende behandeling : The CPT s delegation found that the conditions of detention in the ( ) male local prisons visited were very poor. In each of the ( ) prisons there was a pernicious combination of overcrowding, inadequate regime activities, lack of integral sanitation and poor hygiene. In short, the overall environment in which the prisoners had to lead their lives amounted, in the CPT s opinion, to inhuman and degrading treatment. 10 In zijn klacht voor de Commissie stelde Raphaie dat de detentieomstandigheden waarin hij was vastgehouden een onmenselijke en vernederende behandeling in de zin van artikel 3 EVRM opleverden. Hierbij benadrukte hij dat zijn ervaringen overeenstemden met de bevindingen van het CPT. Tot een inhoudelijke behandeling van de zaak kwam het niet. Op technische gronden werd de klacht niet-ontvankelijk verklaard. 11 Dit riep echter wel de vraag op hoe de uitkomst zou zijn geweest als de Commissie een inhoudelijk oordeel had moeten vellen. Naar aanleiding van deze zaak onderkende Lawson dat 10 Verenigd Koninkrijk (bezoek juli/aug. 1990, CPT/Inf (91) 15), ECRM 2 december 1993, Raphaie t. VK, nr /92.

18 4 Hoofdstuk 1 meegaan met de bevindingen van het CPT wellicht een stortvloed van vergelijkbare klachten zou oproepen, maar dat het naast zich neerleggen van de bevindingen van het CPT allicht een negatieve invloed zou hebben op het gezag van dit Comité als ook op de reputatie van de Commissie als mensenrechtenbeschermer. 12 Lawson gaf aan dat de confrontatie tussen het EHRM en het CPT niet noodzakelijkerwijs zonder problemen zou zijn. 13 In hetzelfde jaar speculeerde Murdoch, naar aanleiding van een andere Engelse klacht waarin een beroep was gedaan op een kritisch oordeel van het CPT, over de samenloop van het CPT met het Hof. Hij opperde een progressievere interpretatie van artikel 3 EVRM zodat ook de zaken die het CPT als onmenselijk en vernederend had bevonden, eronder zouden kunnen vallen. 14 Hoewel door de opstellers van het Europees Verdrag ter preventie van foltering (naar zijn Engelse afkorting ECPT) voorzien was in een zeer stricte, theoretische, scheiding van de preventieve en feitelijke werkzaamheden van het CPT met de rechtsprekende taakstelling van het EHRM onder artikel 3 EVRM, hadden Evans en Morgan in 1992 al opgemerkt dat ( ) it seems likely that the interrelationship between the two Council of Europe organs will be more complex than this neat theoretical division would suggest. 15 De verhouding tussen het EHRM en het CPT heeft de aandacht van juristen en wetenschappers nadien weten vast te houden. In een aantal studies is aandacht besteed aan de doorwerking van de rapportages van het CPT in de rechtspraak van het EHRM. 16 In de juridische literatuur is door de jaren heen 12 R.A. Lawson, A prisoners dilemma, NJCM-Bulletin 19-2 (1994), p Ibid. 14 J. Murdoch, The Work of the Council of Europe s Torture Committee, Symposium The European Torture Committee after five years: An Assessment, European Journal of International Law, vol. 5 (1994), p ; ECRM (dec.) 16 februari 1993, Delazarus t. VK, nr / M. Evans & R. Morgan, The European Convention for the Prevention of Torture, ICLQ, vol. 41 (1992), p Recent: E. Myjer, About the human rights success stories of the Council of Europe. Some reflecions on the impact of the CPT upon the case-law of the European Court of Human Rights, in Fervet Opus Liber Amicorum Anton van Kalmthout, Apeldoorn/Antwerpen/Portland Maklu 2010, p Zie ook J. de Lange, Detentie genormeerd: Een onderzoek naar de betekenis van het CPT voor de inrichting van de vrijheidsbeneming in Nederland (EUR diss.), Nijmegen: WLP 2008, p ; J. Murdoch, Tackling ill-treatment in Places of Detention: The work of the Council of Europe s Torture Committee, European Journal of Criminal Policy and Research, 2006, p Oudere studies: U. Kriebaum, Folterprävention in Europa. Die Europäische Konvention zur Verhütung von Folter und unmenschlicher oder erniedrigender Behandlung oder Bestrafung, Wien: Verlag Österreich 2000, p ; W. Peukert, The European Convention for the Prevention of Torture and the European Convention on Human Rights, in Protecting Prisoners. The Standards of the European Committee for the Prevention of Torture in context, R. Morgan & M.D. Evans (eds.), New York: Oxford University Press 1999, p (hierna: Morgan & Evans, Protecting Prisoners (1999)); J. Murdoch, CPT Standards within the Context of the Council of Europe, in Morgan & Evans, Protecting Prisoners (1999), p ; J. Murdoch, The Work of the Council of Europe s Torture Com-

19 Inleiding en onderzoeksopzet 5 ook de nodige aandacht besteed aan het preventieve systeem ter bestrijding van foltering en bescherming van gedetineerden dat door het ECPT in het leven is geroepen en dat door het CPT wordt uitgevoerd. Naast veel andere auteurs, staat het Engelse professoren-duo Morgan en Evans bekend om de verscheidene, uitvoerige publicaties over het CPT. 17 Uit de jurisprudentie van het EHRM en uit de rapporten van het CPT wordt duidelijk dat de mensonterende behandeling die gedetineerden in Europese gevangenissen of politiebureaus ten deel kan vallen vele vormen kent en dat het zich vaker voordoet dan waarschijnlijk wordt gedacht dan wel verwacht. Hieruit wordt echter ook iets anders duidelijk: namelijk dat wordt getracht een einde te maken aan deze wantoestanden. Dat gebeurt in belangrijke mate door deze twee prominente organen die binnen Europa toezicht uitoefenen op de naleving van het verbod van foltering of onmenselijke of vernederende behandeling of bestraffing, naast bijvoorbeeld de meer politieke Europese Commissaris voor de Mensenrechten. 18 De bestrijding van foltering en onmenselijke en vernederende behandeling of bestraffing is van dermate groot belang dat niet snel gesproken kan worden van een overdaad aan manieren om het na te streven. Wel kan het bestaan van meerdere toezichtmechanismen op hetzelfde terrein tot een overlap van werkzaamheden leiden. 19 Dat hoeft op zichzelf geen oorzaak van problemen te zijn. Maar wat, zoals in de eerdergenoemde zaak aan de orde is, als het mittee, bijdrage aan Symposium: The European Torture Committee after Five Years: An Assessment, European Journal of International Law (EJIL), vol. 5 (1994), p Drie boeken van M.D Evans & R. Morgan: Preventing Torture (Oxford 1998), Protecting Prisoners (Oxford 1999), Combating Torture (Council of Europe 2001), zie verder van dezelfde auteurs The European Convention for the Prevention of Torture: , The International and Comparative Law Quarterly (ICLQ), vol. 46 (1997), afl. 3, p Een selectie van andere auteurs: P-H. Imbert & M. Kelly, The European Convention for the Prevention of Torture or Inhuman and Degrading Treatment or Punishment. Building an Effective Human Rights Accountability Mechanisms: Work in Progress, in: L.C. Vohrah et.al. (eds.), Man s Inhumanity to Man. Essays on International Law in Honour of Antonio Cassese, Alphen a/d Rijn: Kluwer Law International 2003, p ; Kriebaum, Folterprävention in Europa (2000); J. Murdoch, The European Convention for the Prevention of Torture and Inhuman Degrading Treatment, European Law Review, 1996, p. 130 e.v.; A. Cassese, A New Approach to Human Rights: The European Convention for the Prevention of Torture, The American Journal of International Law (AJIL), vol. 83 (1989), p ; M. Nowak, Die Europäische Konvention zur Verhütung der Folter, Europäische Grundrechte Zeitschrift, 1988, p Over de complementariteit tussen de activiteiten van het CPT, EHRM en de Mensenrechtencommissaris: een verkennend artikel van M. Kelly, Perspectives from the European Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment (CPT), presented at the Dublin Conference on 3/4 March 2000; The Protection of Human Rights in the 21st Century: Towards Greater Complementarity within and between European Regional Organisations, Human Rights Law Journal, vol (2000), p Bijv. bijdrage van M. Scheinin, conferentie april 2004 Den Haag, Implementation of Human Rights: The Efficiency of Justice in the Council of Europe and its Member States. Assessing the Multitude of Treaty Instruments and Monitoring Mechanisms: Tailor-made Approach or Unnecessary Fragmentation and Overlap?

20 6 Hoofdstuk 1 CPT vaststelt dat een situatie neerkomt op een onmenselijke of vernederende behandeling of dat sprake is van een wijdverbreide praktijk van foltering en ernstige mishandeling binnen een politieapparaat? Wat is de waarde van deze conclusies? En hoe gaat het EHRM ermee om? Zaken als Raphaie illustreren dat klagers zich voor het Hof op de bevindingen van het CPT beroepen ter ondersteuning van hun klachten. Omgekeerd is de vraag legitiem in hoeverre het CPT zich rekenschap moet geven van de interpretatie van het verbod van foltering door het EHRM. Hoewel in de loop der tijd meer duidelijk is geworden over de relatie tussen het CPT en het Hof, blijft de vraag relevant hoe de verhouding tussen deze organen zich heeft ontwikkeld en welke consequenties dit heeft gehad. In 1999 merkte Peukert hierover reeds op dat: It was always unlikely that either of these two mechanisms both the creation of the Council of Europe would be able to conduct their work in a vacuum, unaffected by each other. The passing of time has shown this to be the case and this raises a range of problems which are easier to identify than solve. 20 Daarmee is in een notendop het onderwerp van dit onderzoek gegeven: Hoe verhouden het EHRM en het CPT zich tot elkaar? 1.3 BELANG VAN HET ONDERZOEK Er zijn ten minste drie redenen waarom bestudering van deze onderzoeksvraag van belang is. Ten eerste is het folterverbod uit artikel 3 EVRM in een democratische rechtsstaat van zeer wezenlijk belang (1.3.1). Ten tweede heeft binnen de jurisprudentie van artikel 3 een uitbreiding plaatsgevonden naar klachten over detentieomstandigheden, waardoor het EHRM vaker met bevindingen van het CPT wordt geconfronteerd. Dat heeft geleid tot een toename in het aantal uitspraken waarin CPT-rapporten een rol speelt (1.3.2). Ten derde maken zowel het CPT als het EHRM deel uit een dicht web van internationaal toezicht op de handhaving van het folterverbod dat roept vragen op over afstemming van werkzaamheden (1.3.3) Absolute bescherming van het verbod van foltering In zaken waarin artikel 3 EVRM aan de orde is, gaat het om situaties waarin de menselijke waardigheid een cruciale rol speelt. Artikel 3 EVRM is een van de meest fundamentele bepalingen van het EVRM het beschermt de lichamelij- 20 W. Peukert, The European Convention for the Prevention of Torture and the European Convention on Human Rights, in Morgan & Evans, Protecting Prisoners (1999), p. 88.

21 Inleiding en onderzoeksopzet 7 ke integriteit van een individu tegen foltering en onmenselijke en vernederende behandeling. In Soering stelt het EHRM vast dat: Article 3 enshrines one of the fundamental values of the democratic societies making up the Council of Europe (...) and is generally recognised as an internationally accepted standard. 21 Het EHRM heeft in Al-Adsani erkend dat het verbod van foltering een dwingende norm van internationaal recht is (ius cogens). 22 Dit heeft het Hof gedaan in navolging van uitspraken van onder meer het Joegoslavië-Tribunaal in de Furundzija zaak 23 en de House of Lords in de Pinochet zaak. 24 De bescherming die artikel 3 biedt, is absoluut. Het absolute karakter houdt in dat er geen omstandigheden denkbaar zijn waaronder de verboden verklaarde handelingen gerechtvaardigd kunnen zijn. Anders dan een aantal andere bepalingen in het EVRM bevat artikel 3 zelf geen uitzonderingsmogelijkheden. Zelfs in geval van oorlog of een nationale noodtoestand wordt op grond van artikel 15 EVRM geen afwijking van artikel 3 toegestaan. Voor toepassing van artikel 3 is wel noodzakelijk dat een gedraging valt binnen de reikwijdte van het artikel. Hiervan is slechts sprake als de ernst van het veroorzaakte leed van een voldoende niveau is om de ondergrens een zogenaamde minimumdrempel van het artikel te overschrijden. Het EHRM heeft zich in zijn jurisprudentie herhaaldelijk uitgesproken over het absolute karakter van artikel 3. Ondanks de druk waaronder staten (kunnen) staan om hun samenlevingen te beschermen tegen (georganiseerde) misdaad of zelfs terroristische daden en de steeds weer oplaaiende discussie over het al dan niet handhaven van het absolute karakter van het folterverbod in verband met de noodzaak van terrorismebestrijding, 25 blijft het EHRM bena- 21 EHRM 7 juli 1989, Soering t. Duitsland, A-161, nr /88, EHRM 21 november 2001, Al-Adsani t. VK, Reports 2001-XI, nr /97, 60-61: The case of Al-Adsani concerned not, as in Furundzija (ICTY) and Pinochet (House of Lords), the criminal liability of an individual for alleged acts of torture, but the immunity of a State in a civil suit for damages in respect of acts of torture within the territory of that State. 23 ICTY, Furundzija, 10 december 1998, 153. Het Tribunaal concludeerde dat [b]ecause of the importance of the values it protects, this principle [proscribing torture] has evolved into a peremptory norm or jus cogens, that is, a norm that enjoys a higher rank in the international hierarchy than treaty law and even ordinary customary rules ( ) the most conspicuous consequence of this higher rank is that the principle at issue cannot be derogated from by States through international treaties or local or special customs or even general customary rules not endowed with the same normative force. 24 House of Lords, Regina v. Bow Street Metropolitan Stipendiary Magistrate and Others, ex parte Pinochet Ugarte (No. 3), 24 maart Y. Ginbar, Why not torture terrorists? Moral, practical and legal aspects of the ticking bomb justification for torture, New York: Oxford University Press 2008; K.J. Greenberg & J.L. Dratel, The Torture Papers: The Road to Abu Ghraib, New York: Cambridge University Press Ook bijv. H. Bielefeldt, Das Folterverbot im Rechtsstaat, Deutsches Institut für Menschenrechte, policy paper juni Zo ook P. Follmar-Otto & H. Cremer, Zur aktuellen folterdebatte in Deutschland, policy paper mei 2003 ( In NL: I. Boerefijn, Foltering is het probleem, niet de oplossing. Het verbod van foltering en andere wrede, onmenselijke of vernederende behandeling of bestraffing in het kader van VN-Verdragen, NJCM-Bulletin 30-3 (2005), p

22 8 Hoofdstuk 1 drukken dat geen uitzondering op artikel 3 EVRM kan worden gemaakt. Het uitgangspunt bij de toepassing van het artikel blijft dat het gedrag van de dader geen rol mag spelen. Dat betekent dat niemand mag worden onderworpen aan foltering of mishandeling, zelfs niet als de persoon in kwestie een terrorist is, 26 zelfs niet in een zogenaamde ticking bomb situatie waarbij de handelingen gericht zijn op het redden van levens van anderen. 27 Uit het absolute karaker van artikel 3 volgt dat bewijsmateriaal dat verkregen is als gevolg van met deze bepaling strijdige handelingen in de regel wordt uitgesloten. 28 De aard van artikel 3 verzet zich ook tegen straffeloosheid van daden in strijd met het artikel. 29 Artikel 3 EVRM of tenminste het folterverbod dat daarin besloten ligt neemt zowel bij het CPT als bij het Hof een belangrijke plaats in. Gezien het belang van het folterverbod en de bescherming van individuen is het noodzakelijk om inzicht te hebben in de wijze waarop wandaden in strijd met dat verbod worden bestreden. Dit onderwerp ligt ten grondslag aan dit onderzoek: doet de verhouding tussen het CPT en het Hof recht aan het belang van het folterverbod? Deze vraag verenigt het belang van artikel 3 en het belang van dit onderzoek Uitbreiding van de reikwijdte van artikel 3 Reeds sinds de oprichting van de Commissie en het Hof resp. in 1954 en 1959 is een aanzienlijk deel van de klachten onder artikel 3 EVRM afkomstig van gedetineerden. Hoewel het EVRM zich oorspronkelijk niet specifiek richtte op de bescherming van de gedetineerden met uitzondering van artikel 5 26 EHRM 18 januari 1978, Ierland t. VK, A-25, nr. 5310/71, 163: the Convention prohibits in absolute terms torture and inhuman or degrading treatment or punishment, irrespective of the victim s conduct. Later herhaald: bijv. EHRM (GC) 15 november 1996, Chahal t. VK, Reports 1996-V, 80; EHRM 26 juli 2005, N. t. Finland, nr /02, 159; EHRM (GC) 28 februari 2008, Saadi t. Italië, nr /06, EHRM (GC) 1 juni 2010, Gäfgen t. Duitsland, nr /05, Bijv. S. Garvelink, Het tonen der instrumenten. Over de juridische kwalificatie van dreigen met foltering tijdens verhoor en de toelaatbaarheid van het aldus verkregen bewijs in het strafproces, NJCM-Bulletin 35-8 (2010), p en W.C.L. Muller, Bewijs verkregen als gevolg van bedreiging met foltering: is een giftige vrucht ook een verboden vrucht?, NJCM-Bulletin 34-1 (2009), p EHRM 17 oktober 2006, Okkali t. Turkije, nr /99, 78 (minderjarige jongen wordt tijdens detentie door agenten mishandeld. Weliswaar worden de agenten strafrechtelijk vervolgd, maar zij krijgen geen straf opgelegd. Het Hof oordeelt tot een schending van artikel 3 EVRM: geen bescherming van bijzondere kwetsbaarheid van minderjarige, straffeloosheid van daden in strijd met absoluut verbod uit artikel 3, geen rechtsherstel). EHRM 11 september 2007, Teren Aksakal t. Turkije, nr /99 (agenten veroordeeld tot gevangenisstraf voor foltering van verdachte, en uiteindelijke dood, maar geen tenuitvoerlegging straffen nationale procedure vertoont gebreken, geen rechtsherstel voor daden onder artt. 2 en 3 schending van die artikelen).

23 Inleiding en onderzoeksopzet 9 bevat het EVRM geen specifieke rechten voor deze groep hebben gedetineerden zich wel steeds vaker in Straatsburg gemeld met klachten over de wijze van behandeling tijdens de vrijheidsbeneming (detentie). Deze ontwikkeling sluit aan bij de ontwikkeling waarbij gedetineerden meer en meer worden beschouwd als dragers van rechten en vrijheden, juist ook tijdens de vrijheidsbeneming. 30 Gezien de formulering van artikel 3 is het niet verwonderlijk dat het artikel door gedetineerden wordt aangegrepen om te klagen over mishandeling door politiefunctionarissen en bewakers in detentiecentra, het zogenaamde actieve overheidsoptreden. Dat is ook in lijn met de tekst van artikel 3 waar wordt gesproken van behandeling en bestraffing. Langzamerhand lijkt het zwaartepunt binnen de jurisprudentie te zijn opgeschoven van vormen van doelbewust handelen dat samenhangt met mishandeling en foltering naar vormen van nalatigheid dan wel onverschilligheid dat vaker samenhangt met slechte leefomstandigheden, beperkte sociale voorzieningen en onthouden van medische zorg. Inmiddels bevat de jurisprudentie een aanzienlijk aantal zaken waarin schendingen van artikel 3 met betrekking tot detentieomstandigheden, regime en medische zorg van gedetineerden zijn vastgesteld. Vooral in zaken over detentieomstandigheden en detentieregime valt op dat klagers vaak een beroep doen op de bevindingen van het CPT. Bovengenoemde ontwikkelingen die zich voornamelijk vanaf het jaar 2000 hebben voorgedaan 31 tonen aan het EHRM zich meer is gaan bezig houden met detentieomstandigheden en daarmee vaker op het terrein van het CPT is gekomen. 32 Belangrijk gevolg hiervan is dat het EHRM steeds vaker te maken kreeg met de bevindingen van het CPT. Ook het CPT heeft niet stilgezeten. Het heeft in de loop der jaren een geheel van standaarden en normen ontwikkeld dat tot een van de meeste gedetailleerde en uitgebreide codes ter wereld behoort. 33 Hierbij is van belang dat het CPT uit zijn preventieve taak- 30 Y. Haeck, De bescherming van gedetineerden in het kader van artikel 3 van het EVRM, in: E. Brems, S. Sottiaux, P. Vanden Heede, W. Vanderhole (red.), Vrijheden en vrijheidsbeneming. Mensenrechten van gedetineerden, Antwerpen/Oxford: Intersentia 2005, p G. Smaers, Een stille revolutie in Straatsburg: de rechtsbescherming van gedetineerden door het E.V.R.M., Panopticon, 2000, nr. 1, p Murdoch ziet een verband tussen de bereidheid van het EHRM om vaker tot een schending te oordelen in dit soort zaken (een verlaging van de ondergrens van artikel 3) en de bevindingen van het CPT: That the threshold is, however, being lowered in certain key areas of concern to detainees is now obvious, partly on policy grounds to indicate the Court s abhorrence of violence, and partly (particularly in respect of conditions of detention) on account of the insights and understandings provided by the CPT ; J. Murdoch, The Treatment of Prisoners. European Standards, Strasbourg: Council of Europe Publishing 2006, p De American Correctional Associations (ACA) prison standards zouden het meest uitgebreid zijn, R. Morgan & M.D. Evans, Combating torture in Europe: the work and standards of the European Committee for the Prevention of Torture (CPT), Strasbourg: Council of Europe Publishing 2001, p. 160 (hierna: Morgan & Evans, Combating Torture (2001)).

24 10 Hoofdstuk 1 stelling heeft afgeleid dat een hoger beschermingsniveau dient te worden nagestreefd dan het niveau dat het EHRM hanteert. ( ) to accomplish its preventive function effectively, it must aim at a degree of protection that is greater than that upheld by the European Commission and European Court of Human Rights when adjudging cases concerning the ill-treatment of persons deprived of their liberty and their conditions of detention. 34 Uit deze overweging kan worden afgeleid dat er per definitie een bepaalde spanning bestaat tussen het EHRM en het CPT. Vanuit institutioneel, maar ook materieel oogpunt maakt deze situatie een (nader) onderzoek naar de verhouding tussen het EHRM en het CPT noodzakelijk Internationale context dicht web van handhaving- en toezichtmechanismen Voordat het Europees Verdrag ter preventie van foltering en onmenselijke of vernederende behandeling of bestraffing (ECPT) in 1987 werd aangenomen, was het verbod van foltering al in meerdere internationale verdragen en regelingen vastgelegd en bestonden er bij een aantal van deze verdragen toezichthoudende organen. Het beginpunt ligt bij de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens uit 1948, waar in artikel 5 het verbod van foltering is opgenomen. Deze verklaring heeft (indirect) als inspiratie gediend voor tal van andere, aanvankelijk Europese, initiatieven. Zo werd in Europa in 1950 het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens gesloten, waarbij het EHRM bevoegd is om bindende uitspraken te doen naar aanleiding van klachten over schendingen van de opgenomen rechten en vrijheden. 35 In 1987 werd een, destijds innovatief, preventief, toezichtmechanisme aan de Raad van Europa toegevoegd: het (E)CPT. Ook het in 1999 opgerichte instituut van de Europese Mensenrechtencommissaris draagt in belangrijke mate bij aan het toezicht op de naleving van het folterverbod. Daarnaast bestaat er nog een aantal relevante, maar niet-bindende, regelingen van de Raad van Europa op het gebied van de bescherming van gedetineerden, zoals Resolutie (73)5 over standaard minimumnormen voor de behandeling van gevangenen en Aanbeveling (2006) e Algemene rapport (1990, CPT/Inf (91) 3), In art. 34 EVRM is het individuele klachtrecht opgenomen. Alle 47 lidstaten van de Raad van Europa zijn partij bij het EVRM.

25 Inleiding en onderzoeksopzet 11 betreffende European Prison Rules (EPR). 36 Binnen de Europese Unie bestaat ook aandacht voor de bescherming van gedetineerden. 37 Pas enige tijd na de Universele Verklaring werden er ook in de rest van de wereld initiatieven op het terrein van de mensenrechten (en het verbod van foltering) ontplooid. Op mondiaal niveau bestaan verschillende relevante verdragen: het VN-Verdrag tegen Foltering (naar zijn Engelse naam afgekort als CAT) uit 1984, waarbij het Comité tegen foltering bevoegd is om klachten te behandelen en statenrapporten te beoordelen. 38 In het VN-Verdrag inzake Burger- en Politieke rechten (naar zijn Engelse naam afgekort als ICCPR) uit 1966 is in artikel 7 het folterverbod geregeld. Het mensenrechtencomité (Human Rights Committee) houdt toezicht op de naleving van de normen uit dit verdrag. 39 Los van een specifiek verdrag levert de VN Speciale Rapporteur over 36 De tweede herziening van de EPR is op 11 jan door het Comité van Ministers van de Raad van Europa aangenomen. De EPR zijn voor het eerst opgesteld in In 1987 zijn ze voor het eerst herzien (Rec. R (87) 3, 12 feb. 1987). Andere relevante aanbevelingen: Bijv. Rec (93) 6 (control of transmissible diseases in prison); Rec (99) 22 (prison overcrowding and population inflation). 37 In februari 2004 werd een rapport opgesteld met een voorstel voor een aanbeveling van het Europees Parlement aan de Raad over de rechten van gedetineerden De aanbeveling behelste een oproep aan de Commissie, de Raad en de Lidstaten om een kaderregeling aan te nemen waarin minimumnormen ter bescherming van de rechten van gedetineerden worden vastgelegd met betrekking tot onder meer detentieomstandigheden, gezondheidszorg, speciale regimes en toegang voor leden van het EP tot alle gevangenissen in het EUgrondgebied; Rapport van 25 feb van het Committee on Citizens Freedom and Rights, Justice and Home Affairs (rapporteur M. Turco). Zie ook D. van Zyl Smit, Humanising Imprisonment: A European Project?, European Journal on criminal policy and research, vol. 12 (2006), afl. 2, p , waarin de auteur wijst op de dringende noodzaak van het systematiseren van alle bestaande aanbevelingen en standaarden inzake de bescherming van gedetineerden in een coherent geheel, maar vreest dat een bindend Europees verdrag te ambitieus is, p Andere initiatieven: Verordening nr. 1236/2005 van de Raad met betrekking tot de handel in bepaalde goederen die gebruikt zouden kunnen worden voor de doodstraf, foltering of andere wrede, onmenselijke of onterende behandeling of bestraffing (PbEU 2005, L 200/1); Richtsnoeren voor het beleid van de EU ten opzichte van derde landen inzake foltering en andere wrede, onmenselijke of onterende straffen of behandelingen, Raad Algemene Zaken Luxemburg, 9 april 2001 [niet in het Publicatieblad bekendgemaakt]. Resolutie van het Europees Parlement over prison conditions in the European Union: improvements and alternative penalties, 17 dec (A4-0369/1998) staten zijn partij bij het CAT (jan. 2011). Op grond van art. 19 zijn staten verplicht elke vier jaar landenrapporten over de stand van zaken m.b.t. implementatie en naleving van het verdrag in te leveren. Op basis van art. 20 is het comité bevoegd om in geval van systematische schendingen door een land een onderzoek uit te voeren, eventueel met toestemming op het grondgebied van de staat. Art. 21 regelt het optionele statenklachtrecht. Art. 22 bevat het optionele individuele klachtrecht. Zie H.C. Ingelse, De rol van het Comité in de ontwikkeling van het VN-Verdrag tegen Foltering (diss. Universiteit Maastricht), Kluwer Law International Ook M. Nowak & E. McArthur, The United Nations Convention against Torture. A Commentary, New York: Oxford University Press Er zijn 167 landen partij bij het ICCPR (jan. 2011). Op basis van art. 40 zijn staten verplicht landenrapporten in te leveren over de stand van zaken m.b.t. implementatie en naleving van het verdrag. Art. 41 regelt het (optionele) statenklachtrecht. Het individuele klachtrecht