Toezicht op menswaardige behandeling van gedetineerden in Europa

Transcriptie

1 Toezicht op menswaardige behandeling van gedetineerden in Europa

2

3 Toezicht op menswaardige behandeling van gedetineerden in Europa Een onderzoek naar de verhouding tussen het EHRM en het CPT bij de effectuering van het folterverbod PROEFSCHRIFT ter verkrijging van de graad van Doctor aan de Universiteit Leiden, op gezag van Rector Magnificus prof. mr. P.F. van der Heijden, volgens besluit van het College voor Promoties te verdedigen op woensdag 26 oktober 2011 klokke uur door Mireille Hagens geboren te Amsterdam in 1975

4 Promotiecommissie: Promotor: Overige leden: prof. dr. R.A. Lawson prof. mr. A.C. Hendriks prof. mr. A.M. van Kalmthout (Universiteit van Tilburg) prof. mr. M. Kuijer (Vrije Universiteit Amsterdam) prof. mr. B.E.P. Myjer (Vrije Universiteit Amsterdam) Lay-out: Anne-Marie Krens Tekstbeeld Oegstgeest 2011 M. Hagens ISBN Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (art. 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher.

5 Woord vooraf De onderhavige studie richt zich in hoofdzaak op twee internationale organen, te weten het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) en het Europees Comité ter Preventie van Foltering (CPT), en hun onderlinge verhouding ten aanzien van de bescherming van de integriteit van gedetineerden. Het verdient hier vermelding dat de leden van de promotiecommissie naast hun expertise op het terrein van de mensenrechten bijzondere kennis hebben van onderwerpen op het terrein van het onderzoek. Zo is Aart Hendriks hoogleraar Gezondheidsrecht en coördinator gezondheidsrecht bij de artsenfederatie KNMG. De andere leden hebben bijzondere praktijkervaring met en kennis van de genoemde organen. Zo is Egbert Myjer sinds november 2004 rechter in het EHRM. Anton van Kalmthout is sinds december 2005 lid van het CPT. Martin Kuijer werkt bij het Ministerie van Veiligheid en Justitie waar hij onder meer de Nederlandse overheid vertegenwoordigt in zaken voor het EHRM en als liaison officer optreedt voor het CPT. Ik ben alle leden zeer erkentelijk voor de tijd die zij hebben gestoken in de beoordeling van het manuscript. Ik ben Rick Lawson, mijn promotor, en Ankie Broekers, directeur van Moot Court, heel dankbaar. Zonder hun inzet en vindingrijkheid was mijn avontuur als PhD-fellow en docent niet begonnen en dankzij hun steun en vertrouwen is het voltooid. Met veel plezier kijk ik terug op de samenwerking met mijn toenmalige collega-onderzoekers en -docenten van het Europa Instituut en het vak Moot Court. Ook deze musketier van de voormalige afdeling R.I.O. heeft haar missie volbracht. Hoewel het schrijven van een proefschrift uiteindelijk vooral een individuele aangelegenheid is, hebben veel mensen mij in de afgelopen jaren gesteund en vooral ook geïnspireerd. Ik ben blij en dankbaar dat deze mensen er voor mij waren. Ik wil drie personen in het bijzonder bedanken. In de eerste plaats: mijn ouders. Woorden schieten tekort om uit te drukken wat zij voor mij betekenen. Hun onbegrensde steun en vertrouwen waren echt hartverwarmend. En natuurlijk Jacco, mijn rustpunt in deze roerige tijden. Hij vormde een zeer belangrijke stimulans voor de voltooiing van het boek. Zonder hem waren de afgelopen jaren niet zó mooi geweest!

6

7 Inhoudsopgave LIJST VAN AFKORTINGEN XIII 1 INLEIDING EN ONDERZOEKSOPZET Mensenrechten voor gedetineerden: van emancipatie tot publieke aftocht? Een controversieel onderwerp in Europa Duiding: relatieproblematiek Belang van het onderzoek Absolute bescherming van het verbod van foltering Uitbreiding van de reikwijdte van artikel Internationale context dicht web van handhaving- en toezichtmechanismen Afbakening tussen CPT en EHRM: een eerste verkenning De Raad van Europa Enkele opmerkingen over het EHRM Totstandkoming van het ECPT Een nadere afbakening Hoe is de verhouding tussen theorie en praktijk? Probleemstelling Methodiek en afbakening Het toetsingskader Methodiek Structuur van het onderzoek 28 2 HET EUROPEES VERDRAG TER PREVENTIE VAN FOLTERING EN HET EUROPEES ANTI-FOLTERCOMITÉ NADER BEKEKEN Inleiding De ontstaansgeschiedenis van het ECPT in hoofdlijnen Het organisatorisch kader het Comité nader bekeken Lidmaatschap van het CPT Samenstelling van het CPT Personele ondersteuning van het Comité Het Bureau Het Secretariaat Deskundigen Het mandaat van het CPT De werkwijze en kerntaken van het CPT Voorbereiden van inspecties soorten bezoeken Periodieke bezoeken Ad hoc bezoeken 54

8 VIII Inhoudsopgave Follow-up bezoeken Notificatieplicht van het CPT Uitvoeren van inspecties bevoegdheden Rapportage naar aanleiding van bezoeken Tijdens een bezoek Na afloop van een bezoek Voortdurende dialoog Ter afsluiting: Verschillen tussen EHRM en CPT 66 3 INTERPRETATIE EN TOEPASSING VAN DE BEGRIPPEN UIT ARTIKEL 3 EVRM Inleiding Enkele belangrijke kenmerken van artikel 3 EVRM Het onderscheidend criterium tussen de begrippen: De mate van intensiteit en ernst van het lijden De drie begrippen nader bekeken Foltering Bouwstenen voor de kwalificatie foltering Reikwijdte van het begrip foltering Onmenselijke of vernederende behandeling of bestraffing Onmenselijke behandeling of bestraffing Vernederende behandeling of bestraffing Afsluiting WAT VERSTAAT HET CPT ONDER DE TERMEN FOLTERING, ONMENSELIJKE EN VERNEDERENDE BEHANDELING OF BESTRAFFING? Inleiding Twee categorieën in plaats van drie: de parallelle benadering versus de lineaire aanpak Foltering Een eerste verkenning: geweldgebruik door de politie tegen gedetineerden Betekenis van het begrip foltering Kenmerken van het begrip foltering Onmenselijke en vernederende behandeling Betekenis van de termen onmenselijk en vernederend Toepassing van de begrippen Afsluiting enkele concluderende opmerkingen over de verhouding tussen EHRM en CPT EHRM EN CPT: NORMERING TEN AANZIEN VAN MISHANDELING IN DETENTIE Inleiding Het EHRM Geweldgebruik Bewijsstandaard en bewijslast Positieve verplichting tot intern onderzoek Procedurele waarborg tegen mishandeling: toegang tot een advocaat 156

9 Inhoudsopgave IX 5.3 Het CPT Fundamentele procedurele waarborgen Gebruik van geweld Verhoorsituaties Onderzoeksverplichting Ter afsluiting EHRM EN CPT: LEEFOMSTANDIGHEDEN EN REGIME IN DETENTIE Inleiding Het EHRM Leeswijzer Detentieomstandigheden De Griekse zaak, Guzzardi en Assenov de eerste detentiezaken Dougoz: Een nieuwe benadering Enkele algemene overwegingen Overbevolking en celgrootte Overmacht als verweer bij onacceptabele detentieomstandigheden Omstandigheden tijdens transport Restrictief regime Eenzame opsluiting (isolatie) Tussenconclusie Het CPT Materiële detentieomstandigheden in politiebureaus Celgrootte Materiële detentieomstandigheden in penitentiaire inrichtingen Overbevolking Restrictief regime en afzondering Ter afsluiting EHRM EN CPT: MEDISCHE ZORG AAN GEDETINEERDEN Inleiding Het EHRM Zorg aan zieke gedetineerden Invulling van de zorgplicht Registratie en verslaglegging Equivalentiebeginsel Toegang tot een arts waarborg ter preventie van mishandeling Preventieve zorg verspreiding van besmettelijke ziekten Dwangvoeding tijdens detentie Het CPT Zorgplicht voor de gezondheid van gedetineerden Toegang tot een arts medisch onderzoek als preventiemiddel 221

10 X Inhoudsopgave Equivalentie van zorg Dwangvoeding Ter afsluiting DE WISSELWERKING TUSSEN HET EHRM EN HET CPT (1) OVER DE DOORWERKING VAN HET WERK VAN HET CPT IN DE RECHTSPRAAK VAN HET HOF Inleiding 229 Deel A Doorwerking van het CPT in de rechtspraak van het Hof: Ontwikkeling in de tijd Leeswijzer Tijdvak : eerste kennismaking met de Commissie Tijdvak : een aarzelende ontmoeting met het Hof Tijdvak : doorbraak in Griekenland Tijdvak : erg belangrijk maar niet allesbepalend Tussenconclusie 248 DeelB Dewijze en mate van doorwerking van het CPT in de rechtspraak van het Hof Leeswijzer De betekenis van feitelijke bevindingen door het CPT in de rechtspraak Fact-finding: Het CPT als vaststeller van detentieomstandigheden Op welke wijze maakt het EHRM gebruik van feitelijke bevindingen van het CPT? Overeenstemmende bevindingen met de bewering van klager Tijdsperspectief: Oudere bevindingen Omgevingsperspectief: Bevindingen van algemene aard Öcalan en Ilaşcu: Bevindingen over individuele gedetineerden Bevindingen in de ontvankelijkheidsfase Betekenis van CPT-bevindingen in andere zaken Mishandeling Uitlevering Algemene normen van het CPT als richtsnoer voor het EHRM Detentieomstandigheden Transport van gedetineerden Isolatie (eenzame opsluiting) Waarborgen bij vrijheidsbeneming Medische zorg Grenzen aan de doorwerking van CPT-rapporten? Individuele beoordeling vs algemene inspectie Toepassing van de termen uit artikel 3 EVRM 281

11 Inhoudsopgave XI 8.12 Conclusie De toegenomen betekenis van het CPT in de rechtspraak, maar ook meer aandacht van het Hof voor begrenzing daarvan DE WISSELWERKING TUSSEN HET EHRM EN HET CPT (2) OVER DE DOORWERKING VAN DE RECHTSPRAAK VAN HET HOF IN HET WERK VAN HET CPT Leeswijzer Rechtspraak van het EHRM vormt bevestiging van CPT-oordeel CPT zoekt aansluiting bij normering van het EHRM Uitspraak EHRM is aanleiding voor CPT om staat onder druk te zetten om situatie te verbeteren of een aanbeveling op te volgen CPT assisteert staten om EVRM-verplichtingen te realiseren Ter afsluiting LIVING APART TOGETHER: SAMENVATTING EN CONCLUSIES MET BETREKKING TOT DE VERHOUDING TUSSEN HET EHRM EN HET CPT Inleiding Recapitulerend: enkele hoofdlijnen uit de voorgaande hoofdstukken Hoe verhouden het EHRM en het CPT zich ten opzichte van elkaar? Enkele conclusies De à la carte benadering Hoe worden conflicten vermeden? Negatieve afstemming Positieve afstemming Informele afstemming Doet de verhouding tussen CPT en EHRM recht aan het belang van het folterverbod? Impact van kritiek op verdragsstaten Op welke wijze kan de effectiviteit van de werkzaamheden van het CPT en het EHRM worden vergroot? Financiële middelen Invulling mandaat: acute omstandigheden Publicatie: politieke en publieke follow-up Aandachtspunten in de onderlinge relatie tussen CPT en EHRM Terminologie Normering Fact-finding Ter afsluiting: enkele aanbevelingen 332 SUMMARY 333 LITERATUURLIJST 351 AANGEHAALDE JURISPRUDENTIE EN CPT-RAPPORTAGES 359 TREFWOORDENREGISTER 367 CURRICULUM VITAE 373

12

13 Lijst van afkortingen A AJIL APT art. B BJ Bijv. CAT CM CPT CvM Diss. e.a. EBI ECPT ed. eds. EHRC EHRM EJIL EPR et al. e.v. EVRM GC HR HRLJ Ibid. ICCPR ICJ ICLQ ICRC Series A.-... Publications of the European Court of Human Rights; Judgments and Decisions American Journal of International Law Association for the Prevention of Torture artikel Series B.-... Publications of the European Court of Human Rights; Pleadings, Oral Arguments and Documents Bopz-Jurisprudentie Bijvoorbeeld Committee Against Torture Committee of Ministers Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment Comité van Ministers van de Raad van Europa Dissertatie en anderen Extra Beveiligde Inrichting European Convention for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment editor editors European Human Rights Cases Europees Hof voor de Rechten van de Mens European Journal of International Law European Prison Rules et alia (and others) en verder Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden Grand Chamber (Grote Kamer van het EHRM) Hoge Raad der Nederlanden Human Rights Law Journal Ibidem (op dezelfde manier) International Covenant on Civil and Political Rights (VN-Verdrag inzake Burger- en Politieke Rechten) International Commission of Jurists The International and Comparative Law Quarterly International Committee of the Red Cross

14 XIV Lijst van afkortingen Kamerstukken I Kamerstukken van de Eerste Kamer KFOR Kosovo Force m 2 vierkante meter m 3 kubieke meter m.n. met name m.nt. met noot van NILR Netherlands International Law Review NJ Nederlandse Jurisprudentie NJB Nederlands Juristenblad NJCM Nederlands Juristen Comité voor de Mensenrechten NPMs National Preventive Mechanisms nr. nummer NTM Nederland Tijdschrift voor Mensenrechten NQHR Netherlands Quarterly of Human Rights OM Openbaar Ministerie OPCAT Optional Protocol to the Convention against Torture (Facultatief Protocol bij het VN-Verdrag tegen Foltering) p. pagina Rec. Recommendation red. redactie Reports Reports of Judgments and Decisions (Publicatie van Jurisprudentie van de Commissie en het Hof vanaf 1996) res. resolution RvE Raad van Europa SCAT Swiss Committee Against Torture SPT Subcommittee on Prevention of Torture (UN) t. tegen UN United Nations UNMIK United Nations Interim Administration Mission in Kosovo vgl. vergelijk VK Verenigd Koninkrijk VN Verenigde Naties vol. volume WMA World Medical Association