1 PLANNING EN STAPPENPLAN 1 2 GEBRUIKERSGROEPEN WANDELVOORZIENING 7 3 ONTWERPEN VAN WANDELROUTES 13

Transcriptie

1 INHOUDSOPGAVE HANDBOEK WANDELVOORZIENINGEN VOORWOORD 1 PLANNING EN STAPPENPLAN Algemeen 1.1 Doel en toepassingskader van het handboek 1.2 Planproces als stappenplan 1.3 Checklist 2 GEBRUIKERSGROEPEN WANDELVOORZIENING Algemeen 2.1 Wandelaars in beeld 2.2 Gebruikersgroepen en hun eisen 3 ONTWERPEN VAN WANDELROUTES Algemeen 3.1 Basiskwaliteiten voor wandelroutes Beschrijving basiskwaliteiten Knelpunten en aandachtspunten in het ontwerp 3.2 Gebiedskenmerken potentiële wandelgebieden Gebiedskenmerken en landschapsniveaus Landschapstypen Cultuurhistorie Ruimtelijke opbouw infrastructuur en bebouwing Landgebruiksvormen Terreinopbouw en terreintypen Terreingesteldheid en terreininvloeden 3.3 Vormgeving wandelroutes Oplossingsmogelijkheden Vormgevingsprincipes Zoneringmaatregelen 1

2 4 INRICHTINGSPRINCIPES WANDELPADEN Algemeen 4.1 Paden en verhardingen Klei-, leem-, zand- en veenpaden Graspaden Houtsnipper- en schorspaden Schelpen-, gemalen puin- en grindpaden Tegel- en klinkerpaden Asfalt- en betonpaden 4.2 Inrichtingsvoorzieningen voor het verbinding en verknopen Verbindingsvoorzieningen Overstap- en afsluitingsprincipes Verkeersbelemmerende voorzieningen 4.3 Informatievoorzieningen Bebordingsplan Toepassingskader informatievoorzieningen Markering- en bewegwijzering Informatievoorzieningen bij openstelling gebieden Informatieoverdracht aan wandelaars Voorbeelden van informatievoorzieningen 5 PLANOLOGISCHE EN JURIDISCHE ZAKEN WANDELPADEN Algemeen 5.1 Planologisch toetsingskader Wet op de ruimtelijke Ordening Landinrichtingswet Het planologisch toetsingskader in relatie tot andere wetten en regels 5.2 Wettelijk toetsingskader Regelgeving gericht op wandelpaden en overige infrastructuur Regelingen voor het beschermen van natuur en natuurterreinen Regelgeving ten aanzien van openluchtrecreatie 5.3 Privaatrechtelijke overeenkomsten voor toegankelijkheid Juridische aspecten van wandelmogelijkheden Het betreden van particuliere gronden Het betreden van verpachte terreinen 5.4 Risico s en aansprakelijkheid Algemene bepalingen Burgerlijk Wetboek Wandelen in gebieden met meerdere recreatievormen Wandelen in afgerasterde gebieden met loslopende dieren Wandelen op privé-terreinen Wandelvoorzieningen en opstallen 5.5 Financieel draagvlak 2

3 6 WANDELVOORZIENINGEN IN DE PRAKTIJK Algemeen 6.1 Realisatie van wandelvoorzieningen 6.2 Bewegwijzering wandelvoorzieningen 6.3 Inrichting en onderhoud wandelvoorzieningen BIJLAGEN BIJLAGE 1 BIJLAGE 2 BIJLAGE 3 BIJLAGE 4 BIJLAGE 5 BIJLAGE 6 BIJLAGE 7 LITERATUURLIJST WIRO-LEDEN BASISKWALITEITEN WANDELROUTES LANDSCHAPSTYPEN VAN NEDERLAND CULTUURHISTORIES ONDERZOEK LANDELIJKE EN PROVINCIALE SUBSIDIEREGELINGEN OVERZICHT WIRO RAPPORTEN 3

4 COLOFON Titel Opdrachtgevers Opdrachtnemers Projectleider Auteurs Redacteur Handboek Wandelvoorzieningen Stichting Wandelplatform-LAW Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij Werkgroep Inrichting Recreatief- Toeristische voorzieningen in de Openlucht - WIRO Nieuwland Advies J.G. Bakker, adviesbureau Bakker RTS M.B.S. van Diepen, Nieuwland Advies m.m.v. J.G. Bakker, adviesbureau Bakker RTS / Grontmij Groep Alkmaar B. Ploeger, lid WIRO Informanten Begeleidingscommissie Grafische vormgeving / tekstverwerking / lay-out Informatie / bestelling Leden WIRO* P. Boon, Landschap Waterland R. Siemens Nieuwland Advies Leden WIRO* A.J.P. Burgers, Stichting Wandelplatform-LAW M.A. van der Klift, Stichting Utrechts Landschap K. Kuijken, Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij A. Terbije, WLTO Drukkerij Modern Bennekom WIRO/LAW Stichting Wandelplatform-LAW Postbus AV Amersfoort telefoon telefax slaw@wandelnet.nl ISBN * Bijlage 2 WIRO-Leden

5 1 PLANNING EN STAPPENPLAN 1.0 Algemeen Wandelen is, zoals de beleidsvisie van de Stichting Wandelplatform-LAW aangeeft, meer dan lopen. Wandelen is ontspannen langs de waterkant van het Gooimeer, genieten van het uitzicht op de IJsselmeerdijk, er even uit zijn en onthaasten in het Bentwoud, natuur ervaren op de Veluwe, cultuur snuiven langs de Grebbelinie, uitwaaien langs de duinenrij van Schoorl, struinen in de bedding van de Rijn, afzien en grenzen verleggen in de Vierdaagse van Nijmegen en een ommetje maken na een drukke werkweek. Wandelen is hiermee een veelzijdige recreatievorm die door veel Nederlanders wordt beoefend en die de laatste jaren sterk in populariteit is toegenomen. Werken aan wandelroutes en -paden Waarom is het van belang de aandacht te richten op de recreatievorm wandelen in Nederland? Voor wandelen zijn wandelroutes, -paden en -voorzieningen nodig. In tegenstelling tot vroeger, toen men op zandwegen, op kerkpaden en langs trekvaarten vele kilometers opengestelde en toegankelijke wandelverbindingen kende, zijn de huidige wandelmogelijkheden beperkt. Door de ruimtelijke ontwikkeling van Nederland zijn veel potentiële verbindingen verdwenen of beïnvloed door ruilverkavelingen, infrastructuur en uitbreidingslocaties voor wonen en werken. Deze ontwikkelingen hebben tot gevolg gehad dat bestaande wandelgebieden drukke concentratiepunten zijn geworden, dat buitengebieden en stedelijke randzones door de barrièrewerking van infrastructuur en privé-terrein nog maar beperkt toegankelijk zijn, en dat wandelgebieden over het algemeen geïsoleerd zijn komen te liggen. Om te voorzien in de huidige en potentiële vraag naar wandelroutes en -voorzieningen is het belangrijk dat de wandelrecreatie in het ruimtelijke en recreatieve beleid een duidelijke plaats krijgt, waarbij ruimtereservering ten behoeve van deze recreatievorm centraal staat. In Nederland worden beleidsuitgangspunten voor wandelen geformuleerd door het ministerie van LNV, provincies en gemeenten. Daarnaast zijn er verschillende organisaties die zich bezighouden met de ontwikkelingsmogelijkheden van wandelen. De Stichting Wandelplatform-LAW is één van deze organisaties. Zij behartigt onder meer de belangen van wandelaars en tracht overheden en particuliere organisaties aan te sturen teneinde haar doelen te bereiken. In de beleidsnota Vooruitlopen op de toekomst (2001) schetst de stichting haar visie op de beleidsthema s voor de komende jaren. De belangrijkste thema s die volgens de stichting medebepalend zijn voor het beleid in Nederland worden hieronder aangegeven: Toegankelijk landelijk gebied medegebruik: openstellen van bos, natuurterreinen, agrarische gebieden en waterschapsterreinen voor wandelaars; stimuleren van de aanleg van wandelpaden synchroon aan natuurontwikkeling, bijvoorbeeld door het aanleggen van wandelpaden in ecologische verbindingszones; compensatieregel bij functieverlies van wandelpaden; wegenlegger voor inzicht in openbare wandelpaden. 1

6 Infrastructurele barrières oplossingsstrategieën vóór en aanpak van knelpunten verkeers-, spoor- en waterwegen; stimuleren van het verknopen van wandelroutes. Wandelen tussen stad en land wandelroutes en netwerken aansluitend tussen stad en land; stimuleren van wandelen beginnend bij de voordeur; aantrekkelijke en veilige verbindingen; inschakelen van openbaar vervoer. Landelijke en regionale wandelroutes fijnmaziger netwerk; herkenbare wandelroutes. Voldoen aan de recreatieve vraag Voor wie zijn de wandelroutes en -paden van belang en wie maken er gebruik van? Wandelen is de meest beoefende vorm van sportieve recreatie. Dit blijkt uit het CBS dagrecreatieonderzoek van Circa 74% van de Nederlandse bevolking maakt zo nu en dan een wandeling. Een flink deel hiervan betreft een ommetje dichtbij huis. Er wordt het hele jaar door gewandeld, met pieken in voor- en najaar. De weekenddagen zijn het meest populair. Kenmerken van wandelaars Onderzoek van het NIPO (2000) laat zien dat circa 30% van de Nederlanders (18+) wandelingen maakt van minimaal één uur aaneengesloten. De helft van dit aantal, circa 1,8 miljoen mensen, doet dit zelfs 20 keer per jaar of vaker. Onder wandelaars bestaat geen significant verschil tussen mannen en vrouwen. Door jonge volwassenen (18 29 jaar) wordt aanmerkelijk minder gelopen dan door andere leeftijdsgroepen. Wandelen is bij uitstek een ongeorganiseerde activiteit. Weliswaar is deelname aan wandelsportevenementen groot (één miljoen deelnemers jaarlijks), toch gaat men in de regel individueel of in gezinsverband op pad (62%). Tijdsbesteding en locatie Op grond van zowel CBS- als NIPO-cijfers kan worden aangenomen dat het merendeel van de wandelaars op relatief korte afstand van huis (maximaal 15 km) op pad gaat. Om op het beginpunt te komen wordt overwegend de auto gebruikt. Slechts een kwart van de wandelaars reist verder dan 30 km. De categorie die deze afstand aflegt maakt veelal gebruik van het openbaar vervoer. Voorbeelden van ommetjes dichtbij huis zijn wandelingen in natuurgebieden, door de wijk of in een park. Bos en heide wordt door 50% van de wandelaars het meest aantrekkelijke wandelgebied gevonden (CBS, 1997), gevolgd door duinen en strand (20%). Slechts 7% heeft een voorkeur voor agrarisch gebied. Als onderdeel van dagtochten en vakanties wordt het wandelen steeds belangrijker. De mogelijkheid om in een gebied te kunnen wandelen blijkt een belangrijk keuzeargument voor vakanties in het landelijk gebied (TRN, 1999). 2

7 Gebruik van wandelroutes De helft van de wandelaars in Nederland maakt regelmatig gebruik van een gemarkeerde route. Vooral rondwandelingen in natuurterreinen, bereikbaar vanaf een aan de rand gelegen parkeerplaats, zijn populair. Jaarlijks maken ongeveer Nederlanders gebruik van het netwerk van Lange- Afstand-Wandelpaden. Toekomstperspectief wandelrecreatie Het aantal wandelaars zal in de komende jaren sterk toenemen (De Jong, 2000). Hiervoor zijn twee belangrijke redenen aan te wijzen. De eerste reden is het gezondheidsideaal, waarin veel beweging past. Dit ideaal kan aanleiding zijn om ontspannen en/of sportief te gaan wandelen. De tweede reden is de inpasbaarheid van de activiteit. Het ongeorganiseerde karakter ervan maakt wandelen op elke gewenste tijd en plaats mogelijk. In de toenemend gehaaste maatschappij is wandelen een makkelijk inpasbare vorm van recreatie, waarbij men even weg kan zijn uit de alledaagse sleur. Naast twee ontwikkelingen, die leiden tot een toeneming van de participatie, zijn er enkele andere tendensen waarneembaar: Het aantal ouderen (senioren) zal in de loop der jaren procentueel toenemen (vergrijzing). Veel van deze senioren houden van wandelen en fietsen in het landelijk gebied. Dit betekent dat wandelroutes en -voorzieningen meer afgestemd moeten worden op de eisen van deze in aantal toenemende groep wandelaars. Het beleven van natuur en cultuur is in, wat betekent dat wandelroutes meer moeten kunnen bieden dan alleen het wandelen langs een uitgezette wandelroute. Er is een toenemende vraag naar recreatiemogelijkheden in de directe omgeving van de woning en de stad. Deze recreatieve vraag komt voort uit de behoefte om een korte tot middellange wandeling (5 à 10 km) te kunnen maken. 1.1 Doel en toepassingskader van het handboek Dit handboek geeft voorbeelden van de wijzen waarop wandelvoorzieningen in de praktijk ontworpen en ingericht kunnen worden. Het beschrijft de gebruikswensen van wandelaars, de kwaliteitsparameters voor wandelvoorzieningen, de stappen in het ontwerpproces, de voorzieningen op en langs het pad, en het juridisch en planologisch kader waarbinnen wandelvoorzieningen gerealiseerd moeten worden. Daarnaast geeft het handboek een duidelijk handvat voor de onderdelen van het planproces die aan de realisatiefase voorafgaan. Hieronder is aangegeven voor wie het handboek is bedoeld en op welk type gebieden het handboek is gericht. Doelgroep Beschreven wordt de planfase: de stappen die ondernomen moeten worden van het eerste idee tot aan de technische uitvoering van een ontwerp. Doelgroep voor het handboek zijn de instanties die op verschillende schaal- en detailniveaus met deze stappen te maken hebben, zowel bestuursmatig, ontwerpmatig, uitvoerend alsook belangenbehartigend. Dat zijn organisaties zoals gemeenten, waterschappen, provinciale landschappen, recreatieschappen, het Staatsbosbeheer en de ANWB. 3

8 Toepassingskader Wandelen is niet gebonden aan een locatie of terrein. Wandelaars kunnen zowel stedelijk als landelijk georiënteerd zijn. In het handboek wordt ingegaan op wandelroutes in de stedelijke randzone, het agrarisch gebied, natuurgebieden en recreatieterreinen. Specifieke aspecten van het stedelijk gebied worden buiten beschouwing gelaten. 1.2 Planproces als stappenplan In figuur 1.1 is aangegeven op welke onderdelen van het planproces wordt ingegaan. Het planproces is op te vatten als een procedure die loopt van eerste idee tot en met de fysieke uitvoering. Het handboek beperkt zich tot de planfase. De aspecten van het planproces die betrekking hebben op de uitvoering van wandelpaden en -voorzieningen zijn buiten beschouwing gelaten. Figuur 1.1 Planningsproces en stappenplan 4

9 1.3 Checklist Basiskwaliteiten zijn eisen aan de hand waarvan een nieuwe wandelvoorziening kan worden ontwikkeld of een bestaande voorziening kan worden beoordeeld. Basiskwaliteiten hebben een betrekkelijk hoog abstractieniveau. In dit rapport worden de volgende basiskwaliteiten onderscheiden: toegankelijkheid, samenhang, bereikbaarheid, aantrekkelijkheid, regulering, veiligheid, exclusiviteit, duidelijkheid en betaalbaarheid. Om te kunnen beoordelen of een nieuwe wandelvoorziening aan deze basiskwaliteiten zal voldoen moet de ontwerper een aantal aandachtspunten langslopen. Deze aandachtspunten staan, ingedeeld volgens de basiskwaliteiten, in een checklist (tabel 1.1). Daarbij is voor elk aandachtspunt aangegeven in welke fase van het planproces dat punt aan de orde is. De checklist is bedoeld om houvast te geven in het planproces en om een controleslag mogelijk te maken. Tevens dient de checklist als leeswijzer voor het handboek. Tabel 1.1 Aspecten van wandelen Basiskwaliteiten wandelvoorzieningen Aandachtspunten planproces Planproces Paragraaf handboek Ontwerpeisen Ontwerp (basiskwaliteiten) Ontwerp (gebiedskenmerken) Ontwerp (vormgeving) Technische uitwerking Toetsingskader Toegankelijke wandelpaden Samenhang wandelroutes en - netwerken Bereikbare wandelgebieden Overzicht terreineigenaren en beheerders potentiële wandelgebieden Onderzoek naar mogelijkheden voor het openstelling van terreinen in landelijk gebied, stedelijke randzone, natuur- en recreatieterreinen voor wandelvoorzieningen Toepassen inrichtingsvoorzieningen voor het toegankelijk maken van afgesloten gebieden Onderzoek naar uitvoeringsmogelijkheden, op basis van de wet Ruimtelijke Ordening en planologische toetsingskader Het afbakenen van de ontwikkelingsmogelijkheden op basis van bestaande planprocedures en planprocessen in het wandelgebied Het vastleggen van bestaande wandelvoorzieningen, wandelroutes en mogelijke knelpunten Het afwegen van alternatieve voorzieningen en oplossingen voor het verbinden en verknopen van wandelroutes Wandelnetwerken aansluitend op het openbaar vervoer X X X X X X X X X X X X X

10 Basiskwaliteiten wandelvoorzieningen Aandachtspunten planproces Planproces Paragraaf handboek Ontwerpeisen Ontwerp (basiskwaliteiten) Ontwerp (gebiedskenmerken) Ontwerp (vormgeving) Technische uitwerking Toetsingskader Aantrekkelijke wandelroutes Het vastleggen van waardevolle en interessante gebieden, punten en lijnen voor wandelroutes Het in kaart brengen van waardevolle en specifieke details van het wandelgebied Het afwegen tussen verschillende padenpatronen en -structuren als mogelijkheid voor het realiseren van aantrekkelijke wandelroutes Vastleggen Huisregels voor het gebruik van een wandelgebied X X X X X Vastleggen van openbare wegen en paden X X X Risico s afgedekt en aansprakelijkheid aanvaard X t/m Mogelijke risico s voor wandelaars aangegeven X Veiligheid langs wandelroutes Ontwerp wandelpadenplan afgestemd op gevoel van veiligheid van de wandelaar Het in beeld brengen van verkeersonveilige situaties Afwegen alternatieve maatregelen voor verkeersveilige situaties X X X X Vastleggen onderhoudsstaat wandelvoorzieningen X Exclusiviteit wandelaars Openbare wandelgebieden Voorzieningenniveau Duidelijke en logische routes Het afstemmen en afwegen van ruimtelijke functies en recreatiegroepen in een wandelgebied. Voorzieningen afgestemd op gebruikerswensen en -eisen. Het afwegen op welke wijze specifieke informatie overgedragen moet worden Het bepalen uit alternatieve mogelijkheden om informatie over te dragen aan de wandelaars X X X 2.2 X t/m X t/m

11 2. GEBRUIKERSGROEPEN WANDELVOORZIENINGEN 2.0 Algemeen Wandelaars zijn op talloze manieren in te delen, op basis van hun persoonskenmerken, hun redenen om te gaan wandelen en hun feitelijke gedrag. Dit hoofdstuk gaat in op het onderscheid in typen wandelaars, voorzover dat relevant is voor de inrichting van die voorzieningen. Tabel 2.1 Aspecten van wandelen Onderdeel Kenschets Paragraaf Wandelaars in beeld te onderscheiden gebruikersgroepen en hun kenmerken. Paragraaf 2.1 Eisen gebruikersgroepen eisen van gebruikersgroepen aan wandelvoorzieningen. Paragraaf Wandelaars in beeld Het onderscheiden van gebruikersgroepen van wandelvoorzieningen heeft als eerste doel te bepalen welke eisen wandelaars stellen aan wandelvoorzieningen en als tweede doel inzichtelijk te maken of de eisen per gebruikersgroep daadwerkelijk verschillend zijn. Het handboek heeft dus niet als doel wandelaars oneindig in verschillende groepen in te delen. Er is een indeling gemaakt op basis van (A) beleving, (B) routegebruik en (C) padgebruik. Deze wijze van indeling verwijst naar categorieën van kenmerken van wandelvoorzieningen, namelijk belevingsaspecten, soorten van routes en inrichting. Belevingsaspecten zijn gelegen in de omgeving, het landschap, de context van een wandelvoorziening. De soorten van routes zijn de manieren waarop een pad of een netwerk van paden gebruikt kan worden. De inrichting is de wijze waarop het pad zelf is vormgegeven: het type verharding, de bewegwijzering, de zitbanken en dergelijke. A. Indeling op basis van beleving Voor het bepalen van gebruikersgroepen op basis van belevingsaspecten is gebruik gemaakt van de benaderingswijzen van Cohen en Boerwinkel (WUR, 1994). Op basis van deze literatuur zijn de belangrijkste vormen van beleving waarmee wandelaars kunnen worden getypeerd, geanalyseerd: rusten en genieten van de stilte waarbij men geen specifieke binding heeft met de natuur; ontspanning, gezelligheid, vermaak, en ontmoeting waarbij de schoonheid van het landschap en de natuur een rol spelen; nostalgie en authenticiteit waarbij men komt voor de cultuurhistorie; natuurbeleving en kennisvergroting in een rustige omgeving; spanning en avontuur waarbij de omgeving daartoe de mogelijkheid biedt; 7

12 B. Indeling op basis van routegebruik Bij routegebruik staat de vraag centraal met welk concreet doel wandelaars een wandelroute of een netwerk van paden gebruiken. Voorbeelden van routegebruik zijn hieronder kort aangegeven. sport- en prestatiegericht routegebruik: het beoefenen van een sport, zoals trimmen, snelwandelen of sportgericht wandelen (Avondvierdaagse, Vierdaagse van Nijmegen); het verrichten van een activiteit zoals de hond uitlaten; het lopen van een lange-afstands wandelrouteroute; het maken van een dagtocht; het maken van een zondagmiddagwandeling. Twee typen wandelroutes voor rondgaande wandelingen: de wandelaar loopt vanaf een vast punt (meestal een parkeervoorziening of een bushalte) een rondje door het gebied en komt weer terug op het startpunt. van punt-tot-punt-wandelroutes: routes waarvan het begin- en eindpunt niet samenvallen. De langeafstandswandelroutes (LAW-routes) zijn hiervan een goed voorbeeld. Omdat begin- en eindpunt niet samenvallen zijn wandelaars op punt-tot-puntroutes over het algemeen aangewezen op het openbaar vervoer. C. Indeling op basis van het padgebruik: fysieke beperkingen Vanuit padkenmerken kan worden beredeneerd met welke persoonskenmerken wandelgedrag zal samenhangen. Het gaat hierbij met name om fysieke beperkingen. Ouderen, mensen die slecht ter been zijn of zich in een rolstoel verplaatsen en mensen met kleine kinderen stellen specifieke eisen aan wandelvoorzieningen. Bij de inrichting van wandelpaden dient extra aandacht gericht te worden op deze groepen wandelaars. Op basis van de bovengenoemde indelingen zijn de volgende gebruikersgroepen voor dit handboek onderscheiden: genieter en ontspanningsgerichte wandelaar; natuur- en omgevingsgerichte wandelaar; rust zoekende wandelaar; sportieve wandelaar; activiteitgerichte wandelaar; fysiek beperkte wandelaar. Figuur 2 Gebruikersgroepen wandelvoorzieningen Deze gebruikersgroepen zijn onderscheiden omdat zij verschillende eisen kunnen stellen aan de fysieke inrichting van het pad en de omgeving ervan. 8

13 2.2 Gebruikersgroepen en hun eisen Eisen van wandelaars aan een pad of route zijn gerelateerd aan de begrippen gebruikswaarde en belevingswaarde. Dit begrippenkader vertoont raakvlakken met de in 2.1 gekozen indeling in gebruikersgroepen. De gebruikswaarde is de geschiktheid van voorzieningen voor het verrichten van specifieke recreatie activiteiten (Philipsen en van der Voet,1992). In het kader van wandelvoorzieningen kan dit omschreven worden als de wijze waarop routes, padenpatronen en voorzieningen worden gebruikt en de eisen die daaraan gesteld worden. De belevingswaarde is de wijze waarop wandelaars de omgeving ervaren. Deze waarde is niet direct gekoppeld aan een activiteit of handeling, maar meer op het ruimtelijk beeld van de omgeving. De omgeving kan als mooi, saai, bijzonder, plezierig of sociaal onveilig worden ervaren. Een andere, meer pragmatische benadering van de eisen die wandelaars aan voorzieningen kunnen stellen is de systematiek die Staatsbosbeheer hanteert. Deze systematiek gaat uit van vijf inrichtingsniveaus. Tabel 2.2 Niveaus wandelvoorzieningen Voorzieningen niveau Dichtheid wandelpaden Parkeerterrein Informatievoorzieningen Voorzieningen t.b.v. zonering* niveau 0 ( zeer laag ) niet van toepassing, 5 st / 100 ha, 4 informatiepanelen / 500 ha, 1 excursie / 500 ha / jaar, Voorlichting en reglementering niveau 1 (laag ) >1m / ha en <10 m / ha, 5 st / 100 ha, 2 informatiepanelen per 500 ha 2 excursies per 500 ha per jaar 1 informatieve wandelroute / 1000 ha Voorlichting en reglementering niveau 2 (basisniveau) >3m / ha en <9 m / ha, 20 st / 100 ha, 2 informatiepanelen per 500 ha 2 excursies per 500 ha per jaar 1 informatieve wandelroute / 1000 ha Concentratiepunten, voorlichting, geleding en reglementering niveau 3 ( plus ) >10 m / ha en <18 m / ha, 35 st / 100 ha, 3 informatiepanelen per 500 ha 20 excursies per 500 ha per jaar 1 informatieve wandelroute / 500 ha 1 recreatiekaart / 500 ha Concentratiepunten, voorlichting, geleding, markering, inspanning en reglementering niveau 4 ( druk ) >30m / ha en <50 m / ha, 70 st / 100 ha, 5 informatiepanelen per 500 ha 30 excursies per 500 ha per jaar 2 informatieve wandelroute / 500 ha * bron :(Philpsen, 2000) sturingsmiddelen recreatieve zonering (paragraaf van het handboek) Concentratiepunten, voorlichting, geleding, markering, inspanning en reglementering In tabel 2.3 zijn de eisen ten aanzien van wandelvoorzieningen van de verschillende gebruikersgroepen uitgewerkt. Zowel de indeling van Lengkeek als die van Staatbosbeheer is in het schema opgenomen. 9

14 Tabel 2.3 Gebruikersgroepen Eisen van categorieën wandelaars aan wandelvoorzieningen Eisen gebruikswaarde Eisen belevingswaarde Gewenst niveau (Staatsbosbeheer) Genieters en ontspanningsgerichte wandelaar! Wandelroutes met duidelijke stad- en landverbinding en/of aansluitend op openbaarvervoer en parkeervoorzieningen.! Onverharde maar veelal verharde wandelpaden.! Afwissende routes die goed toegankelijk en overzichtlijk zijn.! Gemarkeerde wandelpaden (informatievoorzieningen).! Veranderingen van de omgeving worden sterk ervaren zoals afwisseling in kleur, objecten en landschapsvormen.! Het landschap fungeert als decor tijdens de wandeling.! Wandelroutes in bosrijke omgevingen worden hoog gewaardeerd. Niveau 3 en 4! Uitzichtpunten,, bezoekerscentra, horecagelegenheden en verblijfplaatsen! Natuur- en cultuurhistorische objecten Natuur- en omgevingsgerichte wandelaar! Vrijliggende wandelroutes waar de wandelaar geen hinder ondervindt van geluid en medepadgebruikers.! Gebruikt zowel verharde als onverharde paden.! Afwisselende landschappen met bijzondere en specifieke kenmerken (minimale afbreuk van de verschijningsvorm). Niveau 0 en 1! Overnachtingsmogelijkheden langs wandel-routes! Natuur- en cultuurhistorische objecten Rust zoekende wandelaar! Volgt veelal geen specifieke route en zal zijn route aanpassen als deze niet overeenkomt met de belevingswereld.! Gebruikt zowel verharde als onverharde paden.! Rust is de belangrijkste parameter voor de wandelomgeving, waarbij het landschap fungeert als decor.! Wandelroutes met beperkt medepadgebruik. Niveau 1! Rustige en afgelegen plekken in een aantrekkelijke omgeving Sportieve wandelaar! Goed toegankelijke paden zowel verhard als onverhard waarop vlot kan worden gewandeld.! Gebruikt ook wel ruiterpaden.! Aaneengesloten wandelnetwerk van paden in een bosrijke en beschutte omgeving.! Paden aansluiten op parkeervoorzieningen en horecagelegenheden.! De concentratie en het bezig zijn met het lichaam is van belang zodat het landschap enkel als decor fungeert.! De omgeving wordt daadwerkelijk ervaren, als er een vierdaagse of een lange afstand wordt gelopen. Niveau 2! Horecavoorziening Activiteitgerichte wandelaar! Gebruikt zowel verharde als onverharde paden.! Korte rondgaande wandelroutes aansluitend op stedelijke omgeving.! Het landschap fungeert als decor. Niveau 3 en 4! Dagrecreatieterrein, en speelweiden 10

15 Fysiek beperkte wandelaar*! Toegankelijke verharde wandelpaden.! Voorzieningen zijn aangepast voor het passeren van rolstoelen.! Voorzieningen zijn bereikbaar zoals verharding rond banken en picknickplaatsen.! Divers Niveau 3 en 4! Uitzichtpunten,, bezoekerscentra, horecagelegenheden en verblijfplaatsen * Voor specifieke informatie: (toegankelijkheid natuurgebieden gehandicapten) 11

16 3 ONTWERPEN VAN WANDELROUTES 3.0 Algemeen In hoofdstuk 2 is een beeld geschetst van de verschillende wandelaars en van de eisen die deze wandelaars stellen aan wandelroutes en -paden. In dit hoofdstuk staan het ontwerp en het ontwerpproces van wandelroutes centraal. Onderstaand overzicht geeft aan welke stappen uit het planproces beschreven worden. Tabel 3.1 Ontwerpstappen in het planproces. Onderdeel Kenschets Paragraaf Basiskwaliteiten voor wandelvoorzieningen In kaart brengen van het wandelgebied Ontwerpmiddelen en oplossingsstrategieën voor het realiseren van wandelroutes Beschrijving van basiskwaliteitseisen die gesteld kunnen worden aan wandelpaden en -routes en aan de omgeving daarvan. De basiskwaliteiten kunnen als randvoorwaarden in het ontwerpproces gehanteerd worden. Inventarisatie van gebiedskenmerken, waarbij in het bijzonder die elementen en objecten aandacht krijgen, die belangrijk zijn als structuurdrager voor wandelpaden of die een meerwaarde kunnen geven aan het wandeltracé. Ideeën voor het verbinden, zoneren en vormgeven van wandelpaden, met als doel een handvat te geven bij het oplossen van knelpunten in het wandeltracé. Paragraaf 3.1 Paragraaf 3.2 Paragraaf Basiskwaliteiten voor wandelroutes Beschrijving basiskwaliteiten In deze paragraaf worden de basiskwaliteiten beschreven die invloed hebben op of bepalend zijn voor het goed functioneren van wandelroutes en paden. Per basiskwaliteit zijn de belangrijkste aandachtspunten voor de ontwerper geformuleerd. In bijlage 3 is een overzicht van deze basiskwaliteiten opgenomen, waarbij het belang is aangegeven dat in de literatuur daaraan wordt toegekend. De belangrijkste basiskwaliteiten zijn: toegankelijkheid, bereikbaarheid, samenhang, verkeersveiligheid, landschappelijke aantrekkelijkheid en landschappelijke variatie (Goossen, Langers, 1997). 13

17 Samenhang Onder samenhang wordt verstaan de relatie tussen en binnen wandelpaden, -routes en -gebieden. Samenhang bevordert de keuzemogelijkheden voor de wandelaar en zorgt voor een goede spreiding van wandelaars in een gebied. Routes staan met elkaar in verbinding in een netwerksysteem. In het netwerksysteem vormen de landelijke wandelroutes (LAW) de dragers en vormen de lokale wandelpaden het fijnmazige net van wandelroutes die aansluiten op natuur- en recreatiegebieden en de stedelijke randzones (wandelhoofdstructuur, WHS). Aandachtspunten samenhang: nieuwe en bestaande wandelroutes en -paden verknopen met landelijke, regionale en lokale wandelroutes tot fijnmazige wandelnetwerken in het landelijk gebied, de stedelijke randzone en natuur- en recreatieterreinen; samenhang brengen binnen wandelroutes, waarbij de verbindingen tussen natuur- en recreatieterreinen onderling en de relatie met het stedelijk en landelijk gebieden van belang zijn; wandelroutes en -paden laten beginnen in de stedelijke omgeving (startend bij de voordeur). Bereikbaarheid Bereikbaarheid is de mogelijkheid om zich vanuit de woonomgeving van en naar het gebied te verplaatsen waar de wandeling kan plaatsvinden. Het is van belang dat wandelgebieden goed bereikbaar zijn met het openbaar vervoer (bus en trein) en privé-vervoermiddelen (fiets, auto, motor en/of brommer). Het is dan ook van belang voor de wandelrecreatie dat er vanuit de woonomgeving goede OV-verbindingen zijn met de stedelijke randzone, agrarisch gebied en natuur- en recreatieterreinen. Gebieden met wandelroutes worden interessant als er snelle en directe verbindingen vanuit het stedelijk gebied aanwezig zijn, zodat de reistijd en het aantal overstapplaatsen beperkt zijn. Het op lokaal niveau bevorderen en verbinden van wandelroutes startend vanuit de woonomgeving draagt bij aan de bereikbaarheid van het landelijke wandelnetwerk zoals de LAW s. Aandachtspunten bereikbaarheid: parkeervoorzieningen en OV-opstapplaatsen koppelen aan begin- en eindpunten van wandelroutes; parkeervoorzieningen en OV-opstapplaatsen situeren op plaatsen waar snelle verbindingen naar het stedelijk en landelijk gebied aanwezig zijn of gerealiseerd kunnen worden (aansluitingen bijvoorbeeld op regionale en landelijke infrastructuur); kleinere parkeervoorzieningen gebruiken als middel om de recreatieve druk op het gebied te spreiden; wandelroutes laten aansluiten op lokale, regionale en landelijke wandelnetwerken; wandelroutes laten starten vanuit de directe woonomgeving. Figuur 3 Infrastructuur heeft invloed op de samenhang en bereikbaarheid van wandelgebieden 14

18 Herkenbaarheid De herkenbaarheid is de wijze waarop de wandelroutes en -paden aangeduid en aangegeven zijn. Voor wandelaars die gebruik maken van routes is het van belang dat wandelroutes duidelijk aangegeven zijn en dat deze te onderscheiden zijn van andere in het gebied aanwezige wandelroutes. Het herkenbaar maken van een wandelroute kan door middel van bewegwijzering en markeringstekens (paaltjes). Daarnaast is de herkenbaarheid te vergroten door de wandelroute op informatiezuilen in beeld te brengen en door het opnemen van een route in een routebeschrijving of op een overzichtskaart. De herkenbaarheid van het wandelpad hangt samen met het onderhoudsniveau. Achterstallig onderhoud kan leiden tot onduidelijke situaties. Het beheer van een wandelpad na de aanlegfase zal dan ook de nodige aandacht dienen te krijgen. Wandelpaden worden op verschillende manieren aangeduid. Om te vermijden dat er een wildgroei ontstaat van markeringsmethoden en daarmee grote verschillen optreden, zal gestreefd moeten worden naar continuïteit en uniformiteit in de wijze waarop een wandelpad wordt aangeduid. De uitstraling van een wandelroute bepaalt voor een groot deel welke wandelaars ervan gebruik zullen maken. Het kan om deze reden van belang zijn om wandelroutes en -paden een eigen identiteit of uitstraling mee te geven. Het materiaalgebruik en de vormgeving van voorzieningen langs het wandelpad, zoals banken en informatievoorzieningen, dragen bij aan de herkenbaarheid van een wandelroute. Aandachtspunten herkenbaarheid: onderscheid maken in wandelroutes op lokaal, regionaal en landelijk niveau; op knoop-, concentratie-, begin- en eindpunten van wandelroutes is extra aandacht noodzakelijk om begin- en vervolgpunten van wandelroutes duidelijk te maken; consequent toegepaste markeringsmethoden, consequent vormgegeven voorzieningen en consequent materiaalgebruik dragen bij aan de herkenbaarheid en uniformiteit van wandelroutes. Toegankelijkheid Onder toegankelijkheid worden verstaan de mate van openstelling van een gebied (juridisch) en de mogelijkheden voor een wandelaar om een gebied te kunnen betreden. Een goede toegankelijkheid houdt dus in dat een wandelpad obstakelvrij is, zodat de wandelaar niet belemmerd wordt en een vlotte doorgang mogelijk is. Hekwerken, afrasteringen en verbodsborden kunnen een negatieve invloed hebben op de beleving van wandelaars. Het gevoel van vrijheid wordt onderdrukt doordat de wandelaar min of meer gestuurd wordt door een gebied. Het is vanuit dit oogpunt van belang te streven naar wandelpaden op plaatsen waar gebieden openbaar en/of vrij toegankelijk zijn. Aandachtspunten toegankelijkheid: openstelling voor wandelactiviteiten van bijvoorbeeld privéterreinen, natuurterreinen, agrarische percelen, bedrijventerreinen, terreinen van waterschappen, spoorwegen, waterleidingmaatschappijen en andere organisaties; aanwezigheid van openbare en vrij toegankelijke wandelpaden; het wegnemen van obstakels in wandelroutes. Figuur 4 Opengesteld gebied voor wandelaars 15

19 Begaanbaarheid De begaanbaarheid is de mate waarin het wandelpad geschikt is voor betreding. Verschillende typen wandelaars stellen verschillende eisen aan de begaanbaarheid van het pad. Ouderen, mindervaliden en wandelaars met kinderwagens zullen modderachtige wandelpaden en paden met gaten en kuilen over het algemeen mijden. Lange afstandwandelaars daarentegen zullen minder eisen stellen aan de begaanbaarheid van een wandelpad en als regel schoeisel dragen dat is afgestemd op het terrein. De begaanbaarheid kan als een inrichtingsmaatregel gebruikt worden om doelgroepen te sturen in gebieden. De moeilijkheidsgraad bepaalt welke doelgroepen van een wandelpad gebruik zullen maken. Voor mensen die spanning en avontuur zoeken is de mindere begaanbaarheid van een wandelpad een uitdaging (zoals struinnatuur in uiterwaardengebieden). Aandachtspunten begaanbaarheid: de begaanbaarheid van wandelroutes en -paden dient afgestemd te zijn op de wandelaars (gebruikersgroepen) die gebruik maken van deze wandelroute; de maatregelen die noodzakelijk zijn en invloed hebben op de begaanbaarheid van een wandelpad zijn afhankelijk van de bodemgesteldheid en de terreinopbouw van het gebied; op knoop-, concentratie-, begin-, en eindpunten van wandelroutes, zoals bij een bezoekerscentrum en bij parkeervoorzieningen, worden hoge eisen gesteld aan de begaanbaarheid van het wandelpad; het onderhouden van wandelpaden ten behoeve van de begaanbaarheid is van belang om gevaarlijke situaties voor wandelaars te voorkomen; in de stedelijke randzone worden hogere eisen gesteld aan de begaanbaarheid van wandelroutes, met name vanwege het frequente gebruik ervan. Voorzieningengraad Het aantal en de aard van de voorzieningen per kilometer wandelroute bepalen de voorzieningengraad van een wandelroute. Te onderscheiden zijn basisvoorzieningen en extra voorzieningen. Onder basisvoorzieningen worden gerekend; banken, picknickplaatsen en afvalbakken. Dit zijn elementen die nagenoeg standaard aan een wandelpad gekoppeld worden. De extra voorzieningen geven een toegevoegde recreatieve waarde aan een wandelroute. Tot deze voorzieningen kunnen gerekend worden: horecagelegenheden, uitkijkpunten, informatiepanelen, bezoekerscentra en overnachtingsplaatsen. Wandelroutes kunnen langs bestaande paden worden aangelegd. Waar de voorzieningengraad laag is, kan overwogen worden nieuwe voorzieningen te realiseren. Zowel voor de basisvoorzieningen als voor extra voorzieningen is het te realiseren aantal afhankelijk van de gebruikersgroepen waarvoor de wandelroutes zijn aangelegd. Aandachtspunten voorzieningen: gebruikersgroepen hebben specifieke wensen ten aanzien van voorzieningen. Het afstemmen van het voorzieningenniveau op gebruikersgroepen is wenselijk; op knoop-, concentratie-, begin- en eindpunten is een basisvoorzieningenniveau gewenst, waarbij een aantal elementen, zoals afvalbakken, picknickplaatsen en banken, ruimschoots aanwezig zijn; het bestaande voorzieningenniveau, zoals de aanwezigheid van overnachtingsplaatsen en horecavoorzieningen in een gebied, kan een belangrijke recreatieve meerwaarde geven bij het realiseren van nieuwe wandelroutes. 16

20 Sociale veiligheid Sociale veiligheid is de mate waarin een wandelroute en de omgeving daarvan als niet-bedreigend worden ervaren. Plaatsen waar de wandelaar zich niet veilig voelt zal hij of zij over het algemeen mijden. Aspecten die de sociale veiligheid bevorderen zijn: toezicht en handhaving door bijvoorbeeld boswachters in natuurterreinen; bevorderen van de sociale controle vanuit de omgeving (andere wandelaars of bewoners van het gebied); een overzichtelijke padenstructuur met ruimte en licht langs de paden; duidelijke wandelroutes (informatieverstrekking) zodat de wandelaars zich kunnen oriënteren; uitwijkmogelijkheden en alternatieve wandelroutes. Sociale veiligheid hangt ook af van de verwachting die iemand heeft van een gebied. Zo verwacht men in een park een hoge mate van veiligheid. In een natuurgebied hoort een beetje gevaar erbij. Het volledig sociaal veilig maken van een route is uitgesloten. Achterstallig onderhoud van de omgeving en de voorzieningen daarin kan leiden tot vernielingen en vervuiling van de openbare ruimte en daarmee een sociaal onveilig gevoel veroorzaken. Aandachtspunten sociale veiligheid: het ingrijpen in de natuurlijke omgeving van een wandelpad ten behoeve van de sociale veiligheid doet veelal afbreuk aan de aantrekkelijkheid van de wandelroute en de landschappelijke omgeving. Richtlijnen voor het hanteren van veiligheidsaspecten zijn dan ook per plek en situatie verschillend. Per praktijksituatie is een afweging noodzakelijk; sociale veiligheid is extra van belang op punten die aansluiten op het stedelijk gebied, parkeervoorzieningen, openbaar vervoer en knooppunten van wandelpaden; in de stedelijke randzone en zones rond plattelandsdorpen kunnen factoren als groepen jongeren invloed hebben op de sociale veiligheid. Overzichtelijkheid vanuit de omgeving en alternatieve mogelijkheden kunnen het sociaal onveilig gevoel verminderen. Verkeersveiligheid Er is sprake van een verkeersonveilige situatie wanneer de wandelaar blootgesteld wordt aan een bovenmatig risico, zoals het oversteken van een drukke en onoverzichtelijke weg. Verkeersonveilige situaties dienen te allen tijde voorkomen te worden. Aandachtspunten met betrekking tot verkeersveiligheid zijn overzichtelijkheid, scheiding van verschillende verkeersstromen (weggebruikers), een logisch ontwerp en een aanduiding (met bebording) van paden die door meerdere weggebruikers kunnen worden gebruikt. Aandachtspunten verkeersveiligheid: overzichtelijkheid (kunnen zien en gezien kunnen worden) is van belang op plaatsen waar wandelpaden en andere infrastructuurlijnen zoals wegen, fietspaden en spoorlijnen, elkaar kruisen; kruisingen van wandelpaden met andere infrastructuurlijnen dienen zoveel mogelijk vermeden te worden of door alternatieve inrichtingsmaatregelen te worden opgelost; duidelijke markering van situaties waar sprake is van multifunctioneel weg- of padgebruik, bijvoorbeeld op plaatsen waar wandelaars een fietspad of lokale B-weg gebruiken; het scheiden van fiets- en voetpaden voorkomt verkeersonveilige situaties die worden veroorzaakt door snelheidsverschillen en uitwaaierende wandelaars; infrastructuurlijnen die als barrière werken mijden of alternatieve voorzieningen treffen. 17

21 Exclusiviteit voor wandelaars Onder exclusiviteit wordt verstaan dat gebieden, paden en wegen enkel opengesteld zijn voor wandelaars. Exclusiviteit draagt, door het scheiden van wandelpaden van overige infrastructuurlijnen, bij aan de verkeersveiligheid. Daarnaast heeft exclusiviteit positieve invloed op de beleving van de wandelaars door de verminderde verstoring door passerend verkeer en andere recreanten in het gebied. Uit de praktijk blijkt dat wandelaars paden en plaatsen waar alleen andere wandelaars kunnen komen hoog waarderen (DTV, 1991). Hieruit volgt dat zoveel mogelijk naar vrijliggende wandelroutes gestreefd dient te worden. Aandachtspunten exclusiviteit: het aanleggen van alternatieve recreatieroutes, zoals mountainbike- en toerfietsroutes, voorkomt medepadgebruik, gevaarlijke situaties en ergernissen bij wandelaars; het verwijzen naar of het duidelijk kenbaar maken van alternatieve voorzieningen voor andere recreatievormen voorkomt medepadgebruik op wandelpaden; het plaatsen van voorzieningen die het medepadgebruik beperken of verbieden (bebording) kan overige gebruikers weren van een wandelpad. De toegankelijkheid van een wandelgebied voor rolstoelgebruikers, andere minder validen en wandelaars met kinderwagens mag daarbij natuurlijk niet in het geding komen; het achterwege laten van verharding beperkt de mogelijkheid voor veel andere recreatievormen gebruik te maken van wandelpaden, zodat de exclusiviteit voor wandelaars toeneemt. Figuur 5 Vrijliggend wandelpad Landschappelijke aantrekkelijkheid De landschappelijke aantrekkelijkheid bestaat uit verschillende omgevingscondities in het landschap die het gebied spannend, mooi, boeiend en leerzaam maken. Historische elementen (kastelen, boerderijen, molens) en landschappelijke elementen (oude bomen, houtwallen, bossen) hebben invloed op de aantrekkelijkheid van het landschap. Daarnaast wordt de landschappelijke aantrekkelijkheid gevormd door de samenhang, identiteit en herkenbaarheid van kenmerkende landschapsvormen en landschapstypen. De waardering van de landschappelijke aantrekkelijkheid is persoonsgebonden en daarmee verschillend per gebruikersgroep en per individu binnen een gebruikersgroep. Een wandelroute kan voor meerdere gebruikersgroepen interessant worden als naast verschillende attractiepunten (bezoekerscentra en uitzichtpunten) de landschappelijke variatie langs de wandelroute groot is. Wandelaars die specifiek in een bepaald landschap willen wandelen, zoals het Limburgse heuvellandschap, zullen een wandelroute uitzoeken in het gebied waar de landschapsvormen overeenkomen met hun ideaalbeeld. Aandachtspunten landschappelijke aantrekkelijkheid: samenhang, identiteit en herkenbaarheid van landschapstypen dragen bij aan de landschappelijke aantrekkelijkheid van een gebied; in het ontwerp vormen historische en landschappelijke elementen in een gebied, zoals gemalen, boerderijen, kastelen, houtkaden en bossen, belangrijke aanknopingspunten voor het realiseren van een aantrekkelijke wandelroute; opvallende punten zoals kerken en hoge gebouwen bevorderen de mogelijkheid voor wandelaars zich te oriënteren in een gebied; de landschappelijke aantrekkelijkheid op lokaal niveau wordt mede gevormd door verschillen in terreintypes en -vormen. 18

22 Landschappelijke variatie De landschappelijke variatie is de afwisseling in landgebruiksvormen en verschijningsvormen van het landschap. Rechte wandelroutes door monotone landschappen (bijvoorbeeld grootschalige polderlandschappen) worden over het algemeen minder gewaardeerd. Wandelroutes langs afwisselende landschapsvormen en -typen hebben de voorkeur. Het situeren van wandelroutes langs karakteristieke elementen van het landschap (houtwallen, houtkaden, bosranden e.d.), structuurelementen (open en gesloten gebieden), bebouwde en onbebouwde gebieden, natuur- versus cultuurlandschap, maakt de wandeling afwisselend en daarmee interessant. Aandachtspunten landschappelijke variatie: het ontwerp afstemmen op de plaatselijke afwisseling van landgebruikvormen, landschapstypen en terreinvormen om de landschappelijke variatie te verhogen; de snelheid waarmee wandelaars zich verplaatsen door een gebied is vrij laag, waardoor een hoge mate van variatie langs een wandelroute gewenst is; plaatselijke veranderingen in terreintypes zoals open versus dichte vegetaties, variatie in leeftijd, horizontale versus verticale structuren, kunnen waardevol zijn bij het streven naar variatie. Figuur 6 Attractiepunten in het landschap Intensiteit, drukte- en stiltebeleving De intensiteit (betredingsdruk) is de mate waarin wandelaars een gebied betreden. Naarmate de intensiteit toeneemt door een toename van het aantal wandelaars wordt de druk op het gebied en de wandelaars daarbinnen groter. De intensiteit heeft directe invloed op de drukte- en stiltebeleving van een wandelaar in een gebied. Daarnaast zijn er externe omstandigheden zoals het geluid van wegen, bedrijven- en industrieterreinen die invloed hebben op de drukte- en stiltebeleving. Voor veel categorieën wandelaars is het van belang dat men rustig in een natuurlijke omgeving kan verblijven. Verstoring door geluid of door de aanwezigheid van andere weg- en terreingebruikers kunnen door wandelaars als hinderlijk worden ervaren. Het ruimtelijk scheiden van recreatievormen en het zorgen dat niet alle wandelaars zich op dezelfde plek bevinden zijn belangrijke aandachtspunten in het ontwerpen van een wandelroute. Het creëren van beschutting (andere terreingebruikers wordt men eerder gewaar in een open landschap dan in een beschut bos) en het zoneren van padenpatronen zijn concrete inrichtingsmaatregelen die hierbij ingezet kunnen worden. Aandachtspunten intensiteit, drukte- en stiltebeleving: het vergroten van routemogelijkheden voor recreanten, het zoneren van verschillende recreatievormen en het beschrijven van de routemogelijkheden voor verschillende recreanten bevordert de spreiding van wandelaars en andere recreatievormen in een gebied; het visueel afschermen van paden kan de opnamecapaciteit van een gebied vergroten; bestaande elementen in een gebied vormen belangrijke randvoorwaarden voor het ontwerp, die invloed kunnen hebben op de drukte- en stiltebeleving van wandelaars (geluid afkomstig van wegen en bedrijventerreinen). 19

23 3.1.2 Knelpunten en aandachtspunten in het ontwerp In de Nota pas op wandelaars (Wandelplatform, 1997) en Knelpunten in Wandelland (Nemo, Vereniging van Vrije Wandelaars, 1997) zijn algemeen voorkomende knelpunten aangegeven die betrekking hebben op het beleid, inrichting en beheer van wandelroutes. Een samenvatting van deze knelpunten is in tabel 3.2 opgenomen. Tabel 3.2 Knelpunten ten aanzien van basiskwaliteiten Basiskwaliteit(en) Aandachtspunten (Knelpunten) Natuurterrein* Toegankelijkheid/ Herkenbaarheid Toegankelijkheid/ Exclusiviteit Toegankelijkheid/ Samenhang/ Begaanbaarheid Begaanbaarheid / Herkenbaarheid/ Voorzieningenniveau Samenhang/ Bereikbaarheid Samenhang/ Bereikbaarheid Samenhang/ Bereikbaarheid Verkeersveiligheid/ Intensiteit Landschappelijke aantrekkelijkheid Intensiteit (druktebeleving) De juridische status van een voetpad en het rechten op overpad zijn onvoldoende geregeld. Veel terreinen blijven hierdoor voor wandelroutes gesloten. Onverharde paden worden geasfalteerd, afgesloten of omgeploegd, of dat dreigt te gebeuren. Infrastructuurlijnen (kanalen, wegen e.d.) vormen veelvuldig barrières voor wandelstructuren. Er is een tekort aan noodzakelijke voorzieningen voor wandelaars, zoals overstapjes, klaphekken, roosters, markeringen, informatieborden, bruggen en pontjes. Voetpaden worden vaak afgesneden door autoroutes, spoorlijnen en nieuwbouwwijken, zonder dat er compensatie wordt geboden door middel van nieuwe voorzieningen. Natuur- en recreatiegebieden rond steden zijn slecht met elkaar verbonden en moeilijk bereikbaar voor wandelaars. Natuur- en recreatiegebieden rond steden zijn moeilijk bereikbaar voor wandelaars. Wandelaars hebben veel last van ander recreatief verkeer op wandelroutes. * Type gebied waar een knelpunt voorkomt x Knelpunt kan zich voordoen xx Knelpunt doet zich frequent voor Wandelvoorzieningen dicht bij infrastructuurlijnen en bebouwingen doen afbreuk aan de recreatieve beleving door een overmaat aan geluidshinder en stank. Wandelaars ondervinden veel last van lawaai, veroorzaakt door verkeer en andere recreatief gebruik van een gebied. Stedelijke randzone* Landelijk gebied* x x xx x x xx xx xx x xx xx x xx xx xx xx xx xx xx xx xx xx xx x xx xx x xx xx 20

24 Deze knelpunten gelden als belangrijke aandachtspunten voor het beleid en voor inrichting en beheer van nieuw te realiseren en te renoveren wandelroutes. Een aantal aandachtspunten om bovengenoemde problemen te voorkomen is hieronder weergegeven. stimuleren van stad-landverbindingen; stadsranden bereikbaar vanuit de stad; herstel karakteristieke landschapsstructuur; tegengaan uitholling van het landschap; in het planproces voor het stedelijk gebied en het landelijk gebied de cultuurhistorische lijnelementen en bestaande wandelvoorzieningen en onverharde wegen beschermen; vergroten van de mogelijkheden voor wandelaars in de stedelijke randzone; stimuleren van wandelmogelijkheden en routes die direct bij de voordeur in het stedelijk gebied beginnen; het beleid voor natuur en landschap dient gericht te zijn op het verbeteren van een samenhangende infrastructuur voor wandelaars; de ecologische hoofdstructuur inzetten als drager van wandelvoorzieningen: wandelorganisaties hebben dan ook alle belang bij het sluiten van allianties met natuurbeschermingsorganisaties, en omgekeerd (Philipsen en Van der Voet, 1994); stimuleren van recreatief (mede)gebruik van wandelvoorzieningen op privé-terreinen; stimuleren en verbeteren van een samenhangende wandelstructuur tussen natuurterreinen; verminderen van de recreatieve druk op natuurterreinen, waarbij spreiding en vergroting van het wandelaanbod van belang zijn; spreiding en zonering van wandelactiviteiten ten behoeve van plaatselijke natuurdoelstellingen binnen natuurterreinen. (Bron: : voorbeeldenboek Stad en Ommeland, Stichting Wandelplatform-LAW en Stichting Landelijk Fietsplatform). 3.2 Gebiedskenmerken potentiële wandelgebieden Het ontwerpproces is voor een groot deel gebaseerd op het vastleggen en beschrijven van gebiedskenmerken. Gebiedsgegevens vormen randvoorwaarden voor de verdere inrichting van wandelpaden en -patronen (wandelpadenplan). De centrale vraag bij het formuleren van de randvoorwaarden is; welke ruimtelijke aspecten in het gebied kunnen bijdragen aan of knelpunten vormen voor het realiseren van wandelpaden? Het antwoord op deze vraag kan per gebied en tijdsperiode verschillen en veranderen. In deze paragraaf wordt op basis van gebiedskenmerken aangegeven welke elementen van belang zijn bij het opstellen van een wandelpadenplan. Daarnaast wordt de methode weergegeven om de verzamelde gegevens en informatie te verwerken en vast te leggen op kaartbeelden Gebiedskenmerken en landschapsniveaus Landschap is op veel manieren te omschrijven. Hier wordt volstaan met de constatering dat landschap te ontleden is in elementen van verschillende niveaus. Er is een onderscheid te maken in elementen die bepalend zijn voor de structuur van een wandelroutes (landschappelijk raamwerk) en elementen die van belang zijn op padniveau (landschappelijke details). 21