VAN STADEN. Kronieke van my van Staden geslag. Trekboere. Deur HA van Staden

Transcriptie

1 1 VAN STADEN Kronieke van my van Staden geslag. Trekboere Deur HA van Staden

2 2 Voorwoord Die onderstaande artikel het in die Brandwag van Vrydag 11 Junie 1965 verskyn. Dit lees as volg: ALTYD PROMINENT IN S.A. GESKIEDENIS. VAN STADEN deur Dr. C. Pama Maarten van Staden was een van die oudste koloniste wat hom in die nabyheid van die latere Kaapstad gevestig het. Hy het met sy vrou Maria Ernesta van Amerongen, al voor 1686 na Suid-Afrika gekom en hulle seun Marthinus, wat nog in Holland gebore is, saamgebring. (Hierdie is nie heeltemal korrek nie, maar die korrekte detail word later verskaf. ) Nadat sy eerste vrou oorlede was, hertrou Maarten met Catharina Willemse wat uit Griessen-Nieuwkerk, dig by Gorkum in Nederland, afkomstig was. Hierdie huwelik was met ses kinders geseën en omdat drie van hulle seuns was, het hierdie familie stadig maar seker oor die ou Kaapse kolonie en later oor die res van Suid-Afrika uitgebrei tot in Rhodesië. Verskillende plekname o.a. Die bekende Van Stadenspas, herinner aan hulle pionierswerk. Baie van hulle het aan die groot trek deelgeneem in Kaffir- en ander oorloë geveg, by die Rebellie aangesluit en Van Stadens word eintlik by elke groot gebeurtenis in die Suis-Afrikaanse geskiedenis genoem. Vanwaar het hulle oorspronklik gekom en waaraan het hulle hul van ontleen? Staden was in die Middeleeue ʼn belangrike dorp in Wes-Vlaandere, nie vêr van Ieperen en Brugge nie. Dit bestaan trouens vandag nog. In die dorp het ʼn ou kasteel gestaan en sowel oor die dorp as oor die kasteel bestaan geskiedkundige literatuur. Soos dit met so baie Suid- Nederlandse of Vlaamse families die geval was, het een tak Rooms gebly en in Vlaandere bly woon en ʼn ander tak het tot die Hervormde geloof oorgegaan en na die Protestantse noordelike Nederland uitgewyk. Van Staden stam van die Nederlandse familie Van Staden af, die Vlaamse tak het hulle later verfrans en word nou meestal de Staden genoem. Albei takke het darem dieselfde familiewapen bly voer nl. vyf afgeslote swart ruite op ʼn skild wat deurgesny is van silwer en rooi. Bo die spits van elke ruit is ʼn sg. Merlet of meerltjie geplaas, ʼn voëltjie wat geen snawel en geen pote het nie en net in die heraldiek voorkom. Oorspronklik is hulle waarskynlik maar net vir skietdoeleindes gebruik. Hierdie meerltjies staan ook weer as helmteken bo-op sg. wrong (krans) van helm. Ek het in die Kaapse argief geen ou seëlafdrukke van die wapen gevind nie. Dit lyk darem waarskynlik dat ook Maarten van Staden, die stamvader, tot die ou Vlaams- Nederlandse familie behoort het en dat hulle dus inderdaad ʼn reg op hierdie wapen het. Die Suid-Afrikaanse van Stadens plaas die voëltjie van die helmteken meestal tussen sg. Vlug (twee vlerke), wat die van Stadens in Europa nie doen nie. ʼn Mens kan dus die een van die ander sodoende onderskei. Hierdie wapen word vandag deur die meeste van Stadens so gevoer.

3 3 ----o---- (Die Brandwag was die eerste Afrikaanse gesinstydskrif wat vanaf 1910 tot 1965 gepubliseer was. Dit is die voorloper van latere Afrikaanse tydskrifte soos Huisgenoot en was weekliks gepubliseer deur Afrikaanse Pers Bpk.)

4 4 Hoofstuk 1 - Inleiding Die soeke na ʼn mens se voorgeslagte en familiegeskiedenis is meer as net bloot interessante inligting. Dit raak aan iets van jou identiteit. Jou soeke om te behoort. In die boek van professor Herman Giliomee, Die Afrikaners, word Elie Wiesel soos volg aangehaal: To live without a past is worse than to live without a future. Ek is oortuig dat ʼn mens se geskiedenis wel ʼn rol te speel het in die perspektief wat ʼn mens op jou omstandighede en toekoms het. Dit is ook gou duidelik dat elke geslag met sy eie probleme of uitdagings geworstel het en dat die probleme van die voorgeslagte dalk veel groter was as die wat tans beleef word. Tog het die familie, ten spyte daarvan, vir honderde jare steeds floreer en bly voortbestaan. Ek wil dus hierdie dokument opdra nie net aan die van Staden familiegenote in die breë nie, maar veral aan my kinders en toekomstige kleinkinders en al die van Stadentjies wat nog kom. Hoewel hierdie skrywe op my bloedlyn van die van Staden familie gefokus is, is ek van mening dat enige ander vertakking van die van Staden familie ook hierby aanklank sal vind. As daar een ding is wat soos ʼn goue draad in die geskiedenis van die van Stadens ingeweef is, is dit hulle geneigdheid om nie verlief te neem met hulle omstandighede nie, maar eerder weg te trek en beter weivelde te gaan soek. Die motiverings het gewissel maar sluit in godsdienstige, ekonomiese en politieke redes. Hierdie skuiwe het plaasgevind oor kultuur, taal en selfs kontinent s grense heen, maar die verwagtinge van die nuwe omstandighede het altyd die risiko s van die trek oortref. Dit spreek vir my van iets van ʼn optimisme rondom die toekoms ten spyte van soms haglike omstandighede en ook dat hulle geglo het dat hulle nie net bloot aan die noodlot oorgelaat is nie, maar dat hulle self iets aan hulle eie toekoms sou kon doen, masters of their own destiny. Hulle het meestal nie die groep gevolg nie, maar ʼn baie meer individualistiese benadering gevolg. Dit is tipies, nie net van die van Stadens nie, maar die Afrikaners in die breë. Dit is dan ook hier waar die bekende storietjie ontstaan het dat as jy twee Afrikaners alleen op ʼn eiland los, jy na ʼn jaar sou vind dat hulle twee politieke partye en drie kerke gestig het. Die tweede eienskap wat duidelik uitstaan is dat daar heelwat geslagte van boere of landbouers was. Maarten, wat na die Kaap gekom het, het uit ʼn sterk hoveniers familie gekom en het sy beroep in die Kaap as boer aangegee. Daarna was die familie hoofsaaklik trekboere en het later deel van die Boerevolk uitgemaak. Die landbou was dus in hulle bloed. Vandaar die subtitel van hierdie dokument Trekboere. Dit wil voorkom asof die van Stadens na aan die grond en die natuur geleef en ʼn waardering gehad het vir dinge wat groei. Ek het dan ook self so ʼn ingewortelde liefde vir bome en daarom het ek in my eie voorstedelike tuin in Pretoria nie minder nie as vyf koorsbome, drie soetdoring bome, sewe wit-karees, een rooi-essenhout, een kameeldoring, een swartapiesdoring, een papierbasdoring, een olienhout, een wit-stinkhout en een karob-boom geplant nie. Dit tesame met nog ʼn magdom ander plante en struike. As daar nog spasie was sou daar nog ander bome soos anabome, wilde sering, van wykshout en

5 5 mingerhoutbome ook gestaan het. Ja, die hoveniersbloed vloei steeds sterk. Koorsbome in my tuin in Pretoria.

6 6 Ek wil my dank en waardering uitspreek teenoor my oorlede vader se twee broers, Christoffel Daniël van Staden en Matthys Johannes van Staden, of soos ek hulle leer ken het as Oom Stoffel en Oom Thys, vir hulle hulp en inligting met die skryf van hierdie dokument. Hulle is die laaste twee oorlewendes van die geslag voor my eie en ek het probeer om iets van hulle kennis oor die voorgeslagte te probeer vasvang. Ek wil ook dankie sê vir Mari Mosterd wat die stamboom vanaf Maarten van Staden wat Kaap toe gekom het, tot by my oorlede vader opgestel het. Sonder Mari se stamboom sou hierdie dokument nie die lig gesien het nie. Ek wil ook Chris Meurer bedank vir sy inligting oor die van Stadens in Nederland. So is daar twee geslagte voorouers bygevoeg waarvan ek glad nie bewus was nie. Hoewel ek gepoog het om die detail van hierdie dokument so noukeurig mootlik te dokumenteer, was ek verplig op talle aannames en afleidings te maak. Ek sal gevolglik dankbaar wees as ek regstellings asook aanvullende inligting kan ontvang wat die kwaliteit van hierdie dokument kan verbeter. Verkorte stamboom: 1. Vader van Staden (gebore ) 1.1 Christiaen van Staden (gebore ) Jan Christiaense van Staden (gebore Amsterdam Nederland) Maarten (Marten) Jans van Staden (gebore1638 Haarlem Nederland) Marthinus (1) van Staden (gebore 1675 Werkhoven Nederland) Marthinus (2) van Staden (gebore 1706 Drakenstein Kaap) Jacobus Frederik van Staden (1) (gebore 1740 Swellendam) Jacobus Frederik van Staden (2) (gebore 1772 Swellendam) Jacobus Frederik van Staden (3) (gebore 1794 Graaf-Reinet) Marthinus Jacobus van Staden (1) (gebore 1831 Beaufort, Kaap) Jacobus Frederik van Staden (4) (gebore 1854) (My oupagrootjie) Marthinus Jacobus van Staden (2) (gebore 1876) (My oupa se ouer broer) Matthys Johannes van Staden (gebore1883 Pretoria) (My oupa)

7 7 Hoofstuk 2 - Oorsprong Daar bestaan meer as een teorie oor die oorsprong van die van Staden familie en familiegeskiedenis, omdat Staden, of afleidings daarvan, ʼn van, naam of pleknaam is wat in verskeie tale en lande voorkom. Dit is veral die woord Stade wat baie wyd voorkom. Een navorser het bevind dat daar weinig geboorterekords van Van Stadens in Amsterdam voor die middel 1600 s opgespoor kon word. Hy het dus ʼn teorie geformuleer dat die van Stadens van die stad Stade in Duitsland afkomstig is. Hierdie baie ou stad, in die noorde van Duitsland, naby Hamburg, het op 26 Mei 1659 aan die brand geraak en twee derdes van die stad is toe in puin gelê. Dit was ʼn taamlik algemene probleem met die stede van destyds, wat meestal met hout gebou was en alle verhitting wat deur vuur gedoen was. Na die groot stadsbrand het baie inwoners na ander wêrelddele uitgewyk. Dit is ook dan hierna, dat die geboorterekords van Van Stadens in Amsterdam aansienlik toegeneem het. Dit pas egter nie baie mooi in by die feit dat Maarten van Staden, wat later na die Kaap gekom het, in 1638 in Haarlem gebore is nie. Dit is meer as twintig jaar voor die stadsbrand in Stade, Duitsland. Dr Pama, wat baanbrekerswerk rondom genealogie in Suid-Afrika gedoen het, het egter ʼn baie beter verklaring. Hy beweer dat die oorsprong van die van Stadens, van die dorp Staden in België was. Soos dit in die artikel in die Brandwag genoem word, het baie gemeenskappe tydens die hervorming in die kerk van mekaar geskei geraak. Die suide, met Frankryk as middelpunt, het Rooms gebly, met die protestante wat uitgewyk het na Nederland en Duitsland wat meer verdraagsaam teenoor die protestante was. Daar moet onthou word dat België in daardie jare eers onder Franse en toe onder Spaanse besetting was, waar die Roomse kerk ook die staatskerk was. So kry jy vandag families wat de Staden genoem word in Frankryk en van of von Staden in Nederland en Duitsland. Die feit dat hierdie verskillende families bykans dieselfde familiewapen gebruik, bewys hulle verwantskap. Dit is dus feitlik seker dat die van Stadens van die dorp Staden in België afkomstig is en dat dit waarskynlik hul oorspronklike vaderland is.

8 Uitbeelding in dorp Staden Desember

9 9 Hoofstuk 3 België / Vlaandere Kaart van Vlaandere van 1609 deur kartograwe Matthias Quad en Johannes Bussemacher, gegraveer en uitgegee vanaf Kohln Duitsland. Staden word nie op die kaart aangedui nie, maar dit is so ʼn entjie suid van Bruggen af. Bruggen, of Brugge vandag, is so rigting tien uur vanaf Gent wat in die middel van die kaart met ʼn rooi kol aangedui word. Vroeë Geskiedenis Dit is belangrik om die geskiedenis van België, of meer spesifiek Vlaandere te verstaan, om iets te wete te kan kom oor waar die eerste inwoners van die dorp Staden vandaan gekom het, wat hulle deurgemaak het en waarom daar van Staden af weggetrek is.

10 10 Die Romeine, onder leiding van Julius Caesar, het hierdie gebied, na anneksasie, Gallia Belgica genoem. Jare later, na onafhanklikwording, het hierdie name die naam België geïnspireer. Na die val van die Romeinseryk in 500 AD het Frankiese Germane, wat afkomstig was van streke oos van die Rijnrivier, weswaarts getrek en die noorde van die gebied beset. Dit het die taalskeiding veroorsaak wat vandag nog prominent is met Frans in die suide en Vlaams in die noorde. Daarna het die gebied ʼn tydperk van plunderaars van buite, veral deur die Vikings, beleef. Dit het gelei tot die feodale stelsel waar ʼn heerser ʼn klein gebied vanuit ʼn kasteel of vesting beheer en beskerming in ruil van verskeie tipes belastings verleen het. So het die gemeenskap van Staden, net suid van Brugge in die streek Vlaanderen, ook rondom ʼn kasteel met die naam Staden ontstaan. Dit sal later in meer besonderhede bespreek word. Hierdie streek, veral die gebied tussen die drie stede, Brugge, Gent en Ieper, waarin die kasteel of dorp Staden sentraal geleë was, het ʼn baie ryk geskiedenis, maar eers iets rondom die taal. (Ieper word nie op die kaart aangedui nie, maar is basies geleë op die onderste of suidelike punt van die driehoek met Brugge en Gent, net wes van Kortrijk wat wel op die kaart aangedui word)

11 11 Hoofstuk 4 Watter taal het die van Stadens gepraat? Die taal wat in die 1100 s in Wes-Vlaandere gepraat was, is nie dieselfde taal as wat vandag, meer as nege honderd jaar later, daar gepraat word nie. Vandag word daar meestal Wes-Vlaams in Staden gepraat. Die naam Staden word in hierdie dialek uitgespreek met ʼn klanklose d. Dus word Staden foneties as Staen uitgespreek. Daar is ook ʼn geval waar Staden as Staen aangeteken is op ʼn kaart wat uit die 1600 s dateer. Dus moet daar afgelei word dat die gebruik van die klanklose d al van die vroegste tye af plaasgevind het. Sien Staen so met die rooi pyl aangedui op uittreksel van die ou kaart BrugseVrije 1664 Maar watter taal sou die van Stadens gepraat het toe hulle nog in Staden gebly het? Daar is in 1932 ʼn dokument ontdek wat vermoed word uit die jare 1100 s dateer. Dit is dieselfde era as wat die kasteel, Staden, gebou was. Hierdie dokument is vanaf Wes- Vlaandere afkomstig en wat dit so besonders maak is dat dit ʼn liefdes gedig bevat wat twee keer, net in verskillende tale neergeskryf was. Die een taal is Latyn en die ander word as die oorspronklike taal beskou waaruit Vlaams, Nederlands asook Afrikaans ontstaan het. Die taal word Wesnederfrankies genoem. Die gedig in Wesnederfrankies lees as volg: Hebban olla uogala nestas hagunnan hinase hi(c) (a)nda thu uuat unbidan uue nu In Latyn lees dit so: Habent omnes uolucres nidos inceptos nisi ego et tu. Quid expectamus nunc. Die vertaling in Nederlands wat nader aan Wes-Nederfrankies is, lui as volg: Hebben alle vogels nesten begonnen, behalve ik en jij. Waarop wachten we nu?

12 12 In Afrikaans sou ons sê: Het alle voëls begin nesmaak, behalwe ek en jy? Waarom wag ons nog? Hier is ʼn weergawe van die oorspronklike dokument: ʼn Vergroting van die Hebban olla uogalas lyk so: Dit is dus duidelik dat die taal van die van Stadens nie net gedikteer was deur die land of omgewing waarin hulle gelewe het nie, maar ook, omdat tale nie staties is nie, deur die tyd waarin hulle geleef het. Met die verandering van milieu het die taal dan ook so verander dat dit te betwyfel is of die voor en nageslagte mekaar goed sou kon verstaan het.

13 13 Hoofstuk 5 - Staden Staden was ʼn gemeenskap wat gedurende die jare 1100 ontstaan het aan die walle van die Loobeek (of Luikebeek). Die word loo beteken bos of bosryk en beek dui op ʼn stroom of spruit. Dit was dus ʼn baie bosryke omgewing wat, soos reeds genoem, so min of meer tussen die hedendaagse dorpe Brugge en Ieper geleë is. Hierdie is vandag nog by uitstek ʼn vrugbare omgewing waar veral met groente geboer word. Dit kan daarom afgelei word dat die inwoners van Staden, oorspronklik hoofsaaklik boere was. Dit was die tye van die feodale stelsel waar heersers gewoonlik in ʼn kasteel gebly het en dan belastings van die gemeenskap in ruil vir beskerming en regspraak geëis het. So ʼn kasteel is dan ook in hierdie tydperk opgerig. Die naam van die kasteel is dan ook in 1115 Staten genoem. In 1127 is die naam verander na Stathan nadat die kasteel verwoes was en weer opgebou was. In 1149 verander dit weer na Stades en dan finaal in 1185 na Staden. Die woord staden beteken woonplek of nedersetting. Hierdie kasteel het ʼn geskiedenis van verskillende here of heersers met ʼn tyd van totale verval nadat die adel hulle gesag tydens die Franse revolusie verloor het. Die kasteel is later weer herstel maar die Duitsers, die ene veldmaarskalk Von Hindenburg, het dit gedurende die Eerstewêreldoorlog as plaaslike hoofkwartier gebruik. Op 13 Julie 1917 het hierdie kasteel deur kanonne van Engeland onder skoot gekom en is totaal vernietig, met groot ongevalle onder die Duitse offisiere. Die kasteel is nooit weer herbou nie en in 1958 is die murasies finaal opgeruim. Van die ou kasteel bestaan daar vandag nog net een muur en ʼn sitbankie as monument, van die oorspronklike klip, wat oorgebly het.

14 14 Staden kasteel monument Foto s van die oorspronklike Staden kasteel:

15 15

16 16 Voor 1280 het die kasteel aan Jan van Gistel behoort, tot die middel 1400 s, aan Jan van Moorslede, en daarna tot 1472 aan die here van Lichtervelde. Die daaropvolgende eienaars was die here van Noyelles wat in 1472 die "Hof van Staden" deur middel van ʼn huwelik verkry het. In 1648, word die kasteel verkoop aan Claudius de Carnin. Onder Franse besetting van die Westkwartier (gedeelte van Vlaandere), verhef Lodewijk XIV die eienaar, Jan de Carnin tot "Graafschap van Carnin en Staden" (1712). Die "Hof van Staden" was verantwoordelik vir die regspraak en heffing van belasting en het onder die heerskappy van Ieper gesorteer. Daar moet onthou word dat die inwoners van Staden nie hierdie naam gedra het terwyl hulle in Staden gewoon het nie. Dit was eers na hulle na ander gebiede uitgewyk het dat hulle die naam van Staden as ʼn beskrywing van herkoms gekry het. Dit was die algemene gebruik om dit so te doen as verdere onderskeiding, meer as net die naam van die persoon. ʼn Bekende Bybelse voorbeeld van hierdie gebruik is, Simon van Sirene wat Jesus se kruis gedra het. ʼn Ander metode van benaming wat ook populêr was, was om die eerste naam van die vader te koppel aan die kinders soos byvoorbeeld Janse van Staden as die vader se eerste naam Jan was. Dit het beteken dat die kinders die pa se naam as tweede naam gedra het, maar dit was nog steeds nie ʼn permanente familienaam nie. Hierdie gebruik het ook onder die van Staden voorgeslagte voorgekom.

17 17 Hoofstuk 6 Brugse Metten Vlaandere het ʼn baie interessante geskiedenis en hoewel dit nie direk met die Van Staden familie verbind kan word nie, is dit vanselfsprekend dat die Van Staden voorsate hierdie geskiedenis meegemaak het. Die Franse soldate trek die stad Brugge binne. Vroeg in die tweede millennium het die gebied in Vlaandere met die drie stede as kerne, Gent, Brugge en Ieper, geweldige ekonomiese opbloei beleef. (Daar moet gelet word dat die kasteel Staden feitlik sentraal tot hierdie drie stede geleë was) Dit was veral die wol-wewery wat die ekonomie gestimuleer het met wol wat nie net vanuit hierdie streek gekom het nie, maar ook vanaf verskeie ander gebiede soos veral Engeland en waarna die weefstof ook dan weer verder uitgevoer was. Dit het ook vir velerlei ander produkte gegeld met sterk ondersteuning van ambagslui soos byvoorbeeld messelaars, ystersmede asook handelaars en boere. Die destydse kuns en argitektuur van hierdie streek kan met die van noord Italië vergelyk word en is vandag nog duidelik sigbaar. Dit het gelei tot sterk ambags- en handelsguldes wat gevorm is om die bedryf te beheer. Handelskepe van oor die hele Europa het by die hawestad Brugge aangedoen en materiaal en weefstof geruil vir kaas, wol, lood, tin; steenkool van Engeland; varke van Denemarke; wyn van Spanje, sy en oosterse speserye van Venesië en Genua en pels van verre Rusland en Bulgarye. Die gebied het floreer en teen die jaar 1340 was Gent naas Parys, die grootste stad in Europa. In 1309 is die eerste aandelebeurs in die wêreld in die stad Brugge gevestig, maar boerdery sou by uitstek die sterkste bedryf in die streek bly. Hierdie ekonomiese oplewing het dan veroorsaak dat die burgery of werkersklas baie rykdom opgebou het en dus ʼn goeie bron van belasting vir die adel geword het. Dit het gou spanning veroorsaak deurdat die ambagslui, handelaars en boere ʼn weerstand teen die belastings ontwikkel

18 18 het. Die heersers of ridders wat in die onderskeie kastele gewoon het, was grootliks verteenwoordigers van die koning en moes die grootste gedeelte van die belastings wat deur hulle gevorder is, aan die Franse koning oorbetaal. Die spanning was aan die oploop tussen Frankryk en Engeland wat teen 1337 sou uitloop as die begin van die honderd jarige oorlog. Die handels-guldes het egter hul simpatie by hul groot handelsvennoot, Engeland, geskaar, hoewel Vlaandere onder Franse heerskappy was. ʼn Paar leiers uit die burgersklas kom toe in opstand teen die Franse en begin om belastings te weerhou en verklaar die vryheid van die gebied. Let daarop dat die Franse revolusie eers sowat agthonderd jaar later sou volg. Die Franse koning stuur in reaksie ʼn garnisoen van 2000 soldate na Brugge om die revolusie te onderdruk. Die Franse soldate val Brugge binne en verjaag die opstandige burgerlikes uit hulle huise. Op Vrydag 18 Mei 1302, die nag van die Brugge Metten, slaan gewapende burgerliks met ʼn verrassingsaanval op die Franse toe. Almal wat aangekeer was moes die woorde skild en vriend sê. (Daar is onsekerheid of dit nie dalk gulde s vriend was nie) Die Franse kon nie hierdie Vlaamse of Wesnederfrankiese woorde uitspreek nie en is so geïdentifiseer en om die lewe gebring. So word omtrent 800 Franse in een nag gedood. Daar word beweer dat die Franse soldate meestal dronk was en glad nie enige teëstand verwag het nie. Die res van die soldate het toe uit die stad gevlug. Voorstelling van een gelijkaardige slachting. Het betreft een beschilderd reliekenschrijn dat bewaard wordt in het klooster van Mariënlof te Kolen-Kerniel Die naam Brugse Metten het te doen met die meegevoel met ʼn soortgelyke Siciliaanse revolusie, wat ʼn paar jaar vroeër, in 1282, plaasgevind het en die Franse suksesvol van die eiland afgejaag het.

19 19 Hoofstuk 7 Slag van die goue spore Dit is te verstane dat die Franse koning nie hierdie soort opstand sou verdra nie en stuur dadelik ʼn leër om die opstand te onderdruk. Op 11 Julie 1302, minder as twee maande na die Brugse Metten, ontmoet die Franse leër, ʼn klassieke feodale weermag, vergesel deur sowat 2500 ridders, 1000 soldate met kruisboë, 1000 soldate met spiese bewapen en 3500 ander voetsoldate, (8000 in totaal) die Vlaamse burgerlike leër van bykans 9000 man. Behalwe 400 adellikes op perde was al die Vlaandere voetsoldate. Hulle was egter goed bewapen as gevolg van die rykdom van die burgerstand. Die Vlaamse leër was veral met twee wapens bewapen, ʼn kort spies wat iets tussen ʼn knuppel en ʼn spies was, wat hulle ʼn goedendag genoem het en ʼn lang spies of ook geldon genoem. Op die boonste afbeelding kan die goedendag s en geldons gesien word. Daar was tot voor hierdie geveg, nog nooit ʼn veldslag waar die voetsoldate ʼn leër van berede-soldate kon verslaan nie. Toe die geveg aanbreek het die Franse voetsoldate aanvanklik goeie vordering gemaak. Hulle word egter gou terug geroep sodat die ridders (lees adellikes) die oorwinning kon behaal. Daar was egter twee struikelblokke. Die gevegsterrein was naby ʼn spruit en baie ongelyk en die ridders het gesukkel om hul linies opgestel te kry. Die Vlaamse soldate het die geldons in die grond gedruk en met hulle voete vasgetrap en dan bloot die skerp punt voor die aanstormende ridders ingedruk. Dit het tot gevolg gehad dat vlaag op vlaag ridders bloot deur die voetsoldate gestuit was en meestal hul perde onder hulle gedood was. Toe die Franse ridders sien dat die geveg verlore is, probeer hulle vlug, maar die burgerlike weermag het nie die erkende oorlogsprotokol gehandhaaf deur vlugtende soldate te laat gaan nie. Die Franse is vir sowat 10 kilometer agtervolg en geen genade is betoon of krysgevangenis geneem nie. Die gevolge van hierdie slag was dat ʼn leër bestaande uit burgerlikes die leër van die Franse koning verslaan het en dat voetsoldate ʼn berede.

20 20 weermag verslaan het. Die Skotte het ook dan kort hierna, aangespoor deur die slag van guldensporen, hierdie tegniek toepas en so die Engelse weermag verslaan. Hierdie dag is tot vandag toe ʼn Belgiese vakansiedag. Daar is na die geveg honderde goue spore (waarmee ruiters perde aanspoor) afkomstig van Franse edelmanne op die slagveld opgetel en dit het vir meer as tagtig jaar in ʼn kerk, as bewys van die triomf, bly hang. Voorbeelde van die goue spore

21 21 Hoofstuk 8 Slag van Roosebeke Die slag van Roosebeke of Westrozebeke het op 27 November 1382 plaasgevind as deel van die 100 jarige oorlog wat tussen Frankryk en Engeland gewoed het. Met Vlaandere se ekonomiese verbintenis met Engeland en die streek se quasi onafhanklikheid van Frankryk, na die slag van die goue spore, het Frankryk die streek tagtig jaar later weer ingeval. Onder leiding van Philip van Artevelde het ʼn swak opgeleide asook swak bewapende burgerlike mag teen die Franse opgetrek en mekaar by Roosbeke op die Goudberg sowat vyf kilometer suid van die nedersetting, Staden, ontmoet. Die Vlaamse mag was sowat man sterk wat teen ʼn Franse leër met ʼn groot oormag opgetrek het. Die Franse het gou die oorhand gekry en volgens geskrifte het daar nie minder as dooies op die slagveld bly lê nie. Die Franse het toe ook weer beslag op die goue spore gelê. Dit moes ʼn geweldige traumatiese ervaring vir die gemeenskap gewees het. Waarskynlik, het feitlik alle Vlaamse families in hierdie gebied verliese onder manlike familielede gely. Ek dink nie dit is te vergesog om die afleiding te maak dat van die familielede van die Vlaamse Van Staden familie, wat later na Nederland verhuis het, ook geliefdes tydens hierdie slagting verloor het nie. Slag van Roosebeke (Jean Froissart, 1405) Die kasteel in die agtergrond van die skets moet die kasteel Staden wees aangesien dit die enigste kasteel in die nabyheid van die geveg was.

22 Hierdie streek het die naam van die Brugse Vrije gedra. Hier is ʼn kaart van die streek wat later 1664 geteken is. 22

23 23 Hoofstuk 9 - Reformasie Hoewel daar vir meer as twee honderd jaar voor die Lutherse reformasie al verskeie vorme van verset en verandering plaas gevind het, het die kerkhervorming of reformasie basies afgeskop in 1517 toe Martin Luther die 95 stellings aan die kerkdeure van Wittenberg vasgespyker het. Dit het dadelik polarisasie tussen die sogenaamde protestantse en die Roomse kerk, wat ook die staatskerk was, veroorsaak. In die noorde met Duitsland, Nederland en die Skandinawiese lande het die Roomse kerk en staat ʼn meer verdraagsame houding teenoor die protestante gevoer, maar in die suide met veral Frankryk, Spanje en België was daar ongenaakbaar teenoor die sogenaamde ketters opgetree. België en meer spesifiek Vlaandere was sentraal tot die aanvanklike reformasie of protes teen die Roomse kerk en die eerste martelare het ook dan hier voorgekom. Na ʼn tydperk van ligtere strawwe, word die eerste protestantse martelare op 1 Julie 1523 op die groot mark in Brussel lewend verbrand. Hulle was twee monnike van die Augustynseklooster in Antwerpen. Beide Brussel en Antwerpen is met die pad langs minder as 100 kilometer van Staden af geleë.

24 24 Net om ʼn stukkie interessante geskiedenis aan te haal, het een van die martelare klaarblyklik net voor hy sterf uitgeroep: Ek sien rose wat uitgestrooi word. Hierdie gebeure het Maartin Luther so aangegryp dat hy ʼn roos as kenteken aangeneem het. Hy skryf ook ter herinnering van die martelare die volgende lied: Een nieuw lied wij heffen aan Dat geev God onze Heere Te zingen, wat God heeft gedaan Te Zijner lof en ere. Te Brussel in Zuid-Nederland Door n tweetal jongelingen Die uit des Heeren milde hand Zeer schoone gaven ontvingen, Heeft Hij Zijn wondermacht betoond. (Hierdie lied is in Nederlands opgespoor, maar ek vermoed dat dit ʼn vertaling vanuit die oorspronklike Duits kon wees.) Na die dood van die eerste twee martelare, het die vervolging van die protestante sterk toegeneem met honderde martelare uit Vlaandere wat verbrand, onthoof of lewend begrawe was. Daar is ten minste twee aangetekende teregstellings van inwoners van die dorp Staden. Joos Adlbrecht en Jan de Hondt uit Staden is aangetekende gevalle wat in 1551 tereggestel is, maar daar kon ook verskeie ander van hierdie gemeenskap gewees het. Bogenoemde twee was as 't faict van Luterie" aangekla. Dit is dus duidelik dat aanhangers van die Lutherse leer nie verdra is nie. Dit is daarom nie vreemd om te verstaan dat volgelinge van Luther weggevlug eerder as weggetrek het nie.

25 25 Hoofstuk 10 Nederlandse Immigrante Dit was nie net die godsdienstige vervolging wat ʼn probleem geword het vir die inwoners van Vlaandere nie. In ʼn brief van ene Gaspar Hedio aan hertog Albrecht van Pruise, gedateer 26 Desember 1544, word beweer dat drie plae in Antwerpen heers: Buitensporig swaar belastings Heftige vervolging van die protestante Duurder wordende lewensmiddele Hierdie toestand het oor die hele Vlaandere gegeld en was dus ook op die inwoners van die dorp Staden van toepassing, veral omdat Antwerpen as een van die meer vooruitstrewende stede beskou was. Die vooruitstrewende wewery-stede, Brugge, Gent en Ieper se ekonomie was besig om te taan as gevolg van die kompetisie vanuit veral Engeland en omdat die Zwin-rivier wat Brugge met die Noordsee verbind, besig was om toe te slik. Dit het die beweging van skepe belemmer. Die politieke landskap het in daardie tyd ook verander. Karel die 5de word in die jaar 1500 in Gent gebore. Op die rype ouderdom van 15 word hy aangestel as Hertog van Brabant en heerser van die Nederlande, die huidige België, wat Vlaandere insluit. Die volgende jaar word hy koning van Spanje en daarna van Napels, Sardinië, Sicilië, die Spaanse gebiede van die nuwe wêreld, Mexiko, Peru en die Karibiese eilande. Hy word ook gekroon as koning van Duitsland en in 1519 aangestel as heerser van die Heilige Roomse Ryk. Hy was dus die magtigste heerser in Europa. Hy was glad nie geneë met die protestante wat die Roomse kerk ondermyn nie en in 1550 vaardig hy die sogenaamde Edik van Bloed uit, wat die doodstraf aankondig vir enigeen wat aan kettery skuldig bevind word. Verder stel hy swaar belastings in om sy oorloë te finansier. Dit was die laaste strooi vir ʼn groot aantal inwoners van Vlaandere wat ook daarna besluit om te trek. Die enigste gebied wat nie onder Karel die 5de se heerskappy was nie en ook nie vir die inwoners van Vlaandere ʼn groot taal hindernis ingehou het nie, was Nederland. Volgens een skatting het daar tot en met 1630 sowat immigrante vanuit verskeie lande en gebiede na Nederland gestroom. Dit is duidelik waarom vanne belangrik geword het, om tussen hierdie mense te onderskei. Die stad van herkoms het ook gou as metode of gebruik van onderskeiding gevestig geraak. So het vanne of familiename dus ontstaan. Hoewel Napoleon in die vroeë 1800 s die familiename in Europa verpligtend gemaak het, was dit reeds sedert die vroeë 1500 s ʼn algemene gebruik.

26 26 Volgens die Britse historikus Jonathan Israël het die geskiedenis van Nederland in 1477 begin. Nederland was dus nog ʼn baie jong land in die middel 1500 s toe ʼn groot aantal protestantse immigrante vanuit Vlaandere na Nederland verhuis het. Daar word vermoed dat dit ook gedurende hierdie tyd, die middel 1500 s was, dat inwoners van die dorp, Staden in Vlaandere na Nederland verhuis het en toe die naam Van Staden in Nederland gevestig het. ʼn Nederlandse navorser in genealogie met die naam van Chris Meurer, het my ingelig dat die oudste van Staden wat hy in sy navorsing kon opspoor, die naam van Vader van Staden gedra het. Sy geboortedatum is onbekend, maar word op, om en by 1535 geskat. Daar word vermoed dat dit die eerste persoon is wat vanaf Staden in Nederland aangekom het en wat ook direk met die bloedlyn van die eerste van Staden wat in die Kaap aangekom het, verbind kan word. Hy was dus nie noodwendig die enigste van Staden in Nederland nie. Vader van Staden het vier seuns gehad, die oudste Christiaen (+-1565), die tweede Melchger(+-1565), die derde Gerrit (+-1570) en die jongste Antonius (+-1580). Daar bestaan ʼn vermoede dat een van die die seuns die naam van die stamvader gedra het, maar dit bly op hierdie stadium slegs ʼn vermoede. Die oudste, Chistiaen het net een seun gehad, Jan Christiaense van Staden wat heel waarskynlik in Amsterdam om en by 1595 gebore is. Die Christiaense wys net soos in die geval van Janse wat reeds genoem is, op seun van Christiaen. Hierdie naamvorm was al reeds ʼn gebruik voor familiename of vanne in gebruik gekom het. So lees ons ook in die Bybel van Simon seun van Jona. In die Hollandse idioom, of gebruik sou dit dus Simon Jonas gewees het.

27 Kaart van Nederland en België in die 16de eeu 27

28 28 Hoofstuk 11 - Die Van Staden stamvaders in Nederland Jan Chistiaense van Staden is oorlede na 1659 maar sy presiese sterfdatum is onbekend. Hy het sover bekend drie kinders gehad. Annetje Jans (1625), Christiaen Janse (1633) en Meerten (Marten) Jans (1638). Uit die navorsing blyk dit dat sy vrou in 1600 gebore is, maar haar naam en nooiensvan is onbekend. Die oudste twee kinders is albei in Amsterdam gebore, maar die jongste seun is in Haarlem gebore. Oor Jan Christiaense is baie min bekend. Daar word vermoed dat hy die Jan van Stade was, ʼn brandewynbrander wat in 1632 ʼn huis en erf in Dirck van Hasselts Steegh wat t wapen van Emmerick uijthangende (voorloper van straatnommers) in Amsterdam gekoop het. (GAA, Rechtelijk Archief, inv 2166, fol. 128) Dit is nodig om te verstaan dat in daardie tye geen geboortesertifikate of ID dokumente bestaan nie. Die spel van name en vanne het van tyd tot tyd verander en was nie altyd konsekwent gedoen nie. Die beste beskikbare inligting was doopregisters, eiendomstitelaktes, huweliksregisters, testamente en ander amptelike dokumente wat behoue gebly het. Dit is opmerklik dat daar in ʼn groot mate selfs in die vroeë Kaapse jare verafrikaansing in die uitsprake voorgekom het. Ek het probeer om so ver moontlik al die alternatiewe spel vorme deur te gee. Dit lyk of dit die regte tyd was vir Jan Christiaense om ʼn huis te koop, want in 1633 in Amsterdam is sy eerste seun, genaamd Christiaen Janse van Staden gebore. Hy trou op 25 September 1660, toe hy 27 jaar oud was met die 30 jarige Maria Weijtings uit Heusden wat in de Fluwelenbrug te Amsterdam gewoon het. Die huwelik was gesluit te Doorn. Doorn is ʼn klein dorpie naby Utrecht. Die beroep van Chistiaen Janse van Staden word aangegee as hovenier op Maarsbergen Dit is nodig om te weet dat hovenier vertaal kan word met tuinier. Dit was egter die persoon wat verantwoordelik was vir die kweek en tuinboukundige aspekte van die tuin van die Maarsbergse landgoed en het nou saam met die tuinargitek gewerk. Dit moet nie verwar word met tuinman wat die harde arbeid in die tuine moes doen nie. Die beroep hovenier is baie sterk in die van Staden geskiedenis in Nederland. Christiaen Janse is in 1697 op 64 jarige ouderdom oorlede. Hy was die eerste van vier geslagte hoveniers wat by verskeie adellike landgoedere gewerk het. Sy seuns Jan (Johan) en Sameul was ook hoveniers by verskillende bekende landgoede soos Maarsbergen, Soestdijk asook Huis ten Bosch in Den Haag. Ook die kasteel Nederhorst, Huis ter Nieuburch (Rijswijk), Honselaarsdijk en Hampton Court in Engeland. Johan se seun Christiaan Pieter van Staden ( ), gedoop in die Domkerk in Utrecht, volg ook in die spore van sy pa. In onlangse navorsing na die oorspronklike tuinuitleg van Het Loo (vertaal as Die Woud), in Apeldoorn, is ʼn plan opgespoor deur Christiaan Pieter van Staden onderteken en wat beskou word as die oorspronklike tuin

29 29 plan van die tuine agter die huis of paleis. Die styl van die tuin-uitleg staan as Nederlands- baroque bekend. Wat vreemd is, is dat daar geen bewyse opgespoor kon word waar die Huis van Oranje hom aangestel het om sulke planne te teken, of dat hy ʼn tuinargitek was nie. Na talle navorsing word hy egter as die oorspronklike ontwerper van die agter tuine van Het Loo beskou. Hierdie paleis wat aan die Oranje- Nassau koninglike familie behoort, is in die 1980 s, geboue sowel as tuine tot hul 17de eeuse oorsprong en karakter gerestoureer. Dit is dan hier waar die oorspronklike planne so belangrik geword het. Dit is vandag naas ʼn koningshuis ook ʼn museum en word as een van die geskiedkundige en argitektoniese juwele van Nederland beskou. Dit is dus nie net in Suider-Afrika waar die van Stadens ʼn nalatingskap gelewer het nie. Het Loo

30 Het Loo (tydens my besoek in Desember 2011) 30

31 Agter tuine van Het Loo soos deur Christiaan Pieter van Staden ontwerp is. 31

32 32 Hoofstuk 12 Maarten van Staden Jan Christiaense se tweede seun, Maarten is in 1638 in Haarlem Nederland gebore. Dit was die gebruik by talle protestantse families om hulle seuns Martin te noem, ter ere aan Martin Luther wat die protestantse leer begin het. Dit kan dus afgelei word dat hierdie van Staden familie sterk protestantse verbintenisse gehad het. Skets Haarlem in 1600 s Sy naam word per geleentheid ook as Meerten, Marten en Marte gespel. In Nederland word sy naam ook ooreenkomstig sy ouer broer en suster as Maarten Jans van Staden aangegee (ook Marte Jans van Staades). In ʼn notariële akte van 1683 in Nederland teken hy sy naam as Maarten van Staden. In sy testament gedateer 1705 (in die Kaap) teken hy sy naam as Marten met een a. Ek het egter gekies om ter wille van konsekwensie in hierdie dokument by die dubbel a spelvorm te bly. Maarten van Staden se handtekening op ʼn notariëleakte van 1683 (In Nederland)

33 33 Marten van Staden en Catharina Willemsz se handtekeninge op hul testament van 1705 (In die Kaap) Maarten werk tussen 1675 en 1681 te Werkhoven naby Utrecht. Van 1681 tot 1685 werk hy in Doorn te Huis Doorn as hovenier. Weereens ʼn bewys dat die hoveniers bloed sterk in die familie gevloei het. Op daardie stadium het Huis Doorn behoort aan Caius Laurentius Barthram, seun van die graaf van Broeckdorff. Huis Doorn bestaan ook vandag nog. Dit het ʼn ryk geskiedenis, deurdat Keiser Wilhelm II, die laaste keiser van Duitsland, dit in 1919 gekoop het en tot sy dood daar gewoon het. Sy graf is ook op die eiendom. Ook ander bekendes soos barones Ella van Heemstra, die moeder van die bekende aktrise, Audrey Hepburn, het ook baie jare op die eiendom gewoon. Borsbeeld van Keiser Wilhelm II voor Huis Doorn Ek het gedurende Desember 2011 by Huis Doorn besoek afgelê. Dit is vandag ʼn museum, maar anders as by Het Loo, het van die 16de eeuse formele tuine niks oorgebly nie.

34 34 Huis Doorn Huis Doorn In 1674 of dalk vroeër trou Maarten met Maria (Margaretha) Ernst (Ernesta,Ariens) van Amerongen. Uit hierdie huwelik is een seun Marthinus, gebore. Marthinus word dan ook op 6 Junie 1675 in die Oude Kerk te Werkhoven, Utrecht gedoop. Maria is egter oorlede voor 1677, vermoedelik nie lank na die geboorte van Marthinus nie, want op 25 November 1677 trou Maarten weer met Catharina (Catelijntje, Caetje) Willemsz in die Nederlands Hervormd kerk van Werkhoven. Sy was in Griessen Nieukerck gebore.

35 35 Nederlands Hervormde Kerk van Werkhoven Uit die tweede huwelik met Catharina is die volgende kinders gebore: Maria (Marije, Margje) Werkhoven Nederland Mourits (Maurus Louies) Werkhoven Nederland Jan (Joannes) Doorn Nederland Caspara Doorn Nederland Willem (Wilhelmus) Doorn Lijsbet (Elizabeth) Drakenstein Kaap Pieternella Drakenstein Kaap Maarten en sy vrou en ses kinders kom vermoedelik in 1687 in die Kaap aan, want in daardie jaar word die plaas Bloemendal aan hom toegeken in die Simondium distrik naby Drakenstein. (Drakenstein het later Paarl geword). Dr. Pama gee egter die jaar van aankoms as 1686 aan. Dit lyk of Maarten hom aanvanklik in die Kaap gevestig het. Op die 31ste Januarie 1688 word aan Maarten verlof verskaf deur die Burger Raad om van die Kaap na Drakenstein te verhuis. Die skuif het waarskynlik op 10 Desember van daardie jaar plaasgevind, te oordeel aan die datum by die handtekening van Simon van der Stel. (1 STB 15/2, Attestatien) Daar bestaan ongelukkig nie ʼn monsterollen vir 1687 nie, maar in die 1688 rol word Maarten en sy vrou as vryburgers gelys. Sy beroep word aangegee as vrijlandbouwer. In 1697 word hy verkies as heemraadslid vir die distrik Drakenstein. In 1703 word hy aangestel as ouderling in die Kaapse gemeente. In 1706 was hy onder die nege persone wat vanweë hul stryd teen Wilhelm Adriaen van der Stel, voor die Raad van Justisie gedaag is. Maarten is op 7 November 1716 op die ouderdom van 78 jaar te Drakenstein oorlede. Sy vrou Catharina is ʼn jaar later in 1717 oorlede. Van Staden skets - Paarlberg

36 36 Skets van die Kaap gemaak deur van Staden in 1710 (Watter lid van die van Staden familie hierdie skets en ander sketse gemaak het, is onbekend vermoedelik Elizabeth van Staden of Lijsbet soos sy in die Kaap bekend gestaan het.) Schalk Willemz van der Merwe, (seun van Willem Schalk waarvan later meer geskryf word) heemraad van Drakenstein, koop twee maande na sy huwelik met Catharina Cloete beide plase Overveen en Bloemendal op 27 Augustus 1717 van Maarten van Staden. Maarten het die plaas Overveen, wat geskei was met Bloemendal deur die plaas van Willem Schalk van der Merwe, genaamd Kunnenberg, later in sy lewe bekom. Schalk Willemz se transaksie moes uit die boedel van Maarten of selfs Catharina gewees het, want Maarten is reeds in 1716 oorlede. In die boedel van Maarten word onder andere die volgende gelys: Woonhuis met twee kamers (slaapkamers), voorhuis en kombuis asook n wynkelder, stookhuis en koringhuis. Ses mansslawe en een slafin. 54 beeste, 4 perde en 282 skape. Van Staden skets - Kerk met toring 1710 (sien kerk ook regs op boonste skets van Kaap)

37 Kaart van Stellenbosch en Drakenstein omgewing met settelaar plase aangedui 37

38 Kaart gevind op plaas Bloemendal (sien uittreksels hieronder) 38

39 39 Ek vermoed dat die Willem Schalk van Zijl, eerder Willem Schalk van der Merwe moes wees. Na Maarten van Staden se dood het hy soos vermeld Bloemendal en Oveveen uit die boedel gekoop en dus al die plase in die groep soos op die volgende kaart gesien, besit. Uittreksel uit kaart soos bo aangedui: Die drie plase Bloemendaal, Kunenburg en Overveen word duidelik op die kaart aangedui, met die kerk daar digby. Dit is interessant om van kennis te neem dat Bloemendal en Overveen twee dorpe of gemeenskappe is wat vandag nog in Nederland langs mekaar geleë is. Dis in die gebied net wes van Haarlem in Nederland.

40 Vandag is die oorsponklike plase meestal onderverdeel en baie name het verlore gegaan. Die enigste aanduiding van Bloemendal, is op die hek van die plaas Paddabult ,

41 41 Plaas Bloemendal (Paddabult) Nog n Van Staden Skets - Stellenbosch

42 42 Hoofstuk 13 Willem Adriaan van der Stel Vir die ouer mense wat nie meer die geskiedenis so goed kan onthou nie en vir die kinders wat nooit die geskiedenis op skool geleer het nie, wil ek eers ʼn stukkie geskiedenis van die Kaap vertel. Johan Anthonisz (Jan) van Riebeeck kom op 6 April 1652 in die Kaap aan. Hy was nie deur die Nederlandse regering gestuur nie, maar deur ʼn maatskappy genaamd die Vereenigde Oostindisce Compagnie (VOC). Hy stig ʼn nedersetting wat hy die Cabo van Goeie Hoop noem. (die Portugese invloed was nog sterk met die word Cabo en nie Kaap nie) Die naam Kaapstad sou eers meer as ʼn eeu later kom. Die VOC was ʼn magtige maatskappy, beheer vanaf Amsterdam, deur sewentien direkteure wat as die Here Sewentien bekend gestaan het. Hierdie maatskappy was soewerein en het selfs teen lande oorlog verklaar en gebiede in besit geneem. Die VOC het ʼn oosterse hoofkantoor -Raad van Indië in Batavia (vandag Djakarta) in Java gestig, met ʼn goewerneur generaal aan die hoof. Die Kaapse nedersetting is onder gesag van die Here Sewentien sowel as die Raad van Indië geplaas. Die amptenare van die VOC was gewoonlik vir ʼn kontrak tydperk aangestel en hulle kon nie bedank soos hulle wou nie. Om geld te spaar het Jan van Riebeeck toe sekere amptenare vrygestel van hulle diens aan die Kompanjie op voorwaarde dat hulle op hulle eie boer en dan hul produkte aan die kompanjie verkoop, sogenaamde vryburgers. Die VOC het besluit dat die amptenary nie plase mag besit en produkte aan die Kompanjie lewer nie, om die vestiging van monopolie te verhoed. Goewerneur Simon van der Stel, n opvolger van Jan van Riebeeck, het wel ʼn plaas Constantia (later Groot Constantia) van die VOC ontvang. Alle grond het aan die Kompanjie behoort en is deur hulle uitgedeel soos hulle wou. Willem Adriaan van der Stel, seun en opvolger van Simon, ontvang toe die plaas Vergelegen aan die voet van die Hottentots-Hollandberge. Net vir die interessantheid, Vergelegen is naby die huidige Somerset-Wes. Dit word vandag as feitlik deel van Kaapstad gesien. Tog het dit die naam Vergelegen gedra. Die afstande het oor die jare baie korter geword. Hier het Adriaan vir hom ʼn plaas op die skaal van ʼn Europese landgoed uitgelê met 200 slawe en sestig wit knegte. Kort voor lank het hy skape en 1000 beeste besit, genoeg om aan die totale vleis behoefte van die Kompanjie te voorsien. Sy plaas het ook ʼn vyfde van die totale koringoes gelewer en saam met sy familie het hulle in die totale wyn behoefte van die Kaap voorsien. Dit het die vryburgers natuurlik ontstel omdat hulle mark totaal bedreig was. ʼn Klompie leiers, onder woordvoering van Adam Tas, het toe ʼn versoekskrif aan die owerhede in Batavia gestuur en die amptenary van wangedrag beskuldig. Die owerhede in Batavia stuur dit toe weer aan vir die Here Sewentien in Amsterdam. Dit is weer aan die Goewerneur in die Kaap vir verslagdoening gestuur.

43 43 Goewerneur van der Stel en sy medeamptenare was natuurlik briesend en het ʼn groot aantal vryburgers gedwing om ʼn dokument te onderteken wat sy onskuld bewys. Van der Stel het ook op die dagboek van Adam Tas, as deel van sy bewysstukke, beslag gelê. Hy het later groot dele van die dagboek vernietig maar dele het behoue gebly. Hier is ʼn interessante uittreksel uit die dagboek: Maandag den 22e.(1706) S'morgens goed weer. deese voormiddag quamen hier de Messrs. van der Heijden, van der Bijl, Pretorius, Jan Elberta, alsmeede de kranketrooster van der Maas, mijn Kijsbroeder, en Boggeveen, ook quam hier Mr. Kina, Hercales da Free, en Appel, Arij van Wijk, die ons verhaalde dat van Staden en van Zeijl waren afgevallen, maar dat hij van gevoelen was dat de meeste mensehen in de Wagenmakers Valleij niet souden teekenen. Wij spraken met elkanderen seer omstandig van de miaselijke woeling van den gonverneur en zijn onhebbelijke zendeling den Landdrost. Eenige der vrinden gingen na Mr. van der Bijl, de andere bleeven bij mij ten eeten. Na den eeten quam Hans de Smit met Schipper Bahn. Wij namen Hans voor, en Bloegen hem voor oft niet billik was dat hij ons een verklaring gaf dat bij tegen sijn sin hadde geteekent, en dat hem zulk leed was, dat hij uijt vreese hadde geteekend, en niet eens geweeten waarom hij zijn naam hadde getekent. Toen Hans de Smit zalx verrigt hadde is hij met Schipper Balm na de Caab. Dit is duidelik dat Tas berig ontvang het dat Van Staden en Van Zijl die dokument onderteken het wat Van der Stel se onskuld bewys. Hy betwyfel egter dat die ander mense vanuit die Wamakersvallei Van der Stel se dokument sou onderteken. Ek vermoed dat die optrede van Maarten van Staden dieselfde as die van Zijl was, wat self een van die drie oorspronklike opstellers van die versoekskrif teen Van der Stel was. Kort na die berig van Willem Van Zijl se afvalligheid het Tas hom op sy plaas Vrede en Lust besoek en hom oortuig om sy ondersteuning tot Van der Stel se dokument terug te trek. Of Adam Tas, Maarten van Staden wat skaars vyf kilometer daarvandaan geboer het, ook besoek het, is onduidelik, maar kort hierna word Willem van Zijl en agt ander samesweerders, insluitend Maarten, beveel om in die kasteel te verskyn. Nadat hulle die opdrag ignoreer, word hulle deur middel van ʼn plakkaat voor die Raad van Justisie gedaag. Toe hulle nie opdaag nie word hulle in hul afwesigheid op 9 Augustus 1706 skuldig bevind. Die nege, insluitende Maarten van Staden is met 200 riksdaalders beboet, hulle is vir vyf jaar na Mauritius vir harde arbeid sonder vergoeding verban, al hul besittings is aan die owerhede verbeurd verklaar en hulle sou nooit weer kwalifiseer vir enige amptelike of militêre posisies nie.

44 44 Die agt het daarna in die veld naby Vier-en-twintig-rivieren gaan wegkruip en in die berge, bosse en grotte geskuil. Twee van hulle is later gevang toe hulle vir oestyd na hulle plase teruggekeer het. Maarten van Staden is egter nooit gevang nie. Ses maande later het die boodskap uit Nederland gekom dat die Here Sewentien die burgers gelyk gegee het en is Van der Stel en sekere van sy amptenare na Nederland teruggeroep. Die amptenare is ook beveel om hulle plase te verkoop. Dit was ʼn reuse oorwinning vir die burgers en hul regte. Dit blyk dat die Here Sewentien se houding geswaai was deur die groot aantal Franse setlaars wat die versoekskrif onderteken het, terwyl daar ʼn dreigende oorlog tussen Nederland en Frankryk aan die opbou was. Die VOC was bang dat die ontevrede Franse dalk ʼn revolusie in die Kaap kon begin. In 1956 het die skrywer, D.J. Opperman die gebeurtenisse in die vroeë agtiende eeu verwerk tot die drama Vergelegen. Daarin laat hy Van der Stel aan die einde sê: Wat weet hul van die strewe na iets skoners? Ek verdoem die hele land en sy bewoners: twis sal ewig op julle Afrikaners lê as vloek; vergeefs sal julle rus tussen dié berge soek; mag julle afgemaai word deur die pokke [ ] ʼn Tipiese toneel in Tafelbaai

45 45 Hoofstuk 14 - Die Van der Merwes Willem Schalkszoon van der Merwe, kom in April 1661 in die Kaap aan. Hy het voorheen op die VOC skip Dordrecht diens gedoen. In die Kaap werk hy eers as dagloner vir die Kompanie. Hy is later in Julie 1716 oorlede. Willem word omtrent drie weke voor sy troue aangekla dat hy beeste van die inboorlinge koop. Hy word tot lyfstraf gevonnis. Die vonnis is later opgeskort en hy moes 'n boete van vyftig riksdaalders betaal. Dit was verbode vir enige vryburger om met die inboorlinge handel te drywe. Om die beeste by inboorlinge te ruil, was as ʼn bedreiging vir die boerderye onder beheer van die VOC beskou. Op 9 September 1668 trou Willem met Elsie Cloete die oudste kind van Jacob Cloete en sy vrou Fijtje Raderootjies (gebore Sophia Raedergortz). Die Cloetes was blykbaar baie prominente inwoners van die Kaap. Gedurende Januarie 1672 word van der Merwe se skaapwagter, Lucas Harmensen in die omgewing van Cleijne Zoutpanne naby Tygerberg deur 15 Khoi-Khoi genader om kwansuis sy skape en beeste wat weggedwaal het te gaan soek, in ruil vir tabak en rys. Lucas het dit van die hand gewys en word deur die Koi beroof. Al die vee word toe sommer ook gesteel. Die burgers het vyf van die diewe gevang en hulle vasgebind en na die Kasteel geneem vir vervolging. Daar word hulle gegesel en gebrandmerk en vir 'n kort tyd na Robbeneiland gestuur. Elsie se vader Jacob Cloete is later, in 1693 naby die Kasteel vermoor. Die Goewerneur beskrywe die voorval soos volg: "Deesen avon tusschen 8 a 9 uren is niet verre van casteel en bij't vleeschhuis vermoort, Jacob Cloeten, corporaal in dienst der E. Compagnie" Op 7 September 1692 ontvang Willem Schalk as erfdeel, die plaas Kunnenberg, of soos in die erfbrief beskryf as "de Kinnenborgh". Hierdie plaas, wat aan die Bergrivier gegrens het, se twee buurplase was Overveen, wat aan Jacobus van der Heiden behoort het en Bloemendal, wat aan Maarten van Staden behoort het. (Later het Maartin ook Overveen bekom) Maarten se oudste kind by sy eerste vrou Maria, was Marthinus genoem en was op 6 Junie 1675 te Werkhoven, Nederland gedoop. Hy moes dus elf of twaalf jaar oud gewees het toe hy in die Kaap aangekom het. Marthinus, was 17 jaar oud toe die nuwe Van der Merwe bure langs hulle ingetrek het. Een van die Van der Merwe dogters, Aletta (Aaltjie) wat op 23 April 1684 in die Kaap gedoop is, moes Marthinus se oog gevang het, want in 1701 is hy met Aletta van der Merwe, Willem Schalk se dogter getroud.