Kwalificatie en kwaliteit in de voorschoolse educatie

Transcriptie

1 Kwalificatie en kwaliteit in de voorschoolse educatie

2 Kwalificatie en kwaliteit in de voorschoolse educatie Onderzoek naar het opleidings- en scholingsniveau van leidsters en de relatie met de kwaliteit van de praktijk en het pedagogisch handelen in de voorschoolse sector, in het kader van Vversterk, cluster G IJsbrand Jepma Berend Schonewille Sandra Beekhoven Nadine de Roode april 2009

3 Inhoudsopgave Voorwoord... 3 Samenvatting Inleiding Centrale onderzoeksvragen Kwalificatie en scholing in kinderopvang en peuterspeelzaalwerk Opzet en uitvoering van het onderzoek Werving en selectie Procedure van dataverzameling Interviews met de leidsters: wat is hun kwalificatieniveau, waar staan zij en de voorschoolse instellingen waarbinnen zij werken voor? Opleiding en scholing Ambitieniveau peuterspeelzaal/kinderdagverblijf Gebruik VVE-programma s en/of andere programma s voor ontwikkelingsstimulering Belang taalbevordering, brede ontwikkelingstimulering Inrichten speel-/werkomgeving lokaal Organiseren activiteiten Planning activiteitenaanbod Begeleiding speel-/werkactiviteiten Volgen ontwikkeling van kinderen Zorg voor kinderen met extra behoefte Ouders Observaties in de groepen: wat is de kwaliteit van het aanbod en pedagogisch handelen van de leidsters? Verloop van een dagdeel Rol- en taakverdeling leidsters Eten/drinken: gebruik voor taalstimulering/interactie? Taal en redeneren, interacties en programmastructuur Het pedagogisch klimaat en educatief handelen Bijlage 1 Kwalificatie-eisen kinderopvang Bijlage 2 Kwalificatie-eisen peuterspeelzaalwerk Bijlage 3 Gebruikte instrumenten Kwalificatie en kwaliteit in de voorschoolse educatie 1

4 Kwalificatie en kwaliteit in de voorschoolse educatie 2

5 Voorwoord De aandacht voor het kwalificatieniveau van leidsters die werkzaam zijn in de voorschoolse educatie en de kwaliteit van het aanbod en pedagogisch handelen van deze leidsters neemt hand over hand toe. Verreweg de meeste leidsters die momenteel werken met jonge kinderen in de leeftijd van 0 tot 4 jaar hebben een mbo-opleiding op niveau 3 gevolgd. In het basisonderwijs is een hbo-opleiding (pabo) de minimumeis. De kwestie dient zich aan of er in de voorschoolse educatie meer hoger opgeleide leidsters nodig zijn en of daar een nieuwe aparte opleiding voor nodig is (een soort tegenhanger van de pabo, maar dan speciaal gericht op het jonge kind ). Zeker nu het overheidsbeleid er sterk op is gericht om de kwaliteit van de voorschoolse educatie naar een hoger niveau te brengen en het doelgroepbereik met VVE naar 100 procent te brengen, wint dit onderwerp met de dag aan maatschappelijk belang. Dit onderzoek naar de relatie tussen het kwalificatieniveau (opleiding en scholing) van leidsters en de kwaliteit van het aanbod en pedagogisch handelen in peuterspeelzalen en kinderdagverblijven is uitgevoerd in het kader van Vversterk, cluster G. Binnen cluster G wordt onderzoek en evaluatie binnen de context van Vversterk gestimuleerd. Aan het onderzoek is de medewerking verleend van 30 leidsters van verschillende peuterspeelzalen en kinderdagverblijven in heel Nederland. Zonder hun medewerking zou dit onderzoek niet tot stand zijn gekomen. Wij zijn hen en de kinderen zeer erkentelijk voor de warme ontvangst die we hebben ervaren in de groep en de openhartigheid die ze hebben betracht in de gesprekken. Super! We hopen dat dit onderzoek een inspirerende bijdrage levert aan de discussie over de kwaliteit en de daadwerkelijke kwaliteitsverbetering in de voorschoolse educatie. En wensen u daarbij veel leesplezier! Leeswijzer We beginnen dit rapport over kwalificatie en kwaliteit in de voorschoolse educatie met een samenvatting van de belangrijkste bevindingen. In hoofdstuk 1 bieden we een algemene inleiding op het onderzoek. Vervolgens gaan we in hoofdstuk 2 verder met de centrale onderzoeksvragen van dit onderzoek. Hoofdstuk 3 biedt een verdieping op de samenhang tussen kwalificatie en kwaliteit in de voorschoolse educatie. Hoofdstuk 4 gaat over de opzet en uitvoering van het onderzoek. In hoofdstuk 5 bespreken we de resultaten die zijn verkregen op basis van de gesprekken met de leidsters. Het gaat hierbij over het kwalificatieniveau van de leidsters. Waar staan zij en de instellingen waarbinnen zij werken voor? Het laatste hoofdstuk (hoofdstuk 6) bespreekt de resultaten die zijn verkregen op basis van de observaties in de groepen. Daarin is er aandacht voor de kwaliteit van het aanbod en pedagogisch handelen van de leidsters. In Bijlage 1 zijn de kwalificatie-eisen van de leidsters in de kinderopvang opgenomen. In Bijlage 2 staan de kwalificatie-eisen voor de leidsters in het peuterspeelzaalwerk. Bijlage 3 Kwalificatie en kwaliteit in de voorschoolse educatie 3

6 bevat informatie over de instrumenten die zijn gebruikt bij de interviews met de leidsters en de observaties in de groepen. Kwalificatie en kwaliteit in de voorschoolse educatie 4

7 Samenvatting Inleiding Er is een groeiende aandacht voor de kwalificatie van leidsters die in de voorschoolse educatie werken. Dit gaat samen met de roep om het verhogen van de kwaliteit mede in verband met de wens van de overheid om al in de voorschoolse fase aan het bestrijden van onderwijsachterstanden te gaan werken. Om meer zicht te krijgen op de relatie tussen kwalificatie en kwaliteit in de voorschoolse educatie is binnen Vversterk een onderzoek opgezet, waarbij de kwaliteit van het aanbod en de uitvoering in de voorschoolse educatie in verband gebracht wordt met de kwalificatie van de uitvoerders, de leidsters in peuterspeelzalen en kinderdagverblijven. Centrale vraagstelling De vragen die in dit onderzoek centraal staan zijn: 1. Zijn er verschillen in praktijken aanwijsbaar in de voorschoolse situatie, zijn er praktijken die als voorbeelden van good practice kunnen dienen? 2. Is er een samenhang waarneembaar tussen de mate waarin good practice wordt benaderd en het kwalifcatie-/scholingsniveau van de leidsters? Operationalisatie Het onderzoek is uitgevoerd bij peuterspeelzalen en kinderdagverblijven, de instellingen die vorm en inhoud geven aan de voorschoolse educatie. Kwalificatieniveaus. De kwalificatie-eisen voor het peuterspeelzaalwerk en de kinderopvang zijn geanalyseerd en op een rijtje gezet. Er zijn veel overeenkomsten, en ook enige verschillen. Om de kwalificatie te kunnen onderzoeken en in verband te brengen met de kwaliteit van het inhoudelijk werken in de groepen is een onderscheid aangebracht in hoog en laag kwalificatieniveau van de kwalificatie-eisen. Een groot verschil tussen peuterspeelzaalwerk en kinderopvang is het feit, dat er in het peuterspeelzaalwerk (nog steeds) gewerkt wordt met vrijwilligers, leidsters die niet aan de gebruikelijke vereiste kwalificatie-eisen van de voorschoolse educatie voldoen en/of die geen formele CAO-aanstelling hebben, maar slechts een (geringe) vergoeding krijgen. Om aan dit soort onderscheidingen tussen en binnen peuterspeelzaalwerk en kinderopvang tegemoet te komen is er een verschil aangebracht in kwalificatieniveaus tussen laag, midden en hoog niveau peuterspeelzaalwerk (waarbij laag niveau peuterspeelzaalwerk gelijk is gesteld met peuterspeelzaalwerk door vrijwilligers) en laag en hoog niveau kinderopvang, waarbij laag niveau kinderopvang gelijk is gesteld met midden niveau peuterspeelzaalwerk. Immers er is geen kinderopvang met vrijwilligers. Laag niveau peuterspeelzaalwerk wordt verzorgd door vrijwilligers, middenniveau peuterspeelzaalwerk door minimaal één mbo-gekwalificeerde leidster samen met één niet-mbo-gekwalificeerde leidster/meedraaimoeder beiden zonder extra scholing, hoogniveau peuterspeelzaalwerk door twee mbo-gekwalificeerde leidsters of één of twee hbo-gekwalificeerde leidsters met extra scholing in VVE-programma s. Laag of zoals in dit onderzoek wordt genoemd midden niveau kinderopvang wordt verzorgd door twee mbo-gekwalificeerde leidsters zonder extra scholing Kwalificatie en kwaliteit in de voorschoolse educatie 5

8 terwijl hoogniveau kinderopvang wordt verzorgd door twee mbo-gekwalificeerde of één of twee hbo-gekwalificeerde leidsters met extra scholing voor VVE-programma s. Deze kwalificatieniveaus worden in verband gebracht met drie ambitieniveaus voor het werken in de voorschoolse instellingen: laag, midden en hoog. Laag is niet gekwalificeerd en niet geprofessionaliseerd peuterspeelzaalwerk, midden is alleen mbo-gekwalificeerd werken, hoog is mbo+ en hbo-gekwalificeerd werken met extra scholing in VVE. Kwaliteit. Kwaliteit van de voorschoolse educatie, van de praktijken van leidsters in de groepen in de kinderopvang en in het peuterspeelzaalwerk, is gedefinieerd in termen van een aantal aspecten, waarmee de kwaliteit van het inhoudelijk werken wordt beschreven. Onderscheid is gemaakt tussen de structurele kenmerken als groepsomvang, samenstelling, intensiteit van deelname en aanbod voorschoolse educatie en niet-structurele kenmerken die samenhangen met het gedrag van de leidsters. Gebruik is gemaakt van de volgende gedragsdimensies: a. het belang taalbevordering en brede ontwikkelingsstimulering; b. het inrichten van de speel-/werkomgeving; c. de organisatie van de activiteiten; d. de planning van het activiteitenaanbod; e. de begeleiding van de speel-/werkactiviteiten; f. het volgen van de ontwikkeling van het kind; g. de zorg voor extra behoeften en h. de relatie met de ouders. Instrumentatie Het onderzoek is uitgevoerd door middel van observaties in de groepen in de voorschoolse educatieve instellingen (peuterspeelzalen en kinderdagverblijven) en door het voeren van gesprekken met de uitvoerenden van de voorschoolse educatie. Leidstergedrag. Gegevens over de dimensies van het leidstergedrag, die de operationalisatie van de kwaliteit in de voorschoolse educatie vormen, zijn verzameld door gebruik te maken van bestaand instrumentarium. Dat bestond uit een combinatie van een aantal zogeheten ECERS-Rschalen, die bruikbaar zijn gebleken in vergelijkbaar onderzoek ter beschrijving van de voorschoolse educatie, en een aantal schalen uit het recent ontwikkeld Toezichtskader van de Inspectie van het Onderwijs, die dat Toezichtskader heeft ontwikkeld voor en gebruikt bij de evaluatie van VVE in de voorschoolse instellingen in de vier grote steden in Nederland. Ook deze schalen bleken bruikbaar voor het beschrijven van de kwaliteit van de voorschoolse educatie. Daarnaast zijn instrumenten gebruikt, waarbij de leidsters hun eigen competenties voor uitvoering van VVE percipiëren. Kindgedrag. Voor het beschrijven van het kindgedrag is gebruik gemaakt van de betrokkenheid van het kind bij het spelen/werken. Uitvoering van het onderzoek Het onderzoek is uitgevoerd in de periode mei - september In totaal zijn dertig instellingen voor voorschoolse educatie bezocht. De bezoeken bestonden uit een minimaal twee Kwalificatie en kwaliteit in de voorschoolse educatie 6

9 uur durende observatie in de groep en een gesprek met de uitvoerende leidster na afloop van de observatie. De observatie bestond uit het maken van een beschrijving van het verloop van een dagdeel en de activiteiten die werden verricht en het beoordelen van kinderen en leidsters na afloop op de dimensies van het leidstergedrag en de kindbetrokkenheid. Omdat er drie niveaus bij het peuterspeelzaalwerk waren en twee niveaus bij de kinderopvang in totaal vijf categorieën zijn er per categorie zes observaties/ gesprekken uitgevoerd. Deze observaties vonden plaats verspreid over heel Nederland. Het is opmerkelijk, dat in de categorie laag veel moeite moest worden gedaan om deelnemers te vinden. Het blijkt, dat sinds de VVEontwikkelingen op gang kwamen ( ) veel vrijwilligersorganisaties over zijn gegaan in organisaties met geprofessionaliseerde krachten. Resultaten van het onderzoek Het onderzoek liet overeenkomsten en verschillen zien in opleiding en ervaring tussen de beide typen voorschoolse educatie (peuterspeelzaalwerk en kinderopvang) en binnen elk type tussen de niveaus. Uit de gesprekken kwamen de volgende gegevens naar voren. Algemene gegevens. Het aantal jaren ervaring lag in alle categorieën boven de tien jaar, behalve in de categorie kinderdagverblijven-midden-niveau waar het rond acht jaar lag. De aanstelling in uren per week lag beduidend hoger in de kinderopvang. Qua vooropleiding zijn er geen duidelijke verschillen tussen de vijf categorieën, met uitzondering van de categorie peuterspeelzaal-laag, immers daar gaat het om vrijwilligers, die in het merendeel uit nietgeprofessionaliseerde en veelal niet gekwalificeerde leidsters bestaan. Bij het peuterspeelzaalwerk gaat het altijd om leeftijdshomogene groepen van 2 a 2,5 tot 4 jaar, bij de kinderopvang gaat het soms om horizontale groepen van peuters, soms om verticale groepen, waarbij peuters samen met baby s en dreumesen in één groep zitten. Zelfbeoordelingen door de leidsters. Uit de beoordelingen door de leidsters van hun eigen situatie en hun eigen opvattingen blijkt, dat de ambities qua personele samenstelling bij het peuterspeelzaalwerk identiek zijn aan de betreffende niveaus van de leidsters (laag, midden en hoog). In de kinderopvang is de ambitie veelal hoog, want in overeenstemming met de wettelijk verplichte personele inzet. De leidsters in beide typen voorschoolse instellingen vertoonden grote overeenkomsten in de vijf ontwikkelingsdomeinen (taal, rekenen/denken, sociaal-emotionele ontwikkeling, sensomotorische en creatieve ontwikkeling) die volgens hen in hun voorschoolse educatie aanwezig zijn en het ene ontwikkelingsdomein (ICT) dat in mindere mate aanwezig is. De leidsters uit de categorieën peuterspeelzaal-hoog en kinderdagverblijf-hoog hechten volgens eigen aangeven veel waarde aan doelgericht en programmatisch werken. Het belang van taalbevordering zien we vooral hoog gewaardeerd bij de leidsters in de categorieën peuterspeelzaal-midden en hoog en kinderdagverblijf hoog. Het belang aan het inrichten van speel- en werkomgeving scoort vooral hoog bij de leidsters uit het middenniveau van het peuterspeelzaalwerk. Ten aanzien van het organiseren van activiteiten is er een verdeeld beeld met de hoogste scores vooral bij de categorie peuterspeelzaal-hoog. Kwalificatie en kwaliteit in de voorschoolse educatie 7

10 Qua planning van het activiteitenaanbod bestaan er geen grote verschillen tussen de instellingen, maar er is een tendens dat bij de hoogste categorieën meer op schrift staat. De begeleiding van speel-/werkactiviteiten laat geen duidelijk patroon van verschillen en overeenkomsten zien tussen de diverse categorieën leidsters. Wat betreft het volgen van de kindontwikkeling zijn er verschillen te zien waarbij met het niveau over het algemeen ook de score voor het belang dat men toekent aan het volgen van de kindontwikkeling omhoog gaat. Dit is een meer algemeen patroon dat ook bij de observaties vaak terugkeert. Voor het overige kan geconcludeerd worden dat uit de zelfbeoordelingen van de leidsters geen duidelijke patronen van verschillen naar voren komen. Overigens gaat het natuurlijk ook om kleine aantallen (zes per categorie voorschoolse instellingen). Observaties. Uit de observaties van dagritme, al/niet groepswerk en eten/drinken kwam naar voren dat de meeste leidsters een bepaald dagritme hanteren voor het inrichten van het dagdeel/de dag. Inloop is daarbij specifiek voor het peuterspeelzaalwerk, waar het ook als onderdeel van het VVE-programma wordt gebruikt; bij de kinderopvang speelt de inloop als programma-onderdeel geen echte rol, hier gaat het alleen om het brengen en halen van de kinderen. Uit de observaties kwam naar voren dat groepsactiviteiten meer gangbaar zijn in het peuterspeelzaalwerk dan in de kinderopvang, waar toch meer de individuele activiteiten overheersen. Bij de observaties werd gezien, dat in het peuterspeelzaalwerk het zicht op en de voorbereiding voor de latere fase van de basisschool een grotere rol speelt dan bij de kinderopvang. De taakverdeling tussen de leidsters is duidelijker in het peuterspeelzaalwerk en tegelijkertijd ook meer ongelijkwaardig, omdat er veelal een taakverdeling is tussen de (hoofd-) leidster en de (hulp-) leidster. Eén van de onderdelen van het dagdeel/de dag is het eten/drinken. Uit de observaties is gebleken, dat in veel gevallen deze activiteit wordt gebruikt voor het stimuleren van de taalontwikkeling. Leidsters praten vaak met kinderen afzonderlijk en brengen soms algemene onderwerpen ter sprake. Minder bedreven zijn leidsters in het op elkaar betrekken van de kinderen zodat er talige interacties tussen de kinderen ontstaan. Bij de observatie-onderdelen voor taal-redeneren, interacties en de programmastructuur zien we veel verschillen in de gemiddelde scores voor de vijf categorieën leidsters naar type en niveau. Een vaak al eerder genoemd patroon dat steeds terugkeert, is dat de gemiddelde scores bij de peuterspeelzalen en kinderdagverblijven oplopen met het niveau. Bij het hoogste niveau heeft nu eens de peuterspeelzalen de hoogste gemiddelde score dan weer de kinderdagverblijven. Wat we ook nogal eens zien, is dat de gemiddelde score van peuterspeelzaal-laag hoger is dan die van kinderdagverblijf-midden. Het gaat hier om zaken als de aanwezigheid van boeken en platen, het aanmoedigen van de communicatie van kinderen, het taalgebruik (informeel en voor logisch redeneren), het aspect van de discipline, de interacties tussen leidster en kind en tussen kinderen onderling. Bij de observaties van het pedagogisch klimaat en het educatief handelen is vastgesteld, dat er ook hier verschillen optreden tussen de diverse categorieën, maar dat de groepen van leidsters van peuterspeelzaal- en kinderdagverblijf-hoog er qua hoge score uitspringen. Vaak is ook hier Kwalificatie en kwaliteit in de voorschoolse educatie 8

11 het patroon te zien van het stijgen van de gemiddelde score met het niveau, waarbij het gemiddelde van peuterspeelzaal-laag in veel gevallen gelijk is aan of hoger dan het gemiddelde van kinderdagverblijf-midden. Conclusie van het onderzoek Het onderzoek heeft veel concrete zaken naar voren gebracht van wat er zich afspeelt in de voorschoolse educatieve sector. Er zijn veel overeenkomsten, maar ook veel verschillen. De centrale vraag van het onderzoek was of er in de onderzochte locaties verschillen in praktijken aanwijsbaar zijn in de voorschoolse instellingen en of er praktijken zijn die het begrip good practice benaderen. Beide vragen kunnen nu positief worden beantwoord: er zijn duidelijk verschillen waarneembaar niet alleen tussen peuterspeelzaalwerk en kinderopvang, maar ook binnen beide typen voorschoolse instellingen. Er is in de onderzochte locaties in veel gevallen sprake van een patroon waarbij gemiddelde scores hoger worden met het stijgen van de niveaus en waarbij hogere scores duiden op een hogere kwaliteit. Dit zou kunnen betekenen, dat de good practices eerder gevonden moeten en kunnen worden bij de hoog-niveau-categorieën. Uitzonderingen zijn er natuurlijk altijd, gezien het kwalitatief hoogstaande peuterspeelzaalwerk dat werd geobserveerd in een vrijwilligerssetting, een laag-niveau-situatie, waar gewerkt wordt met een VVE-programma. De hier gesuggereerde samenhang tussen kwaliteit en kwalificatieniveau is gebaseerd op waarnemingen bij een klein aantal instellingen (30) en is niet gebaseerd op statistische significantie-analyses. Om meer dan indicaties gaat het niet, slagen om de arm zijn zeker nodig. Een één op één samenhang is er niet aangezien er duidelijke uitzonderingen zijn, waarbij op laagniveau gewerkt wordt met hoogkwalitatieve VVE-programma s voor voorschoolse educatie. Echter ook deze uitzondering maakt duidelijk wat het belang is van de kwaliteit van de leidster voor kwalitatief hoogstaande voorschoolse educatie. Mogelijke discussiepunten naar aanleiding van het onderzoek Dit onderzoek laat zien dat de mbo-kwalificatie een noodzakelijke voorwaarde is maar een niet voldoende voorwaarde voor hoogwaardige voorschoolse educatie. Specifiekere bijscholing, vooral op het vlak van toepassing van VVE-programma s, lijkt daarvoor noodzakelijk. Dit is een belangrijke constatering in het debat over kwaliteitseisen en kwaliteitskaders bij de discussie over harmonisatie van de kinderopvang en het peuterspeelzaalwerk. Voor de good practices in peuterspeelzaalwerk en kinderopvang en dus voor wat er in de voorschoolse educatie wenselijk is aan aanbod en leidstergedrag zouden de gedragingen en opvattingen van de hoog-niveau-categorieën van peuterspeelzaalwerk en kinderopvang als referentiepunt kunnen fungeren. Maar we weten uit ervaring en onderzoek dat er wel factoren zijn die belemmerend kunnen werken bij de realisatie van goede praktijken ook al is het kwalificatieniveau hoog. Ten eerste is daar de groeperingswijze. Bij peuterspeelzalen is die over het algemeen qua leeftijd homogeen: het gaat om kinderen van 2 of 2,5 tot 4 jaar. Bij kinderdagverblijven zijn er twee Kwalificatie en kwaliteit in de voorschoolse educatie 9

12 mogelijkheden: er wordt gewerkt met verticale groepen van 0-4 jaar en dat is leeftijdsheterogeen; of er wordt gewerkt met horizontale meer leeftijdshomogene groepen, bijvoorbeeld van 0-2 en 2-4 jaar. Als je groepen van 0-4 vergelijkt met groepen van 2-4 jaar dan zijn er qua noodzakelijke activiteiten duidelijke verschillen. Bij de 0-4 jarigen is verzorging nodig, natuurlijk vooral voor de jongste kinderen. Vanaf 2 à 2,5 jaar worden de kinderen zelfstandiger en kunnen ze bijvoorbeeld meer zelf naar het toilet gaan. Wat dat betreft is er zelfs al een verschil tussen groepen met kinderen vanaf 2 jaar en groepen met kinderen vanaf 2,5 jaar. In dat halve jaar (tussen 2 en 2,5 jaar) van het kind wordt het kind over het algemeen meer en meer zelfstandig. Dat biedt de mogelijkheid om deze meer verzorgende taken en activiteiten binnen kortere tijd uit te voeren, waardoor er voor een grotere range aan activiteiten (bijvoorbeeld voor talige activiteiten binnen thematisch verband) meer tijd over blijft. En dat biedt de mogelijkheid om de kwaliteit van het educatieve aanbod te verhogen. Ten tweede is er het onderscheid tussen kindvolgend en kindsturend. Uit de praktijk horen we dat er bij de kinderopvang een neiging is om meer kindvolgend te zijn dan kindsturend. Dat hangt ook samen met het feit, dat het verblijf bij de kinderopvang (dagdeel, dag) vaak veel langer duurt dan bij de peuterspeelzaal (twee en een half uur). Het zou voor kinderen in het kinderdagverblijf niet vol te houden zijn als ze gedurende het gehele dagdeel of de gehele dag met kindsturend leidstergedrag zouden worden geconfronteerd. Maar juist voor kinderen met taal- en andere achterstanden is het vaak gewenst dat zij gericht gestimuleerd of gericht begeleid worden bij hun speel-/werkactiviteiten. Zij zijn minder gebaat met kindvolgend leidstergedrag. Bij het peuterspeelzaalwerk is de contacttijd meer geconcentreerd en is duidelijk wanneer de kinderen een stimulerend aanbod kunnen krijgen. Bij de kinderopvang moet gericht in het dagprogramma een bepaalde tijd worden vastgesteld waarbinnen eventueel dit stimulerend aanbod kan worden gedaan. En dan speelt de groeperingswijze (verticaal of horizontaal) bij de kinderopvang een belangrijke rol: binnen verticale groepen is het heel moeilijk om een dergelijk aanbod specifiek gericht op de twee- tot vierjarigen te realiseren bij de aanwezigheid van de kleinere kinderen die vanzelf veel aandacht opeisen. Ten derde is daar het punt van de concentratie van kinderen in bepaalde peuterspeelzaal- of kinderdagverblijfgroepen die de doelgroep vormen van het onderwijsachterstandenbeleid van de gemeente. Bij dit gemeentelijke VVE-beleid worden in steeds toenemende mate ook de kinderdagverblijven betrokken, omdat de kinderopvang sinds de invoering van de Wet kinderopvang in verhouding tot het peuterspeelzaalwerk goedkoper is geworden (en soms goedkoper is dan het peuterspeelzaalwerk). Enerzijds is het een voordeel dat er veel kinderen met een (taal)achterstand bij elkaar in een groep zitten, zodat tegelijkertijd aan veel kinderen een stimulerend aanbod kan worden gedaan (kostenefficiënte inzet van bijvoorbeeld programma en extra personeel). Anderzijds leidt dit tot segregatie en het veronachtzamen van het feit, dat kinderen ook van elkaar kunnen leren in een geïntegreerde gemengde samenstelling. Bij de inzet van VVE-middelen om te werken aan het bestrijden van (taal) achterstanden kan het moeilijk zijn om kostenefficiëntie en inzet van kwalititatief hoogstaande (VVE-)programma s met elkaar te verenigen. Voor veel kleinere gemeenten en vaak de gemeenten op het platteland waar de doelgroepkinderen verspreid zijn over de gemeentekernen is de keus dan vaak de volgende: Kwalificatie en kwaliteit in de voorschoolse educatie 10

13 Zetten we de middelen bij het peuterspeelzaalwerk en/of de kinderopvang geconcentreerd in bij één of enkele instellingen waar dan een kwalitatief hoogstaand aanbod kan worden gerealiseerd, bijv. met een VVE-programma met extra personele inzet. We bereiken dan echter vaak minder kinderen met (taal) achterstanden? Of: Zetten we de middelen breed in met een minder duur en daarom vaak minder kwalitatief hoogstaande aanbod. We bereiken dan meer kinderen met (taal)achterstanden. Vaak wordt er dan in deze situaties gekozen voor de zogenaamde light -versies van de VVEprogramma s. Dat zijn versies waarbij een aantal condities van het aanbod minder streng worden uitgevoerd. Dit is een dilemma voor gemeenten: moeten we kiezen voor hoogstaande kwaliteit of voor een groot bereik? Meestal zijn deze twee niet te verenigen. Kinderdagverblijven en peuterspeelzalen en de kwaliteit van hun aanbod zitten voor zover ze deelnemen aan VVE-activiteiten van de gemeente in feite ook gevangen in deze dilemma s: zware tegenover light -versies van VVE-programma s en segregatie (geconcentreerde doelgroepkinderen) tegenover integratie (verspreide doelgroepkinderen). Binnen de grenzen van deze belemmeringen voor het realiseren van goede praktijken is het in ieder geval duidelijk dat men zowel in de kinderopvang als in het peuterspeelzaalwerk niet gemakkelijk kan terugleunen als het minimumniveau van mbo bij de leidsters is gerealiseerd. Wil men kwalitatief goede voorschoolse educatie bieden, dan is er meer nodig. Het mbo-niveau is eigenlijk het noodzakelijke minimum vereiste maar dat niveau is eigenlijk niet voldoende. Dat bleek ook uit het onderzoek dat in het kader van Vversterk, Cluster D, dat bij managers van voorschoolse instellingen in 2007 door Oberon 1 werd uitgevoerd en waarbij bleek, dat veel leidsters/pedagogische medewerkers onvoldoende voorbereid zijn op hun taak in de groep als ze van de initiële opleiding (vaak SPW-3 of 4) komen. In-service (bij-) scholing of scholing in het kader van VVE-projecten van de gemeente kan dit minimumniveau opkrikken tot de kwaliteitsniveaus en de goede praktijken die in dit rapport zijn geobserveerd bij de peuterspeelzalen en kinderdagverblijven uit de vooral hoogniveau categorieën. In dit kader zou voor de toekomst de vraag gesteld kunnen worden of er niet een specifieke opleiding nodig is voor het jonge kind, waarbij het gebruik van de principes van de VVEprogramma s een belangrijke plaats inneemt. Als dat gerealiseerd zou kunnen worden dan zou dat wellicht een verdere voortzetting van het VVE-beleid overbodig maken. Zolang een dergelijke specifieke opleiding er niet is blijft VVE-beleid voorlopig nog een zeer belangrijke zaak voor het realiseren van goede VVE-praktijken in de voorschoolse voorzieningen. 1 W. de Geus & M. Zuidam, Schets van bevindingen vooronderzoek bij Vversterk Cluster D, Utrecht, Oberon, 2007 Kwalificatie en kwaliteit in de voorschoolse educatie 11

14 Kwalificatie en kwaliteit in de voorschoolse educatie 12

15 1 Inleiding Het uitbreiden van voor- en vroegschoolse educatie (VVE) staat hoog op de politieke agenda. In deze kabinetsperiode wordt er veel extra geld voor uitgetrokken 2. Het huidige VVE-budget wordt gedurende de lopende kabinetsperiode ( ) nagenoeg verdubbeld. VVE wordt gezien als een krachtig beleidsinstrument om (dreigende) onderwijsachterstanden in het algemeen en Nederlandse taalachterstanden in het bijzonder vroegtijdig aan te pakken. Voorschoolse educatie is bestemd voor kinderen van 2 of 2,5 tot 4 jaar en wordt verzorgd door leidsters in kinderopvangverblijven en peuterspeelzalen. Vroegschoolse educatie is bestemd voor kinderen van 4 en 5 jaar en wordt verzorgd door leerkrachten in de groepen 1 en 2 van de basisschool. De opleiding en scholing van leidsters en leerkrachten krijgen gestalte in initiële en post-initiële trajecten. Via initiële opleidingstrajecten volgen toekomstige leidsters in de kinderopvang en peuterspeelzaal vrijwel altijd een opleiding tot pedagogisch werker op mbo-3 niveau, verzorgd door roc s. Om les te mogen geven in de onderbouw van het basisonderwijs, is een diploma van de pedagogische academie voor het basisonderwijs (pabo) nodig. Uit recent onderzoek 3 blijkt dat er binnen de curricula van de roc s, maar ook die van de pabo s, vooralsnog mondjesmaat aandacht is voor VVE. Als gevolg daarvan worden aankomende leidsters en leerkrachten niet optimaal voorbereid op het werkveld van het jonge kind en VVE. Op dit moment vinden in het kader van Vversterk ondersteunende activiteiten plaats die de curricula van de roc s en pabo s met betrekking tot het jonge kind en VVE versterken. Beginnende leidsters en leerkrachten zullen dus steeds beter worden toegerust in het methodisch werken en het aanbieden van ontwikkelingsstimulerende activiteiten, waaronder VVEactiviteiten. Zittende leidsters en leerkrachten kunnen zich via post-initiële scholingstrajecten verder bekwamen in VVE. Kinderopvangverblijven, peuterspeelzalen en basisscholen die een duidelijke keuze maken voor het werken met een bepaald VVE-programma (bijv. Piramide of Kaleidoscoop), laten hun leidsters en leerkrachten meestal een intensieve programmaspecifieke scholing ondergaan. Daarnaast zijn er ook meer algemene post-initiële scholingstrajecten. Daarbinnen worden de grondbeginselen van het werken met jonge kinderen en het verrijken van de vroegkinderlijke ontwikkelingsstimulering bijgebracht. 2 Zie bijv.: Brief Samen spelen, samen leren, Kamerstukken II 2006/07, VIII, nr Brief Ontwikkelingskansen voor kwaliteit en educatie, Kamerstukken II 2007/08, 31322, nr Sardes (2007a). Overzicht van bevindingen uit het onderzoek naar VVE-componenten in mboopleidingen. Utrecht: Sardes. Sardes (2007b). Overzicht van bevindingen uit het onderzoek naar VVE-componenten in onderwijsprogramma s van pabo s. Utrecht: Sardes. Jepma, IJ. e.a. (2008). Verkenning van de aansluiting mbo-hbo met betrekking tot de opleidingen gericht op het jonge kind en VVE. Onderzoek in het kader van Vversterk, cluster G. Utrecht: Sardes. Kwalificatie en kwaliteit in de voorschoolse educatie 13

16 Vversterk is zo n post-initieel scholingstraject. Vversterk draagt bij aan het versterken van VVE door onder meer scholing aan leidsters in kinderdagverblijven en peuterspeelzalen en leerkrachten in groep 1 en 2 van het basisonderwijs. Vversterk is niet zelf een programma, maar biedt een aanvulling op de bestaande kennis, ervaring en vaardigheden van professionals. In totaal worden er tot 1 januari leidsters en leerkrachten geschoold. Vversterk wordt gefinancierd door het ministerie van OCW. De coördinatie van het scholingstraject ligt bij Sardes. Binnen het kader van onderzoek binnen Vversterk (cluster G) onderzoeken we de kwaliteit van de praktijk van peuterspeelzalen en kinderdagverblijven en het handelen van de leidsters in de voorschoolse fase in relatie tot hun vooropleiding en scholing. Centraal staat de vraag of er verschillen aanwijsbaar zijn in de uitvoeringspraktijk en het pedagogisch handelen die in relatie staan tot het niveau van hun vooropleiding dan wel scholing, en of deze verschillen consequenties hebben voor de kinderen. Kwalificatie en kwaliteit in de voorschoolse educatie 14

17 2 Centrale onderzoeksvragen Dit onderzoek vertrekt vanuit de volgende twee onderzoeksvragen: 1. Zijn er verschillen in praktijken aanwijsbaar in de voorschoolse instellingen, in die zin, dat er praktijken zijn van leidsters die het begrip good practice benaderen en praktijken van leidsters die daarvan sterk in kwaliteit afwijken? 2. Is er een samenhang waarneembaar tussen de mate waarin de good practice wordt benaderd en de hoogte van het kwalificatieniveau (in termen van vooropleiding) en van het scholingsniveau van de leidsters? Kwalificatie en kwaliteit in de voorschoolse educatie 15

18 Kwalificatie en kwaliteit in de voorschoolse educatie 16

19 3 Kwalificatie en scholing in kinderopvang en peuterspeelzaalwerk Dit onderzoek beperkt zich tot de voorschoolse educatie in kinderopvangverblijven en peuterspeelzalen. Vanuit de Wet kinderopvang zijn er kwaliteitseisen gesteld aan kinderdagverblijven en wordt toezicht gehouden op het opleidings- en scholingsniveau van de leidsters die er werkzaam zijn. Dit betekent dat er in de kinderopvang een minimumniveau van kwaliteit bestaat. Voor het peuterspeelzaalwerk bestaan er vooralsnog geen duidelijke landelijke kwaliteits- en toezichtskaders, hoewel daartoe onlangs wel initiatieven zijn ontplooid. 4. De bedoeling is dat er één wettelijk kader komt voor de kwaliteitseisen in de peuterspeelzalen, vergelijkbaar met zoals het in de kinderopvang is geregeld. Daarbinnen zal recht worden gedaan aan de eigen identiteit van zowel het peuterspeelzaalwerk als de kinderopvang. Vooralsnog kijkt de Inspectie van het Onderwijs naar de kwaliteit van VVE, eerst in de vier grootste steden van Nederland, maar dit wordt de komende tijd uitgebreid naar peuterspeelzalen en kinderdagverblijven die met VVE werken buiten de grote steden. Wel wordt op dit moment in veel gemeenten de Handreiking en modelverordening peuterspeelzaalwerk 5 toegepast. Uit onderzoek van Regioplan (2007) blijkt, dat 61 procent van de gemeenten alleen eisen stelt aan gesubsidieerde instellingen, zo n 50 procent van de gemeenten heeft de kwaliteitseisen gebaseerd op de modelverordening van de VNG Zo n procent hanteert min of meer vergelijkbare kwaliteitseisen, maar op onderdelen kunnen de kwaliteitseisen locaal zijn ingevuld. Kwaliteitsbeslissingen voor het peuterspeelzaalwerk worden aan de gemeente overgelaten, zoals groepsomvang, leidster-kind-ratio, dubbele bezetting, kwalificatie van leidsters etc. Deze modelverordening wordt door gemeenten verschillend ingevuld en dit leidt zodoende tot verschillen in kwaliteit tussen gemeenten. Ambitieniveaus, professionaliteit en personele bezetting Gewoonlijk kan het peuterspeelzaalwerk op verschillende ambitieniveaus voor professionaliteit worden aangeboden, variërend van ambitieniveau 0 t/m niveau 2. De onderverdeling in drie ambitieniveaus, ontwikkeld door SGBO, dat destijds nog aan de VNG was gelieerd, wordt voor een groot deel bepaald door het opleidings- en scholingsniveau (d.w.z. kwalificatieniveau in termen van vooropleiding en scholing) van de leidsters en het aantal leidsters op een groep. Zo staan er binnen peuterspeelzalen met het laagste ambitieniveau (niveau 0) één professionele peuterleidster voor tenminste 50 procent van de tijd op een groep, samen met een vrijwilliger, maar de resterende tijd kunnen er ook twee vrijwilligers op een groep staan. Op een groep met het hoogste ambitieniveau staan twee professionele leidsters die bovendien op planmatige wijze aan deskundigheidsbevordering doen. Uit ervaringen in diverse gemeenten is gebleken, dat er ook nog situaties bestaan waarin peuterspeelzaalwerk nog geheel met vrijwilligers wordt uitgevoerd (een subcategorie binnen ambitieniveau 0). Binnen het peuterspeelzaalwerk is er dus een grotere variatie in kwaliteit (d.w.z. kwalificatieniveaus in termen van vooropleiding) dan 4 Inspectie van het Onderwijs (2008). De kwaliteit van voor- en vroegschoolse educatie in de vier grote steden. Pilot: Toezicht op de voor- en vroegschoolse educatie in de G4. Utrecht: Inspectie van het Onderwijs. Brief Ontwikkelingskansen voor kwaliteit en educatie, Kamerstukken II 2007/08, 31322, nr SGBO (2004). Handreiking peuterspeelzaalwerk. Den Haag: SGBO. Kwalificatie en kwaliteit in de voorschoolse educatie 17

20 binnen de kinderopvang. Ook dit gaat op termijn veranderen 6. Er ligt een plan dat er minimaal één professionele leidster voor de gehele tijd in de toekomst verplicht wordt. De basiskwaliteit in termen van aanwezige kwalificatieniveaus van de kinderopvang voor de 4 jarigen is gelijk aan ambitieniveau 2 van het peuterspeelzaalwerk, namelijk minimaal twee professionele leidsters op een groep. Dit geldt voor het kwalificatieniveau, maar niet voor de groepsgrootte, daar is het anders. In de peuterspeelzalen geldt deze norm van twee gekwalificeerde leidsters ook voor tweejarigen, terwijl in de kinderopvang voor tweejarigen een l/k ratio van één op maximaal zes geldt. Ambitieniveaus en inhoudelijk doel De onderverdeling in ambitieniveaus in het peuterspeelzaalwerk wordt naast de kwalificatieniveaus en personele bezetting voor een ander deel bepaald door wat men in en met het peuterspeelzaalwerk inhoudelijk wil: kinderen laten spelen en zich laten ontwikkelen (niveau 0) of ook de kinderen in hun ontwikkeling volgen en eventuele stagnaties signaleren (niveau 1) of ook ondersteuning te verlenen om die stagnaties aan te pakken (niveau 2). Aanwezige kwalificatieniveaus en deze ambitieniveaus (en de scholing die daarvoor is/wordt gevolgd, bijvoorbeeld door middel van VVE-programma s) kunnen dooréénlopen. Dat wordt duidelijk doordat gemeenten met rijksgeld in het kader van het onderwijsachterstandenbeleid (OAB) de laatste jaren fors hebben kunnen investeren in het aanbieden van voorschoolse educatie in het peuterspeelzaalwerk. Ook in de kinderopvang wordt er met voorschoolse programma s (bedoeld worden hier de VVE-programma s) gewerkt, maar dit is tot nu toe op zeer geringe schaal georganiseerd 7. Er mag worden aangenomen dat verschillen in het kwalificatie- en scholingsniveau van leidsters leiden tot verschillen in praktijken binnen de groepen. Sommige praktijken kunnen als voorbeeld voor anderen dienen omdat ze een goede kwaliteit van het werk realiseren; dit zijn wat men over het algemeen noemt good practices. Andere praktijken kunnen niet als voorbeeld voor andere gelden omdat ze een minder goede kwaliteit realiseren. Deze worden over het algemeen niet omschreven als bad practices. Om bovenstaande redenen wordt er tegenwoordig een discussie gevoerd over het inzetten van hoger opgeleid personeel in de voorschoolse sector, bijvoorbeeld via het aanstellen van meer mbo-4 en hbo opgeleid personeel 8. Beter opgeleide en geschoolde leidsters beschikken over meer kennis en ruimere vaardigheden om de ontwikkeling van jonge kinderen in de gewenste richting te kunnen stimuleren, zo wil de overtuiging. Dat vertaalt zich waarschijnlijk in kwalitatief beter handelen van de leidster in en met de groep. Verder zijn ze beter in staat om rijke speel-/leeractiviteiten te organiseren en weten ze meer uit het kind te halen, zo is de gedachte. In dit onderzoek gaan we na of het opleidings- (in termen van kwalificatieniveau en vooropleiding) en scholingsniveau (in termen van al of niet specifieke cursussen en extra 6 Brief Ontwikkelingskansen voor kwaliteit en educatie, Kamerstukken II 2007/08, 31322, nr Jepma, IJ., Vegt, A. van der en Kooiman, P. (2007). Eerste meting van de Landelijke Monitor VVE. Utrecht: Sardes. 8 Onderwijsraad (2008). Een rijk ontwikkelingsprogramma voor ieder kind. Advies. Den Haag: Onderwijsraad. Kwalificatie en kwaliteit in de voorschoolse educatie 18

21 opleidingen) van leidsters inderdaad van betekenis zijn bij het verzorgen van voorschoolse educatie. Kwalificatieniveau s in de kinderopvang Volgens de CAO in de kinderopvang ( ) geldt over het algemeen, dat het diploma mbo-spw dan wel Pedagogisch Medewerker (PM 9 ; op minimaal kwalificatieniveau 3 bevoegdheid geeft tot uitoefening van de functie van pedagogisch medewerker, mits behaald binnen een daartoe bevoegde onderwijsinstelling in het kader van de Wet Educatie en Beroepsonderwijs. De functie van pedagogisch medewerker is de functie van degene, die in de groepen de opvang realiseert. Deze is verantwoordelijk voor de dagelijkse opvang, ontwikkeling en verzorging van een groep kinderen in een kinderopvangcentrum. De diploma s die het mogelijk maken om in de kinderopvang aan de slag te gaan zijn te onderscheiden op mb- en hbo-niveau. Voor een overzicht van de beide niveau s van diploma s: zie Bijlage 1. Kwalificatieniveau s in het peuterspeelzaalwerk In de CAO-Welzijn ( ; met daarin het peuterspeelzaalwerk als één van de werkgebieden) wordt onderscheid gemaakt in peuterspeelzaalleidster 1 en peuterspeelzaalleidster 2. P1 is verantwoordelijk voor de opvang, ontwikkeling en verzorging van peuters tot vier jaar; geen leidinggevende taken. Resultaatgebieden zijn: peuters begeleiden, peuters verzorgen, informatie uitwisselen, huishoudelijke activiteiten verrichten en materialen beheren, medewerkers (i.c. groepshulpen, stagiaires) begeleiden. Verondersteld wordt een afgeronde relevante mbo-opleiding. De functie van P1 in het peuterspeelzaalwerk is vergelijkbaar met PM in de kinderopvang. De diploma s die het mogelijk maken om in het peuterspeelzaalwerk te kunnen werken, kunnen evenals bij de kinderopvang onderscheiden worden in mbo- en hbo-niveau. Zie Bijlage 2 voor een overzicht van de diploma s. De lijsten met diploma s die toegang geven tot functies in de kinderopvang en het peuterspeelzaalwerk overlappen elkaar in sterke mate. Beide worden gekenmerkt door de meer lagere kwalificatieniveaus op mbo-niveau en de meer hogere kwalificatieniveaus op of richting hbo-niveau. De variatie in kwalificatieniveaus is waarschijnlijk groter in het peuterspeelzaalwerk omdat daar ook vrijwilligers zonder mbo-kwalificatie werkzaam kunnen zijn. Overigens is het niet altijd zo, dat vrijwilligers geen mbo-kwalificatieniveau hebben. Soms hebben ze wel mbo, het komt zelfs wel voor, dat er sprake is van hbo-kwalificatieniveau bij vrijwilligers (vroegere kleuterleidsters bijvoorbeeld). De kwalificatieniveaus zijn opgesteld voor de beroepskrachten, maar de lijst kan ook heel goed gebruikt worden om het niveau van vrijwilligers te bepalen. Volgens de bijlage is de variatie in kwalificaties in het peuterspeelzaalwerk juist kleiner dan in de kinderopvang. De 9 In de kwalificatiedossiers (KD) voor het mbo, wordt sinds kort gesproken over de opleiding tot Pedagogisch Werker op niveau 3 en 4 (PW). De eerste opleidingen tot PW3 en PW4 zijn gestart. Kwalificatie en kwaliteit in de voorschoolse educatie 19

22 verscheidenheid zegt niet zoveel, uiteindelijk gaat het om het niveau. In de lijst staan de opleidingen, waarvan is vastgesteld dat ze voldoende niveau hebben voor de toepassing. Scholingsniveau Naast het reguliere kwalificatieniveau met de normale initiёle scholing, die soms specifiek is voor voorschoolse educatie en soms niet specifiek is voor voorschoolse educatie, is er ook sprake van scholing gericht op voorschoolse educatie. De veel gehoorde klacht is, dat mensen die met mbo-niveau van de opleiding het veld inkomen d.w.z. beginnen te werken in peuterspeelzaal en/of kinderdagverblijf daar nog onvoldoende klaar voor zijn. En daarom bijgeschoold moeten worden in de praktijk. Voorbeelden daarvan zijn de niet specifieke cursussen als ehbo en de specifieke cursussen als Taallijn VVE, Vversterk, VVE-specifieke scholing en diverse observatie-/registratie- en evt. vroegsignaleringscursussen. Combinatie van kwalificatie- en scholingsniveau Als het scholingsniveau is beїnvloed door het volgen van specifieke cursussen heeft dat niet een directe invloed op het kwalificatieniveau als zodanig: een niet-mbo er (bijvoorbeeld een vrijwilliger in het peuterspeelzaalwerk) blijft een niet-mbo er. Een mbo-3 er blijft een mbo-3 er. Maar door het volgen van cursussen die specifiek zijn voor voorschoolse educatie kan aan de kwalificatie zoals gehanteerd in dit onderzoek een plus worden toegevoegd. Niet-mbo wordt niet-mbo-plus; mbo wordt mbo-plus, hbo wordt hbo-plus. Kwalificatie en kwaliteit in de voorschoolse educatie 20

23 4 Opzet en uitvoering van het onderzoek Via een intensieve gegevensverzameling onder een groep voorschoolse voorzieningen (peuterspeelzalen en kinderopvangverblijven) is diepte-informatie verzameld over de rol van het opleidings- en scholingsniveau van leidsters bij het verzorgen van kwaliteitsvolle voorschoolse educatie. Het onderzoek is opgezet en uitgevoerd tussen februari en september Werving en selectie Op voorhand hebben we het voorschoolse veld van voorzieningen ingedeeld naar: type voorschoolse voorziening (tweedeling): (1) kinderdagverblijf (kdv) dan wel (2) peuterspeelzaal/voorschool (psz); hoogte opleidings- en scholingsniveau leidster (driedeling) (binnen de kinderopvang nemen we twee niveaus mee, binnen de peuterspeelzalen nemen we drie niveaus mee: dit is ingegeven door het feit dat er binnen peuterspeelzalen soms nog wordt gewerkt met vrijwilligers, binnen de kinderopvang komt dat niet voor): (1) laag, d.w.z. vrijwilligers, zonder gerichte opleiding m.b.t. VVE en zonder algemene of specifieke scholing in VVE, (2) midden, leidsters met hooguit mbo-3-niveau, hooguit met algemene VVE-scholing, maar zonder specifieke VVE-scholing en (3) hoog, d.w.z. leidsters met mbo-3- of hbo/wo-niveau in combinatie met algemene en/of specifieke VVE-scholing. Per categorie voorschoolse instelling hebben we zes groepen in het onderzoek meegenomen. In tabelvorm ziet dat er als volgt uit. Tabel 4.1 Indeling van onderzoeksgroep Peuterspeelzalen laag (6) kinderdagverblijven midden (6) midden (6) hoog (6) hoog (6) Op deze wijze hebben we zes peuterspeelzalen die met laag opgeleide/geschoolde leidsters werken, twaalf kinderopvangverblijven en peuterspeelzalen die met gemiddeld opgeleide/geschoolde leidsters werken en twaalf kinderopvangverblijven en peuterspeelzalen/voorscholen die met hoog opgeleide/geschoolde leidsters werken, in het onderzoek betrokken. Dit betekent dat we 30 verschillende praktijksituaties hebben bekeken en gesprekken hebben gevoerd met 30 verschillende leidsters. De onderzoeksgroep van voorschoolse instellingen is op meerdere manieren benaderd en samengesteld: Kwalificatie en kwaliteit in de voorschoolse educatie 21

24 1. Via het netwerk van trainers van het scholingstraject Vversterk zijn peuterspeelzalen en kinderdagverblijven via de met een wervingsbrief benaderd. 2. Via de website van het Landelijk Platform Peuterspeelzalen; een informatie- en uitnodigingsbrief is door het LPP op hun website geplaatst. 3. Op dezelfde wijze is ook de MOgroep benaderd. 4. Ten slotte is gebruik gemaakt van persoonlijke netwerken van de onderzoeksuitvoerders en van hun collega s. 4.2 Procedure van dataverzameling De uitvoeringspraktijk en het handelen van leidsters in de groep kan in theorie worden beschreven op een groot aantal onderdelen en onderliggende aspecten. Voor dit onderzoek is een aantal bestaande instrumenten geselecteerd en gebruikt waarin onderdelen van de praktijken in de groep en het handelen van de leidsters zijn geoperationaliseerd in meetbare aspecten en indicatoren. Daarnaast hebben we ook zelf interessante onderdelen en aspecten uitgewerkt die in de geobserveerde groepen worden geregistreerd. Bestaande instrumenten Wat betreft de bestaande instrumenten gaat het om: a. de ECERS-R-schalen die in veel VVE-onderzoek worden gehanteerd (NCKO, 2004): het betreft hier beschrijvingen van uiteenlopende praktijksituaties en leidstergedragingen die gescoord kunnen worden op een zevenpuntsschaal, lopend van 1 ( onvoldoende ) tot een 7 ( uitstekend ). b. het toezichtkader van de Onderwijsinspectie voor de VVE (Onderwijsinspectie, 2007, Utrecht): het betreft hier eveneens beschrijvingen van diverse praktijksituaties en individuele gedragingen van leidster die gescoord kunnen worden met een 1 t/m 4. Daarbij staat een 1 voor zwak ontwikkeld, behoeft verbetering tot 4, wat staat voor goed ontwikkeld, een voorbeeld voor anderen. c. de VVE-competenties, zoals beschreven door het Cito (Cito, Arnhem, 2007): het betreft hier een zelfbeoordelingsinstrument, bestaande uit uitspraken in de ik-vorm over verschillende aspecten van de praktijk en het handelen van leidsters die gescoord kunnen worden met 1 t/m 5, waarbij 1 staat voor past in het geheel niet bij mij tot 5 past zeer goed bij mij ). In Bijlage 3 wordt uitvoerig ingegaan op deze instrumenten. Dataverzameling De dataverzameling is op twee manieren uitgevoerd: via observaties van de praktijk in de groepen en via een interview achteraf met de geobserveerde leidster. Bij de observaties in de groepen is grotendeels gebruik gemaakt de onderdelen uit de ECERS-R-schalen en het toezichtkader van de Onderwijsinspectie voor VVE. Bij de aansluitende interviews met de leidsters is grotendeels gebruik gemaakt van de VVE-competenties van het Cito. Dit laatste instrument is een zelfbeoordelingsinstrument. De observaties betreffen dus een vorm van externe evaluatie door een onderzoeker, de interviews laten zich kenmerken door een beoordeling door de leidsters zelf (interne evaluatie). Bij de afname van de onderdelen uit de Kwalificatie en kwaliteit in de voorschoolse educatie 22

25 bestaande instrumenten hebben we de hierbij geldende protocollaire richtlijnen in acht genomen. Behalve de bestaande instrumenten zijn er ook aanvullende onderdelen meegenomen tijdens de observaties en interviews. Hieronder volgt een volledig overzicht. Observaties Tijdens de observaties in de groepen hebben we de volgende zaken onder de loep genomen: Algemene gegevens leidsters en groep - aantal leidsters, - aantal kinderen (aantal 0-1 jaar, baby s; aantal 1-2,5 jaar, dreumesen; aantal 2,5-4 jaar, peuters), - samenstelling groep (horizontaal of verticaal), - observatiemoment (ochtend of middag) en - tijdstip begin en einde observatie. Verloop dagdeel - indeling naar activiteiten en - duur activiteiten. Activiteiten en betrokkenheid kinderen (op drie vaste momenten (In de ochtend of in de middag, afhankelijk van dagdeel) is geregistreerd wat de kinderen doen en hoeveel kinderen betrokken zijn bij deze activiteit. Er kunnen op deze vaste momenten verschillende activiteiten worden gedaan door één of meerdere kinderen.) - activiteiten van de kinderen (wat doen ze?), - type activiteit (groepsactiviteit of individuele activiteit (vrij spel/werken), of combinatie van beide soorten activiteiten) en - betrokkenheid (% Kinderen dat betrokkenheid bij de eigen activiteit vertoont.). Rol- en taakverdeling leidsters - duidelijkheid inzake rol- en taakverdeling, - verhouding tussen leidsters in rollen en taken (ongelijkwaardigheid of gelijkwaardigheid) en - verdeling rollen en taken (op basis van (sub)groepen kinderen, op basis van taken of een combinatie van beide). Benutten van eten/drinken voor extra taalstimulering/talige interactie in het Nederlands - op drie verschillende momenten, namelijk beginnen met eten/drinken, tijdens eten en drinken en na afloop van eten/drinken en - oordeel over de mate waarin aan extra Nederlandse taalstimulering/talige interactie wordt gedaan. ECERS-R observatieschalen - taal/redeneren (aanwezigheid van boeken en platen, aanmoedigen van communicatie van kinderen, taal gebruiken voor ontwikkeling en logisch redeneren en informeel taalgebruik), - interactie (discipline (handhaven van orde, leidster-kind interacties en interactie tussen kinderen) en - programmastructuur (dagschema/dagindeling, vrij spel en groepstijd). Toezichtkader van de Onderwijsinspectie m.b.t. VVE - pedagogisch klimaat (het bieden van ondersteuning vanuit het pedagogisch handelen van de leidsters, het stimuleren van de sociale vaardigheden van de kinderen, het stimuleren van de zelfstandigheid van de kinderen en de uitstraling van de ruimte in termen van aantrekkelijk, uitdagend en taal-uitlokkend) en - educatief handelen (het afstemmen van het educatief handelen van beide leidsters op elkaar, het bewaren van evenwicht tussen het creëren van voorwaarden en gerichte sturing, het bevorderen van de interactie tussen de kinderen, het verbeteren van het spelen en werken (inclusief onderwijsstimulering) en het stimuleren van actieve betrokkenheid van de kinderen, het hanteren van responsief (taal)gedrag met de peuters en het afstemmen van de activiteiten op verschillen in de persoonlijke en sociale ontwikkeling van de individuele peuters). Kwalificatie en kwaliteit in de voorschoolse educatie 23