Historisch boerderij-onderzoek in het richterambt Oldenzaal. Auteur: Henk Woolderink. Uitgave: Vereniging Oudheidkamer Twente te Enschede, 2014.

Transcriptie

1 Historisch boerderij-onderzoek in het richterambt Oldenzaal. Auteur: Henk Woolderink. Uitgave: Vereniging Oudheidkamer Twente te Enschede, Inleiding Veel mensen die in Twente stamboom-onderzoek doen, komen terecht op een flink aantal boerenerven waar voorouders hun jeugd of volwassenheid hebben doorgebracht. Naast genealogische gegevens is het ook altijd een uitdaging om meer te weten te komen over de omstandigheden waaronder deze voorouders hebben geleefd. Dat laatste is vaak een ingewikkelde zoektocht naar thans verdwenen rechtssystemen en omstandigheden. Dit boek wil per boerderij sporen aangeven in welke archieven en publicaties men gericht onderzoek kan doen om daarover meer te weten te komen. In het voorjaar 2013 vindt in het huis van de Vereniging Oudheidkamer Twente in Enschede voor de vierde keer een cursus Boerderij-onderzoek in Twente plaats. Een aantal oud-cursisten werkt thans mee aan een werkgroep boerderij-onderzoek in Twente. Deze heeft een format samengesteld voor het invoeren van data. Van het richterambt Oldenzaal heeft met name Jan Tijman op Smeijers in de Lutte een aantal data ingevoerd. De andere leden van de werkgroep zijn bezig met buurschappen van andere richterambten. Dat zijn momenteel: Gerda Voorthuis-Lefers te Delden, Johan Altena te Diepenheim, Jan ter Heegde te Usselo, Henk Huiskes te Vriezenveen, Jan Olde Kalter te Oldenzaal en Henk Woolderink te Borne. De werkgroep treedt tevens op als klankbord voor de resultaten. Het Historisch boerderij-onderzoek in het richterambt Oldenzaal is het 4 e deel van een serie. De richterambten Delden, Ootmarsum en Borne zijn reeds verschenen en daarna wordt de serie vervolgd met de richterambten Enschede, Kedingen, de schoutambten Haaksbergen en Diepenheim en tenslotte de heerlijkheid Almelo. Het Twente vóór 1811 (inlijving bij het Franse Rijk van Napoleon) was vanaf de vroege middeleeuwen ingedeeld in richterambten en schoutambten. De geografische grenzen van de richterambten en schoutambten zijn gelijk aan die van de kerkelijke parochies. Alleen het gericht Kedingen omvat meerdere parochies: Rijssen met de dochterkerk Wierden, alsmede Goor met de dochterkerk te Markelo. De richters waren in hun gebied belast met de lage rechtspraak: het plaatselijk bestuur (thans de burgemeester), het familierecht zoals voogdij etc. (thans de kantonrechter) en de vrijwillige rechtspraak zoals koopaktes, hypotheken en testamenten (thans de notaris). De hoge rechtspraak voor halsmisdrijven was voorbehouden aan de drost van Twente en in de heerlijkheid Almelo aan de Heer van Almelo. Voorwaar dus een uitgebreid takenpakket. Toch was dit takenpakket weer niet iedereen omvattend in het richterambt. Er waren ook andere rechtsprekende instanties en rechtskringen. De hofhorigen vielen onder het hofrecht en moesten voor hun recht naar hun eigen hof, bijvoorbeeld de bisschoppelijke hof te Oldenzaal. En bezitters van leengoederen moesten voor rechtszaken als beleningen, verkopen en hypotheken naar hun eigen leenheer, bijvoorbeeld Overijssel, Almelo, Bentheim, Munster. Tenslotte had ook de adel nog een eigen rechtskring: de Hoge Bank in Zwolle. De structuur van het boek. Twente is het land van de textiel en met een knipoog naar dit verleden zou dit boek vergeleken kunnen worden met een Twents stuk linnen, bestaande uit een schering en inslag. De schering is dan per boerderij de lange termijn geschiedenis: van vroege middeleeuwen tot circa In 1832 wordt het kadaster ingevoerd en dat vormt het scharnierpunt tussen de tijd ervoor en de tijd erna. Het minuut van het kadaster heeft, in ieder geval voor Twente, de tijd vóór 1800 prima geconserveerd en de grote veranderingen in het bodemgebruik in Twente gebeuren pas na de verdeling van de marken circa 1850 en die ontwikkelingen zijn minutieus vastgelegd in het kadaster. Een uitzondering heb ik gemaakt voor het adellijk grootgrondbezit dat zich nog tot na 1850 voortzet. De boerderijen van het Huis Saasveld zijn pas in 1916 verkocht en die verkopen zijn vermeld. Daarbij is ook de aard van de boerderij in de loop der eeuwen aangegeven, alsmede de zeldzame keren dat de aard van een boerderij wisselt van hofhorig naar allodiaal, hofhorig naar leen of van leen naar allodiaal. In de aard van de boerderij geldt echter in de regel een grote mate van continuïteit. Allodiaal: Dit is de oudste rechtsvorm van een boerderij die reeds van Germaanse oorsprong is. In tegenstelling tot wat soms beweerd wordt, heeft Karel de Grote niet aan het begin gestaan van de allodiale goederen, want ze komen ook voor in andere landen onder Germaans recht, zoals het nog steeds bestaande odelsrett (Noorwegen) en aedelsrett (Zweden). In die landen is Karel de Grote nooit geweest.

2 De odel, aedel, edel en adel is van oorsprong de vrije Germaanse boer die eigenaar is van de boerderij van zijn familie. In de aktes komen ze voor onder de beschrijving van vrije goederen, eigen goederen, edele goederen, of een combinatie van deze termen vrij-edel-eigen goed, edel-vrij goed. Gegevens over deze boerderijen zijn vooral te vinden in de gerichtsprotocollen van het richterambt. De dagelijkse richter ging over de vrije mensen en vrije goederen. Hofhorig: Er is in ieder geval vanaf de middeleeuwen sprake van hofhorigheid en horigen. Dat slaat op de hofhorige boerderijen en hun hofhorige bewoners. Er is sprake van een twee-eenheid: de boerderij en de bewoners horen bij elkaar. Dat is wel eens in negatieve zin vertaald naar onvrije bewoners, die een soort half slaven zouden zijn. 1) Maar je kunt met hetzelfde recht spreken van onvrije eigenaren. Ze konden hun hofhorige boerderijen wel verkopen, maar niet zonder dat de rechten van de bewoners (het hofhorig erf- en bouwrecht) mede overgingen en door de nieuwe eigenaar moesten worden geëerbiedigd. Hofhorige boeren waren dan ook niet beklagenswaardige mensen, maar veelal de rijkste en welvarendste boeren in de buurschap. In de middeleeuwen was de horigheid de meest gangbare exploitatievorm van de boerderijen in Twente, maar gaandeweg worden de boerderijen door met name kasteelheren en kloosters omgezet in pachterven. Bij de Domeinen (o.a. de Hof Oldenzaal en de Hof Ootmarsum) blijft de (hof)horigheid echter bestaan tot het einde omstreeks Dat is bij de betreffende erven vermeld en dat is in het kader van deze studie ook relevant, omdat gegevens over deze boerderijen hoofdzakelijk te vinden zijn in de hofboeken van de hoven. Naast voornoemde landsheerlijke hoven in Twente, kwam tot in de 18 e eeuw (hof)horigheid voor bij andere grondbezitters. Het Kapittel van St. Pieter te Utrecht beheerde vanuit de Hof Espelo te Lonneker een dertigtal hofhorige boerderijen. De Abdij Werden had een eigen hofkring onder de Monninkhof in de Lutte. Het Kapittel te Oldenzaal verwierf in de middeleeuwen naast pachtboerderijen ook erven onder het stelsel van horigheid. Het hofrecht werd gesproken op de Kapittelhof Hendrikman te Lemselo (VPR 235). Ook de Proost van Oldenzaal had een eigen hofkring onder de Proosdijhof te Oldenzaal. Het Huis Ootmarsum kende tot de verkopen in 1811 horige erven in de Lutte. Leengoed: Een derde categorie boerderijen heeft de status van leengoed. Het leenstelsel is ontstaan in de tijd van de Karolingische vorsten en heeft stand gehouden tot de Franse tijd. De leengoederen worden door de leenheer in leen uitgegeven aan zijn leenmannen (vazallen) om in het levensonderhoud van hen en hun gezinnen te voorzien. In tijd van oorlog moeten de vazallen in wapenuitrusting komen opdraven om hun heer te steunen in de strijd. Omstreeks 1800 komt aan het leenstelsel (in ieder geval in Twente) een definitief einde. Gegevens over deze boerderijen zijn te vinden in de leenprotocollen van de diverse leenkamers. Naast de aard van het erve (allodiaal, hofhorig of leen) worden ook voor zover bekend de eigenaren van de boerderijen in de loop der eeuwen weergegeven. Daaronder volgen de tienden en uitgangen die op het erve kunnen rusten. Tienden: Sinds de kerstening van Twente zijn de boerderijen belast met een kerkelijke belasting: de tiendheffing. 2) Ieder jaar moet de boer, als de oogst in garven op het land staat, de tiendheer waarschuwen en die heeft dan recht op het 1/10 deel van de oogst. Het was een zware belasting die gelijk stond met circa ¼ deel van de waarde van de boerderij. De tiendheer hoeft geen kosten te maken: hij ploegt niet, hij zaait niet, hij maait niet, maar bergt het graan wel in zijn schuur. Er bestaan allodiale tienden en leentienden. De leentienden met hun leenkamer en de eigenaren worden zoveel mogelijk vermeld. Waar geen leen is vermeld, betreft het allodiale tienden, ofwel er is (nog) geen leenverband gevonden. Normaal worden de tienden in natura op het land geïnd bij het oogsten. Dit stuit vaak op praktische bezwaren. Bijvoorbeeld als de boer moest wachten met oogsten tot na de tiendheffing terwijl er onweer of ander onheil dreigt. Veel tienden zijn in de loop der eeuwen omgezet in sloptienden. Er wordt een vast aantal mudden afgesproken die op een later tijdstip onder het slop op de deel van de boerderij in ontvangst wordt genomen door de tiendheer. Daarin schuilt weer een nieuw nadeel: bij een goede oogst krijgt de tiendheer te weinig en bij misoogst krijgt hij meer dan hem toekomt. Er zijn voorbeelden dat bij echte misoogsten en onmacht van de boeren de tiendheren ook met minder genoegen namen. Uitgangen: Zijn kleinere lasten op het erve. Ze zijn vaak ontstaan via schenkingen van de eigenaren, bijvoorbeeld aan kerkelijke instellingen (proosdijen, kapittels, vicaries en kloosters) als tegenprestatie voor de stichting van memories of jaargedachtenissen. Ook kunnen uitgangen het gevolg zijn van het feit dat eigenaren van een erve (tijdelijk) geld nodig hebben en daarvoor bijvoorbeeld 1 mud rogge als uitgang in 1 W.H.J. Massink, Hoorige Rechten in Twenthe, proefschrift RU Leiden, Zwolle, O.a. Henk Woolderink, De Hof te Borne , Heemkundevereniging Borne 2006, pag

3 de boerderij vestigen, totdat de schuld is terugbetaald. Sommige schulden zijn nooit meer ingelost en daardoor zijn de uitgangen blijven bestaan totdat ze, soms vele eeuwen later, zijn afgekocht. Uitgangen moeten door de boer op een vaste dag in het jaar bij de rechthebbende worden afgeleverd. De brenger en zijn paard krijgen dan wel te eten en drinken voordat ze de terugreis aanvaarden. Miskoren: Een speciaal soort verplichting is het miskoren. Al ver voor de reformatie, waarschijnlijk vanaf het ontstaan van de kerspelkerk, moeten de grote boeren binnen het gericht 1 schepel rogge als miskoren betalen aan de parochiekerk. 3) Hiervan kunnen de voorgangers (pastoors en na de reformatie dominees) van een levensonderhoud worden voorzien. Dat geldt ook voor andere functionarissen, zoals de koster, de voorzanger, de organist en de doodgraver. De verplichting rust op het huisperceel en aan de hand daarvan heb ik diverse huispercelen die in 1832 al onbebouwd zijn kunnen traceren. Ook zeggen de gegevens veel over de geschiedenis van een boerderij. Als een volle boerderij gedeeld is in twee halve erven dan zijn die beide belast met 2 spint rogge. De nog kleinere, veelal later gestichte boerderijen, worden belast met stuivers en hoenders. Zowel het ontstaan als het einde van het miskoren verdient nog veel onderzoek, omdat het veel informatie kan opleveren over de ontwikkeling van de buurschappen en hun erven. Tot zover de lange termijn geschiedenis, ofwel de schering van ons weefsel. Als inslag zijn drie momentopnamen gekozen. Ze zijn momentopnamen van de boerderijen in het gericht Oldenzaal: Het Schattingsregister van 1475 Als eerste referentie bij de boerderijen is Het schattingsregister van Twente van 1475 opgenomen. 4) Het handschrift bevindt zich in het Staatsarchiv te Munster in Westfalen. De gegevens zijn ongewijzigd uit de publicatie van Hulshoff overgenomen. Voetnoten vermelden ook gegevens uit schattingsregisters van 1495 en Deze bevinden zich in het Gemeentearchief van Deventer. Voor zover ze relevante informatie over de Twentse boerderijen bevatten zijn die opgenomen. De schatting is een buitengewone belasting die door David van Bourgondië, bisschop van Utrecht en landsheer van Twente, wordt geheven als hij in bijzondere omstandigheden extra geld nodig heeft. Dit na goedkeuring van Ridderschap en Steden. De hoofdregel is dat ieder volgewaard erve 2 schilt ofwel 3 gouden rijnse guldens moet bijdragen en iedere kathe 1 schilt ofwel 1½ gouden rijnse guldens. Het is echter een misvatting om het aantal gemelde boerderijen in de schattingsregisters als uitgangspunt te nemen voor het aantal gezinnen en inwoneraantallen van Twente, zoals bijvoorbeeld Slicher van Bath dat heeft gedaan. 5) Dat geldt tevens voor de velen die deze bron daarna gevolgd hebben. Er ontbreken nogal wat huizen en gezinnen en daarmee is het aantal inwoners rond 1500 in Twente vele keren groter dan op basis van de schattingsregisters wordt aangenomen. Vergelijkend onderzoek levert op dat veel huizen anno 1500 niet in de schattingsregisters vermeld zijn. Alle huizen en boerderijen uit de vrije heerlijkheid Almelo (Stad en Richterambt Almelo en Vriezenveen) behoren niet tot de jurisdictie van de bisschop van Utrecht en ontbreken geheel. De heerlijkheid Diepenheim is sinds 1331 wel van de bisschop van Utrecht, maar heeft een eigen administratie. Zowel de huizen uit de stad Diepenheim als de erven uit Kerspel Diepenheim en Markvelde ontbreken geheel. Burgerhuizen in steden, dorpen en buurschappen in overig Twente zijn vrijgesteld van de schatting en worden niet vermeld. Toch hebben de stad Oldenzaal en het dorp Losser in 1475 al een aanzienlijke hoeveelheid huizen en bewoners. Ook in de buurschappen zullen er enige burgerhuizen zijn geweest: schoolmeesters, herbergen en ambachtslieden. Al die huizen en hun bewoners worden niet vermeld. Maar daarmee zijn we er nog niet. De bisschoppelijke hoven en hun bodegoederen waren vrijgesteld van schatting. De richter van Oldenzaal heeft de Hof Oldenzaal (VPR 470) niet in het register opgenomen, omdat die toch niet hoeft te betalen. Siemerink in Berghuizen (VPR 476), bodegoed heeft de aanslag van 2 schilt betaald. Stegeman in Lemselo (VPR 236), bodegoed betaalt niet. Leusink in Losser (VPR 120) wordt genoemd als bodegoed en betaalt de aanslag van 2 schilt niet. De Twentse kloosters met hun bewoners komen we ook nergens in de schattingsregisters tegen, terwijl ze wel degelijk bestaan. Ook de riddermatigen mogen een boerderij vrijstellen van belastingen, dus ook voor deze schatting. Het Huis Borgbeuningen (VPR 187A), het Huis Everlo te Volthe (VPR 211A) en het Huis Saasveld (VPR 343) zijn zulke adellijke vrijingen en worden niet vermeld in het schattingsregister. Het bestaan in 1475 is echter zeker. Het Huis Hoykinck (VPR 342) wordt wel genoemd onder vermelding dat er een dienstman woont en de aanslag van 2 schilt wordt niet betaald. Ook het erve Rotgerink (VPR 299) 3 HCO Zwolle, toegang 145 hypothecaire boekhouding, inv.nr. 494, Inschrijvingsregister kantoor Almelo, deel IV acte nummers , betreffende miskoren aan koster te Denekamp van erven te Beuningen. 4 A.L. Hulshoff, Het Schattingsregister van Twente van 1475, Uitgave VORG, Zwolle B.H. Slicher van Bath, Een samenleving onder spanning, Assen 1957, pagina 44 etc.

4 wordt gevrijd door een dienstman en de aanslag van 2 schilt wordt niet betaald. Volgens Germaans recht heeft ieder volgewaard erve het recht om een lijftuchthuis op het erve te plaatsen. Er wordt in het schattingsregister een aantal lijftuchten genoemd, met daarbij de aantekening dat ze bij het hoofderve horen en daarmee voldaan hebben. Er mag echter aangenomen worden dat alle volgewaarde erven in 1475 een lijftucht hebben, maar die worden niet allemaal vermeld, omdat ze begrepen zijn in het hoofderve. In het schattingsregister komen we bijvoorbeeld de lijftucht ten Hamme tegen van erve Groothuis te Dulder (VPR 283) en de lijftucht Camphus van erve Mönnink (VPR 311). Vaak hebben de hele grote erven ook nog wonersplaatsen en ook die zijn niet vermeld. Het uitgangspunt van Slicher van Bath, dat het aantal vermelde boerderijen de basis is voor het aantal huizen en inwoners, behoeft nuancering. Het door hem vermelde aantal is ongeveer 5 of 6 keer zo groot geweest. Hij heeft daarmee het vooroordeel van het lege Twente gevoed. Dat standpunt is echter niet houdbaar. De Verpondingsregisters van 1601 en 1602 Deze verpondingsregisters bevinden zich in Zwolle. 6) Ze zijn getranscribeerd door een cursusgroep Oudschrift van de Oudheidkamer Twente. 7) Ook deze registers geven een verre van compleet beeld van de huizen en hun bewoners rond De Tachtigjarige oorlog heeft zijn sporen in Twente achtergelaten. In de richterambten Ootmarsum en Oldenzaal zijn veel boerderijen verlaten en liggen woest. De soldaten van koning Philips II worden in het verpondingsregister genoemd als daders. Ze hebben het platteland afgestroopt naar hout, voedsel en roofgoed en hebben zo bijgedragen aan de verwoestingen. In 1601 proberen de Staten van Overijssel de belastingheffing via de verponding (grondbelasting) weer op te starten en moeten de boeren en bewoners van steden en dorpen opgave doen van hun landerijen. Voor iedere 2 mudden land moet 1 daalder (30 stuivers) betaald worden en voor 1 mud 15 stuivers. Veel boerderijen in Oldenzaal en omgeving hebben veel schade opgelopen en liggen geheel of ten dele nog woest. Een ander probleem steekt nu de kop op. De steden en adel beroepen zich op oude privileges die hun vrijdom van belasting garanderen. Gedeputeerde Staten van Overijssel willen daar evenwel niet van weten, zodat er schoorvoetend en mondjesmaat en gedeeltelijk aangifte volgt. Met de maten van de mudden is altijd al gerommeld. Als het areaal bouwland van een boerderij door ontginning of aankoop groter wordt, blijft de opgave van het aantal mudden steeds gelijk. Vandaar dat de mud bouwland in de loop van de eeuwen ook steeds groter wordt: van 24 aren, naar 28 aren, naar 32 aren en 40 aren. Uit de verpondingsregisters blijkt dat de stad Oldenzaal geheel ontbreekt. Men weigerde om aangifte te doen, mede omdat de stad Oldenzaal niet vast in handen is van de Staten; periodiek zijn de Spaanse legers er in garnizoen. Ook van de omliggende marke Berghuizen ontbreken veel boerderijen. De eigenaren van adellijke huizen beroepen zich op vrijstelling en weigeren aangifte. Soms doen ze zelf aangifte tijdens de Statenvergadering of worden ze aangeslagen op basis van andere gegevens. Zo ontbreken bijvoorbeeld het Huis Borgbeuningen (VPR 187A) en het Huis Everlo te Volthe (VPR 211A) in de opgave. Het Stift Weerselo in Dulder (VPR 398) doet maar een zeer beperkte aangifte van de landerijen in eigen gebruik, maar verzwijgt de los verhuurde landerijen. Het Huis Saasveld te Dulder (VPR 343) doet geen aangifte en de oppervlakte wordt door de landrentmeester (ambtman) aangegeven. Het Huis Hoykink in Dulder (VPR 342) heeft wel aangifte gedaan. In dit document over het gericht Oldenzaal zijn de nummers uit de publicatie van de Oudheidkamer Twente overgenomen, omdat deze nummering inmiddels veel gebruikt is in bronvermeldingen. De in 1601/1602 ontbrekende erven zijn genummerd met A, B, C et cetera. Uit deze publicatie zijn ook de teksten betreffende 1601 en 1602 overgenomen. Het Minuutplan van het Kadaster 1832 De referenties met de jaartallen 1953 en 1980, aangegeven door plaatselijk deskundigen in de Schattings- en Verpondingsregisters, zijn in deze studie niet gebruikt. Ze bevatten fouten die onderzoekers op het verkeerde been kunnen zetten. Een flink aantal boerderijen is in de 19 e eeuw verdwenen en zijn een eeuw later in het veld niet meer te traceren. Ook hebben sommige erven een andere naam gekregen. Op de minuutplans van het kadaster 1832 en de bijbehorende oorspronkelijke aanwijzende tafels is 98% van de oude Twentse erven moeiteloos aan te wijzen. 8) 6 HCO Zwolle, statenarchief, inv. nummers 2456 en Het Verpondingsregister van Twente van 1601, Uitgave Vereniging Oudheidkamer Twente, Zwolle Kadastrale Atlas 1832 Borne en Weerselo Uitgave Stichting Kadastrale Atlas Overijssel, Zwolle 2005, i.s.m. HCO Zwolle ook uitgegeven als digitaal bestand, Zwolle 2012.

5 Veel boerderijen zijn op de kadastrale minuutplans vermeld met hun naam en andere namen blijken uit de tenaamstelling in de kadastrale leggers, ofwel uit transport- en hypotheekaktes. Uit de belastbare waarde in de OAT s en leggers van het kadaster zijn het hoofderve en de lijftucht en wonersplaatsen te herleiden. De hoofderven zijn geschat in de klasse bewoond van 10, 9, 8 of lager met een belastbare waarde van ƒ18,-- ƒ24,-- ƒ30,-- of hoger; de kleinere boerderijtjes zijn geschat in de klasse bewoond van 13, 12 of 11 met een belastbare waarde van ƒ 6,-- ƒ 9,-- of ƒ12. De marken de Lutte, Volthe en Gammelke zijn in 1832 reeds verdeeld. Er resteren nog enige percelen t.n.v. de marke die later verdeeld of verkocht zijn. De overige marken volgen vóór Na de markendelingen kunnen de grote wijzigingen in het landschap plaatsvinden: ontginningen tot cultuurgrond (de eigen boeren), bebossing (landgoederen) en de bouw van nieuwe huizen en fabrieken. Deze ontwikkelingen zijn precies vastgelegd door het kadaster en zijn dus prima te volgen. Hierdoor is het minuutplan van het kadaster het goede scharnierpunt tussen de nieuwe tijd en de oude situatie van vóór de markendelingen. De marken hebben een groot conserverend effect gehad op de inrichting van het platteland van Twente en ze hebben het oude, grotendeels al vanuit de middeleeuwen stammende, cultuurlandschap goed in stand gehouden. Zo blijkt dat de domeinkaarten uit 1778, maar bijvoorbeeld ook de kaart van erve Hanhof in de Lutte, nagenoeg ongewijzigd kunnen worden teruggevonden op de kadasterkaarten van Alleen blijkt na de precieze opmeting van de percelen bouwland dat het areaal bouwland vele keren te klein is opgegeven bij de verponding en dat er dus flink grondbelasting is ontweken. Het aantal mudden bouwland in 1601 blijkt neer te komen op het aantal hectaren bouwland in 1832, dus een mud geen 40 aren maar 100 aren. Er kan in de tussentijd wel enig nieuw bouwland zijn bijgekomen, maar lang niet 2½ keer zoveel. De conserverende werking van de marken, maar ook de onvoldoende toename van stalmest zouden zo n grote uitbreiding onmogelijk hebben gemaakt. Dit wordt bevestigd door de vergelijking van de grootte van ongewijzigde, ingeklemde percelen bouwland op de kaarten uit 1778 met die op de kaart van Het aantal mudden is stelselmatig te laag opgegeven. Tenslotte zijn bij diverse boerderijen gegevens opgenomen die te maken hebben met de hofhorige goederen in Twente: Het Hofrecht van Twente van 1546 Het recht dat gebruikt wordt op de hoven voor de verhouding tussen landsheer, hofmeijer en hofhorigen is al eeuwenlang mondeling gewoonterecht, als in 1546 de Twentse hofmeijers en oudste hofgenoten opdracht krijgen van de nieuwe landsheer Karel V om op de Hof Ootmarsum te verschijnen en het Hofrecht van Twente op te schrijven. Het Hofrecht bevat elementen die stammen uit het Germaans recht, zoals bijvoorbeeld de ondeelbaarheid van boerderijen en het lijftuchtsrecht. Deze elementen zijn niet exclusief voor het Hofrecht ; ze komen bijvoorbeeld ook voor in het Landrecht van Overijssel. Op de bijeenkomst van 1546 zijn diverse inwoners uit het gericht Oldenzaal aanwezig. 9) Het betreft Coert ten Tije, hofmeijer van Oldenzaal (VPR 470), met o.a. zijn hofgenoten Lubbert Eesscherink (VPR 143), Luken Werger (VPR 5), Berend Hesselink (VPR 304), Werense Wernsink (VPR 310), Luken Leusink (VPR 120), Wygbolt Beernink (VPR 272), Herman ten Thije (VPR 482), Gert Siemerink (VPR 476), Gert Soddenberg (VPR 469A), Johan Klieverik (VPR 491), Johan Wevelkate (VPR 485) en Johan Siemerink (VPR 479). De Hofmeijer van Ootmarsum laat zich o.a. vergezellen door Gerd Lambertink (VPR 246). Deze aanwezigheid is bij de betreffende erven als referentie vermeld. De Domeinkaarten van 1778 Het dreigement van de Staten van Overijssel om alle erven te laten opmeten om een eind te maken aan de voortdurende ontwijking van de grondbelasting is nooit uitgevoerd. Wel zijn de Domeinerven in Twente door landmeters opgemeten. 10) Blijkens hun kostendeclaraties is dat omstreeks 1778 gebeurd. Op de kaarten zijn de percelen bouwland, hooiland, wilde grond en bos opgemeten en in een legenda samen met de veldnamen vermeld. Lang niet alle Domeinkaarten zijn bewaard gebleven. Tevens bevindt zich een prachtige kaart van het erve Hanhof in de Lutte (VPR 76) in de kaartencollectie van de Oudheidkamer Twente te Enschede. Omdat het zulke goede en mooie bronnen zijn, zijn ze bij de betreffende boerderij als referentie vermeld: Originele bron: HCO Zwolle, toegang 145, hypothecaire boekhouding. 9 H. Woolderink, De Hof te Borne, Borne, 2006, pag. 50, 51 e.v. 10 HCO Zwolle, Collectie Domeinkaarten, inventarisnummers 1284~1317.

6 VPR 1 de Boer Rigter in de Lutte HCO kaarteninventaris nr VPR 5 de Werger in de Lutte HCO kaarteninventaris nr VPR 33 Aernink in de Lutte HCO kaarteninventaris nr VPR 34 Wegman in de Lutte HCO kaarteninventaris nr VPR 76 Haanhoff in de Lutte Archief Oudheidkamer Twente Enschede VPR 120 Leusman Losser HCO kaarteninventaris nr VPR 136 Kosters erve Gammelke HCO kaarteninventaris nr VPR 139 Wissink Gammelke HCO kaarteninventaris nr VPR 142 Geerdink Gammelke HCO kaarteninventaris nr VPR 154 Epman Beuningen HCO kaarteninventaris nr VPR 220 de Reymer Rossem HCO kaarteninventaris nr VPR 228 Huykman Rossem HCO kaarteninventaris nr VPR 246 Lammertink Lemselo HCO kaarteninventaris nr VPR 248 Hilbert Lemselo HCO kaarteninventaris nr VPR 250 Bruynink Lemselo HCO kaarteninventaris nr VPR 258 Veldhuys Doorningen HCO kaarteninventaris nr VPR 272 Beernink Deurningen HCO kaarteninventaris nr VPR 476 Groot Siemerink Berghuyzen HCO kaarteninventaris nr VPR 479 Kleyne Siemerink Berghuyzen HCO kaarteninventaris nr Een bijdrage aan de cultuurhistorische beschrijving van de vroegste ontstaansgeschiedenis. Vele decennia werd geschiedenisstudie gekenmerkt door een nadruk op geschreven bronnen. Alles wat niet berustte op documenten was eigenlijk niet wetenschappelijk en werd ontkend of weggeredeneerd. Momenteel is zo n standpunt niet meer houdbaar. Allereerst zijn er de afgelopen jaren door archeologisch onderzoek nieuwe gegevens over vroegere tijden boven de grond gekomen, die geleid hebben tot nieuwe inzichten en correcties van vroegere standpunten. Daarnaast zijn er vooral in Oost-Nederland flinke stappen te maken door, in wisselwerking met geschreven bronnen en archeologische bevindingen, gebruik te maken van Germaans recht, Germaanse mythologie, middeleeuws kerkelijk recht en gebruiken, volksgebruiken, overleveringen, sagen, et cetera. Met behulp daarmee wordt hierna getracht een cultuurhistorische beschrijving te geven over de vroegere ontstaansgeschiedenis van het gericht Oldenzaal. Alle steden en dorpen in Twente met hun kerken zijn gebouwd op een oude hof. Deze hebben als voorgangers Germaanse sala s gehad: heel grote huizen (40 tot 80 meter lang) op strategisch goed te verdedigen plekken. Daar is alles onder één dak: de woonvertrekken voor de bewoners, hun veestallen, wagenstalling en er zijn ook sacrale ruimten waar Germaanse erediensten plaatsvinden. Na de klimaatsverandering omstreeks het jaar 1000 (het boreaal) wordt het klimaat warmer en droger. De sala s worden als hoven herbouwd op wat lager gelegen plekken en hebben dan ook bijgebouwen voor opslagruimte en wagenschuren. De hoven zijn bestuurscentra voor hun omgeving: daar wordt markerecht en hofrecht gesproken en in de beginperiode ook vormen van buurrecht en strafrecht. In de tijd van de kerstening hebben de missionarissen hun kerken gebouwd op plekken waar de mensen gewend zijn om hun sacrale bijeenkomsten te houden, namelijk de sala s, later hoven. Door de bouw van Christelijke kerken is er aldaar tevens geen plek meer voor Germaanse erediensten. Vandaar ook de stelling dat in Twente alle steden en dorpen met hun kerken gebouwd zijn op een oude Germaanse hof die op het moment van de kerstening al eeuwenlang bestaat. Het omgekeerde van de stelling is niet waar: niet op iedere hof is een stad of dorp ontstaan en een kerk gebouwd. Daarvoor waren er teveel hoven. Ook in het richterambt Oldenzaal zijn vele sporen uit de Germaanse periode bewaard gebleven. Dat zijn dan vooral overblijfselen uit de periode voor het jaar 800. De periode tussen de Romeinse tijd en 800 is, in ieder geval wat Twente betreft, een duistere periode waar pas de laatste jaren wat meer gegevens boven water komen. Gerard Seyger heeft baanbrekend werk verricht door oude en nieuwe gegevens te ordenen. 11) De vertaling van de Heliand werpt ook nieuw licht op de periode rond ) De vier evangeliën zijn in één verhaal verteld en tevens vanuit de begrippen- en belevingswereld van de mensen in het Germaanse gebied. Ook archeologen hebben met opgravingen o.a. in Oldenzaal, Borne en recentelijk Vasse verdwenen sporen aan het daglicht gebracht. Veel nieuwe vragen doemen bij deze ontwikkelingen echter op en nader onderzoek van het geheel vormt een uitdaging voor de toekomst. 11 G. Seyger, Oudheid van Twenthe, Uitgeverij Twentse Welle, Enschede J. van Vredendaal e.a., Heliand, een Christusgedicht uit de vroege middeleeuwen, Amsterdam 2006.

7 De stad Oldenzaal Het stadswigbolt Oldenzaal is gelegen in de buurschap Berghuizen. Het centrum van de buurschap is de Oldensala: een Frankische sala met sacrale ruimte en een centrum voor rechtspraak. Daarna komt de Hof Oldenzaal als centrum naar voren. Als opvolger van de sacrale ruimte in de sala hebben de missionarissen bij de kerstening een kerk gebouwd op de Hof Oldenzaal (VPR 470). Volgens recent archeologisch onderzoek is gebleken dat de kerstening van Twente zich eerder heeft afgespeeld dan tot nu toe aangenomen. De oudste Christelijke begravingen rondom de kerk zijn van circa 700. De onderwerping van de Saksen door Karel de Grote circa 800 heeft zich dan ook niet afgespeeld in Twente, maar verder naar het oosten in Duitsland. De vondst van een Frankische ridder in Borne, begraven tussen , alsmede andere vondsten in Twente, wijzen erop dat Twente in die periode Frankisch gebied is geweest. Op grond van de Hof Oldenzaal is niet alleen de kerk maar ook de stad Oldenzaal ontstaan. De huizen worden gebouwd op tuinen van de Hof Oldenzaal en moeten tot in de 19 e eeuw tijnzen (een geldbedrag) betalen als vergoeding voor het gebruik van deze tuinen.13) De Hof Oldenzaal is, in ieder geval sinds de 12 e eeuw, bezit van de landsheer: de bisschop van Utrecht. De Hof is het bestuurlijke centrum van circa 50 boerderijen en tot circa 1800 is aldaar hofrecht gesproken over de hofhorige boerderijen. Tevens is de Hof Oldenzaal erfmarkenrichter over de marke Berghuizen. In de regel worden de markevergaderingen gehouden op de Hof Oldenzaal, soms werd uitgeweken naar de kerk. In de omgeving van Oldenzaal worden ook andere hoven aangetroffen. Allereerst is er de Scholte Grevinkhof (VPR 472), die reeds vroeg ook in het bezit van de bisschop van Utrecht is gekomen. Vóór 1385 zijn de circa 18 boerderijen van de Scholte Grevinkhof geїntegreerd in de Hof Oldenzaal.14) De Proost en het Kapittel van St. Plechelmus te Oldenzaal zijn in de vroege middeleeuwen door schenking in het bezit gekomen van veel erven, tienden, uitgangen en huizen in Oldenzaal en verre omgeving. Dit gebeurde doordat vermogende families: edelen maar ook rijke (hanze)kooplieden goederen schonken met als tegenprestatie een eeuwigdurende memorie, waarbij op vaste data tijdens een eucharistie gebeden werd ter nagedachtenis voor zichzelf of overleden familieleden.15) In de tijden van oorlog, pest en andere ziekten zijn nogal wat families uitgestorven. Voor zover de geschonken erven onder het stelsel van horigheid vielen, zijn ze ondergebracht in een aparte Proosdijhof in Oldenzaal (VPR 471) en een aparte Kapittelhof Hendrikman te Lemselo (VPR 235). Aldaar werd hofrecht gesproken volgens het Hofrecht van Twente. In de omgeving van Oldenzaal ligt ook een Hondenborg. De naam wordt vermeld op de kadastrale kaart 1832 in Noord Berghuizen, maar nader onderzoek leert dat de borg zelf gezocht moet worden aan de andere kant van de gemeentegrens in de marke Rossum (VPR 232D). Het is waarschijnlijk het versterkte Huis waaraan de familie van Hondenborg, die in de 15 e eeuw eigenaar is van Huis Singraven, haar naam ontleent. De huisplaats is op het minuutplan goed terug te vinden en er zijn geen onderzoeken van bekend. Het dorp Losser Het erfmarkenrichterschap van de marke Losser is verbonden aan de Hof te Losser, ook het erve Boerrichter genoemd (VPR 122). In de nabijheid daarvan is de kerk van Losser gebouwd. De oudst bekende eigenaar is de Graaf van Bentheim en na beslaglegging en gerichtelijke verkoop komt dit erve rond 1690 in het bezit van de familie Nitert in Oldenzaal, die als nieuwe eigenaar nadien de functie van erfmarkenrichter uitoefent. De andere buurschappen De grootste en belangrijkste marke in Twente is de marke de Lutte. Dit is de marke waar de andere Twentse marken bij onderlinge of interne conflicten in beroep kunnen gaan en een oordeel vragen. Het is aannemelijk dat de marke de Lutte een fusie is van vier oorspronkelijke marken, de latere heurnen. De 13 J.G.M. Oude Nijhuis en R.F.A. Rorink, De bisschopshof te Oldenzaal, artikel in Overijsselsche Historische Bijdragen 1998, pag Zie ook: Guus Goorhuis en Jan Oude Nijhuis, Plechelmus, Zutphen 2005, gekleurde kaart op pag. 36. Zie ook: Henk Woolderink, De Hof te Borne, Borne 2006, pag. 31 en F. Muller Fz., De registers en rekeningen van het Bisdom Utrecht, deel II, Werken van het Historisch Genootschap, Nieuwe Serie 54, pag Manuaal van de rentmeester van Twente J. Geerdink, Eenige Bijdragen tot de Geschiedenis van het Archidiaconaat en Aartspriesterschap Twenthe en Calendarium St. Plechelmi te Oldenzaal, Vianen 1895.

8 Molterheurne met als hoofdhof de Molthof of Abdissenhof (VPR 9), de Hengelerheurne met als hoofdhof de Hof te Hengelo of Hengelman (VPR 29), de Elfterheurne met als hoofdhof de Hof te Elfeteri of Monninkhof (VPR 42) en de Roderheurne met als hoofdhof ofwel Stuthof (VPR 71) ofwel Hanhof (VPR 76). Het fusieproces moet zich hebben afgespeeld voordat er geschreven berichten over zijn gemaakt. Maar een theorie mijnerzijds is dat de bisschop van Utrecht, nadat hij Oldenzaal stevig in bezit heeft gekregen, behoefte had om de oostgrens met Duitsland goed onder controle te krijgen. Dat zou moeilijk zijn met vier buurschappen die, vanwege de eigendom van de hoven, onder sterke invloed van Duitse edelen en kloosters staan. Door de fusie worden de eigenaren van de hoven in markenzaken op een zijspoor gezet, temeer omdat het erfmarkenrichterschap van de gehele marke de Lutte daarna gevestigd is op de bisschoppelijke Hof te Vaarwerk of erve Boerrichter in de Lutte (VPR 1). Fusies en splitsingen van marken zijn meer bekend ook in historische tijden. Maar in Twente niet van een fusie van vier buurschappen. In Overijssel vinden we alleen een fusie van vier buurschappen in het schoutambt Raalte. Daar komen de vier buurschappen Boetele, Ramele, Raden en Linderte voor als de marke Raalterwoold. Als variatie komen daar in de markenboeken steeds meerdere markenrichters voor (maximaal vier tegelijk), namelijk de adellijke eigenaren van de diverse hoven in de buurschappen. Opmerkelijk is de naam Hof te Vaarwerk. Een Vaarwerk is van oudsher een pleisterplaats voor postkoetsen. We kennen varen nu niet meer voor wegverkeer, maar we verbinden het met zeevaart, binnenvaart, luchtvaart en ruimtevaart. Oorspronkelijk is varen een algemeen woord voor reizen, ook voor wegverkeer. Dat geldt bijvoorbeeld in het Duits (fahren) en Twents (vöern) nog steeds. Alle vaarwerken in Twente lagen aan een oude wegverbinding en niet aan een waterweg. Deze functie van de Hof te Vaarwerk in de Lutte wordt niet in later geschreven bronnen vermeld. Er is in de Lutte nog een interessant punt. Op hoven waar markerecht en buurrecht werd gesproken deed men dat vaak niet op de Hof zelf, maar op een op loopafstand gelegen boerderij of plek met de naam de Tij, Tijhuis of Tijman. Op de Tij komt de volksvergadering bijeen om besluiten te nemen over gezamenlijke problemen. In de Lutte komen we voor deze functie de modernere naam erve Spraakstede (VPR 2) tegen, dus de plek waar (recht) gesproken werd. Bij dit erve ligt een verhoging die Tiebult genoemd wordt. In de marke Beuningen is het erfmarkenrichterschap verbonden aan de Hof te Beuningen ofwel Scholten (VPR 150). De eigenaar van de hof is erfmarkenrichter van de marke. De marke Volthe is een fusie van twee buurschappen. De buurschap Lindelo wordt vóór 1400 enkele keren genoemd en de hoofdhof is Hof te Lindelo, later Scholten Linde (VPR 196). Na 1400 blijkt deze buurschap onderdeel uit te maken van de Marke Volthe waar het erfmarkenrichterschap is verbonden aan het erve Rikhof (VPR 194). In het Voltherbroek vinden we de Hunenborg. Deze behoort tot de categorie van borgen die gelegen zijn in de moeras- of broekgronden. Tot deze categorie behoren o.a. ook de Schuilenburg in de Wierdense Woeste en de Hölterhof in het Aamsveen bij Enschede. De Hunenborg is in de zomer van 1916 onderzocht door prof. Holwerda te Leiden die aardewerkvondsten dateerde in de Karolingische periode. Heronderzoek van de vondsten heeft tot de conclusie geleid dat de Hunenborg stamt uit de 12 e eeuw en is opgeworpen door de bisschop van Utrecht als afscherming van de grens van Twente. Bij deze laatste conclusie heb ik weer vraagtekens, omdat het niet overeenstemt met historische en klimatologische aspecten. Allereerst was de bisschop van Utrecht in de 12 e eeuw reeds redelijk onbetwist heer en meester in Twente. De Hunenborg was zeker geen grensversterking, want deze lag midden in bisschoppelijk gebied. De bisschop was in het bezit van vele Twentse hoven, ook een drietal in Noord-Twente: Lage, Hardingen en Wilsem. Slot Lage was de grensvesting. Bovendien hebben de waterborgen in de 12 e eeuw hun strategische functie verloren. Bij de klimaatverandering circa het jaar 1000 (het boreaal) was het klimaat warmer en droger geworden. De broekgronden waren drooggevallen en werden in cultuur gebracht. Er was geen sprake meer van bescherming in een moeras. Het is ook moeilijk voor te stellen dat de bisschoppelijke legers op een afgelegen borg zijn gaan zitten; ze moesten namelijk het gehele gebied verdedigen tegen invallers. Het is m.i. aannemelijker dat de moerasborgen een functie hebben gehad in de Karolingische tijd en zelfs daarvoor toen water en moeras de plaatselijke bevolking bescherming kon bieden tegen doortrekkende legers en plunderaars. De marke Lemselo is ook een fusie van twee buurschappen. Vóór 1500 wordt de buurschap Ariën vermeld. Het centrum van deze buurschap van drie boerderijen wordt gevormd door de Hof te Ariën ofwel de Aarninkhof (VPR 241). Daarna komt deze buurschap voor als een uiterst westelijk deel van de marke Lemselo. De Aarninkhof wordt daarna ook genoemd Hof te Lemselo ofwel Smeijershof. Of hierop het markenrichterschap heeft gerust moet nog nader worden onderzocht. In de marke Gammelke was het erfmarkenrichterschap verbonden aan het erve Groothuis (VPR 135).

9 Hierop heeft ook een Huis met riddermatige aspiraties gestaan, maar het heeft nooit de status van havezathe kunnen verwerven. In de marke Dulder rouleerde het markenrichterschap in drie jaar over het Stift Weerselo (VPR 398), het Huis Saasveld (VPR 343) en het Huis Hoykink (VPR 342). Of hier een fusie van oorspronkelijk drie buurschappen aan ten grondslag ligt, ofwel het gevolg is van drie machtscentra in de marke is een punt dat onzeker is. Betreffende de niet genoemde marken moet nog nader onderzoek plaatsvinden naar hoven en eventuele erfmarkenrichterschappen. Ten slotte Deze publicatie wil de onderzoeker archieven en publicaties aanreiken waarin verder onderzoek kan plaatsvinden over de boerderijen in het richterambt Oldenzaal, waarvan het bestaan teruggaat tot in de (vroege) middeleeuwen. Die hebben mede aan de wieg gestaan van de vorming van het landschap en de samenleving op het platteland. Hoewel er veel sporen worden aangereikt is deze publicatie bij lange na niet uitputtend. Er is nog zeer veel te onderzoeken en de gegevens kunnen in deze publicatie worden ingevoegd zodat er een steeds beter instrument voor onderzoek ontstaat. In dit boek worden veel vragen beantwoord, maar zoals dat gaat, deze geven weer aanleiding tot nog meer nieuwe vragen. Wij hopen dat dit boek niet beoordeeld wordt op de leemtes die erin zitten, maar op de sporen naar verder onderzoek. Daarmee wensen wij (nieuwe) onderzoekers veel succes en wij zien de resultaten met veel belangstelling tegemoet.

10 RICHTERAMBT OLDENZAAL DE LUTTE 1A marke De Lutte: Elfter heurne Roder heurne Molter heurne Hengeler heurne uitgang totaal aan Armen Oldenzaal 1754 Molterheurne 1 Hof Vaarwerk / Boerrichter / erfmarkenrichter de Lutte. hofh. Hof Oldenzaal < in pandschap aan Evert Ketwyck Oldenz. 1556>1601 eig. de bewoners zelf vanaf 1829 sloptiende 1 mud koren, 1 mud aan Proosdij Oldenzaal < boekweit en 3,5 mud gerst aan de bewoners zelf vanaf De Richter, is gewart, 2 s., pantweringe daen sal men penden, d Die Richter in der Lutte, 2 s(chilt) Buyrrichters erve, een heerengoet, staet in pantsschap, is groet umtrent 18 mudde geseys, 6 dach meyens, gefft ter sloptende in de provestie 3½ mudde pachtgeersten Buerrichters erve, heeft an middelmatigen lande, tot roggen gewasz dienende, 6 mudde; an lege, waterige landen, mehr tot dropsen als roggen dienende, 12 mudde; heeft 3 koeweiden unduchtiges landes, diewelcke halff affgeplogget sinnen; heeft sesz dachmatt hoylandes 1778 Domeinkaart de Boer Rigter in de Lutte, HCO kaarteninventaris nummer Kadaster gemeente Losser, sectie D nummer erve Spraakstede eig. de bewoners zelf 1832 tienden leen Overijssel < eig. Huis Borgbeuningen 1541> Spraeckstede, 2 s(chilt), bet(aalt) 3 golden r(ijnse) g(uldens), d Spraeckstede, tobehorende Hermen van Wycke (=Twickelo), is groet van 9 mudde geseys, 1½ dach meyens, gifft ter pacht 3 mudde roggen und een half mudde haveren, plecht hyr bevorens meer to doon Spraeckstede, heeft an middelmatige lande 5 mudde; an lege, drepsigen lande 4 mudde; heeft gene binnenweiden; heeft 1½ dachmatt hoylandes Kadaster gemeente Losser, sectie D nummer erve Polink / Peulink /, opgenomen in erve Boerrichter (VPR 1) vóór 1748 uitgang 7 mud rogge aan Armen Oldenzaal

11 1475 Poling, 2 s(chilt), bet(aalt) 3 golden r(ijnse) g(uldens), d Poelinck, woeste, tobehorende verscheyden personen, is umtrent groet van 8 mudde geseys Poelinck, woeste, is groot van unduchtige, wellige, waterige landen ungefehr 8 mudde; heeft geene binnenweide; 1 dachmaet hoylandes Kadaster gemeente Losser, geen huis; huisplaats is sectie D nummer erve Gronhaar / Grunder / leen Overijssel < achterleen Huis Hengelo < sloptiende 5,25 mud gerst aan Proosdij Oldenzaal < aan de bewoners zelf vanaf 1812 uitgang ƒ 2,50 aan s Rijks Domeinen aan fam. Stork Oldenzaal 1842> Gronhaer, 2 s(chilt), bet(aalt) 3 golden r(ijnse) g(uldens), d Gronhaer, tobehorende Hermen van Hovel, is groet van soven mudde geseys, 3 dach meyens omtrent, gifft ter pacht 21 daller und een mudde roggen; den tenden daervan ter sloptende vyff mudde, 1 schepel gersten Gronhaer, an middelmatigen lande 4 mudde; an lege, drepsigen lande 3 mudde; heeft eene koeweide, 3 dachmaet hoylandes, weinnich dugentsamb Kadaster gemeente Losser, sectie D nummer 1079? 5 erve Wergerink / Werger / Warger / hofh. Hof Oldenzaal < in pandschap aan Melchyor Wynhoff 1556>1601 eig. de bewoners zelf verkoop wonershuizen in 1829 gerechtelijke verkoop eig. Jannes Olde Boerrigter eig. de bewoners zelf vanaf 1840 sloptiende 1,5 mud rogge en 1,75 aan Kapittel Oldenzaal < mud gerst en smalle tiende aan de eigenaren zelf vanaf 1829 koe- en voergeld 21 stuivers aan drost van Twente > Werghering, 2 s(chilt), bet(aalt) 3 golden r(ijnse) g(uldens), d Luken Wergeryng is aanwezig bij het opschrijven van het Hofrecht van Twente Werger, een herengoet, staet in pantsschap, is groet umtrent 7 mudde geseys, dre dach meyens; to tende den capittel van Oldenzeel ses schepel roggen, soven schepel gersten Werger, an middelmatigen lande 3 mudde; an drepsigen lande 4 mudde; 1 koeweide und 1 dachmaet guedes, neffens 2 dachmaet unduchtiges hoylandes Domeinkaart de Werger in de Lutte, HCO kaarteninventaris nummer Kadaster gemeente Losser, sectie D nummer erve Boekerink 1475 Bodekering, is en kathe, 1 s(chilt), bet(aalt) 1½ golden r(ijnse) g(uldens), d Boeckerinck, een woest erve, tobehorende Diepenbroick, is ungeveerlich vyff mudde geseys groet, is in twintich jaren nicht gebruycket Boeckerinck, woeste, heeft een mudde goedes landes und an waterige, dripsige landen 4 mudde; 1 dachwerck hoylandes Kadaster gemeente Losser, sectie D nummer 7 plaatsje Bloemendaal

12 horig Huis Ootmarsum < Blommendal, is ein gewart kate, hevet under de richter in der Lutte, 1 s(chilt), sal men penden, d BloemendalI, woest, wesende een kotter ende toebehorende den comptuer van Oetmerssum, is groet van eyn mudde geseys umtrent Bloemendall, woeste, an waterige dripsige landt 1 mudde; 1832 Kadaster gemeente Losser, sectie D nummer 8 erve Hartman / Hartmink / Hertman / Hartwyck / eig. Abdij Werden < hofh. Monninkhof de Lutte < eig. Lambert Hartman <1808>1832 uitgang 6 schepel rogge en 4,5 schepel gerst aan Vicarie Oldenzaal aan de bewoners zelf vanaf 1808 uitgang aan Armen Oldenzaal <1754> Hartwening, 2 s(chilt), bet(aalt) 3 golden r(ijnse) g(uldens), d Hartman, tobehorende Diepenbroick, licht woeste ende is groet umtrent twelff mudde geseys, vyff dach meyens Hartman, an middelmatigen lande 6 mudde; an drepsigen landen 4 mudde; heeft plaetse tot een koeweide, maer is affgeplagget; heeft 4 dachmaett hoylandes, weinich dugentsaemb Kadaster gemeente Losser, sectie D nummer erve Molthof / Abdissenhof / hoofdhof Molterheurne ½ erve leen Huis Oosterhof < eig. Hermen Molthof < eig. fam. Zeigers eig. fam. Meilink vanaf 1776 eig. fam. Molthof <1832>1858 smalle tiende eig. Kapittel Oldenzaal <1665>1812 sloptiende 7 mud rogge aan Kapittel Oldenzaal aan T.B. Kock vanaf 1804 uitgang 14 schepel gerst aan Vicarie Oldenzaal aan Gerrit Jan Molthof vanaf 1808 uitgang aan Armen Oldenzaal Molthoff, 2 s(chilt), bet(aalt) 3 golden r(ijnse) g(uldens), d Molthoff, tobehorende verscheyden personen ais guetheren daerto gerechtiget synde, is groet umtrent acht mudde geseys unde vier dachwerck meyens, gifft ter pacht 7 mudde saets, so rogge, haver als weyte; den tenden daervan noch den capittel van Oldenzeel Molthoff, an middelmatigen lande 6½ mudde; an holthovigen lande, tot vieweide voer desse tyt liggende, 1 mudde, 2 schepel; 4 dachmaet unduchtiges hoylandes Kadaster gemeente Losser, sectie D nummer erve Morsink / Morsman / hofh. Kapittel Oldenzaal < eig. Gerrit Morsman en zoon vanaf 1829 smalle tiende eig. Kapittel Oldenzaal < eig. Gerrit Morsman en zoon vanaf 1829 belast met gedeelte van 2 mud >1812

13 losbare rogge ( 0,60) uitgang aan Armen Oldenzaal <1754>1909 koe- en voergeld aan drost van Twente > Merchshues, 2 s(chilt), bet(aalt) 3 golden r(ijnse) g(uldens), d Schuer, ene lifftuch uth den Mersche, 1 s(chilt), d. (bij VPR 88) Morssman, tobehorende den capittel van Oldenzeel, is groet omtrent 7 mudde seyens, vier dach meyens, gifft ter pacht twe mudde roggen en 3 mudde haveren; den smallen 1602 tenden oick den capittel van Oldenzel Morschman, an middelmatigen lande 4 mudde; an lege, drepsige landen 3 mudde; 4 dachmaet, van lange verwoestinge weinich graz bibrengende Kadaster gemeente Losser, sectie D nummer erve Oosterbroek eig. Jan Koytenbrouwer 1601 eig. fam. Hulsken Losser < eig. fam. Herborn Rheine vanaf 1886 uitgang 5 spint gerst aan Kapittel Oldenzaal Ostebroeck, 1 s(chilt) Oesterbroeck, tobehorende Joan Koytenbrouwer, is groet van vyfftehalf mudde geseys., 1 dach meyens, gyfft ter pacht anderhalff mudde saets unde het capittel vyff spint gersten Oesterbrouck, an middelmatigen lande 2 mudde; an lege, drepsige landen 2½ mudde; 1 dachmaet hoylandes Kadaster gemeente Losser, sectie D nummer erve Meijerink hofh. Kapittel Oldenzaal < eig. de bewoners zelf eig. s Rijks Domeinen eig. Johannes Mulder Old. vanaf 1839 tins 12 stuivers >1812 koe- en voergeld 12 stuivers aan drost van Twente > Meyering, 2 s(chilt), bet(aalt) 3 golden r(ijnse) g(uldens), d Meyerman, tobehorende het capittel, is groet umtrent van negen mudde geseys, twe dach meyens, gifft ter pacht 2 mudde roggen, 3 mudde haver Meyerman, an middelmatigen lande 3 mudde; an lege, drepsige landen 6 mudde; 1 koeweide; 2 dachmaett hoylandes Kadaster gemeente Losser, sectie D nummer erve Reimer eig. Huis Saasveld 1601 eig. Wynandus Nieuwenhuis < eig. Aloysius Sigmundus Joh. vanaf 1878 en Antonius A.Fr. Nieuwenhuis 1475 Reymelding, 2 s(chilt), bet(aalt) 3 golden r(ijnse) g(uldens), d Reymer, tobehorende de heer van Saesfelt, groet umtrent acht mudde geseys, 2 dach meyens, gifft te pacht de vierde garve Reimer, an middelmatige landen 5 mudde; an lege, drepsige landen 3 mudde; heeft 1 koeweide; 2 dachmaett hoylandes.

14 1832 Kadaster gemeente Losser, sectie D nummer erve Gysselman / Gysselink / eig. Huis Bögelskamp <1591>1601 stedigheid 2 schepel rogge aan Kapittel Oldenzaal < aan T.B. Kock vanaf Ghizeling, 1 s(chilt), bet(aalt) my 1½ golden r(ijnse) g(uldens), d Gysselman, tobehorende de erffgenamen van Adolfh van Twyckell, is groet vyff mudde geseys, ½ dach meyens, gifft ter pacht ses daller und het capittel van Oldenzeel een half mudde roggen Gysselman, an middelmatige landen 3 mudde; an drepsige landen 2 mudde; een halff dachwerck hoylandes Kadaster gemeente Losser, sectie D nummer erve Jeurnink / Jöneman / Awick / leen Proosdij Emmerik 1382 eig. Klooster Albergen eig. de bewoners zelf vanaf Jordening, 2 s(chilt), bet(aalt) 3 golden r(ijnse) g(uldens), d. (bij VPR 85) Joerninck, woeste, tobehorende het cloester to Albergen, is groet umtrent soven mudde geseys Joerninck, woeste, heeft an middelmatige landen 3 mudde; an waterige dripsige landen 4 mudde; 1 dachmaet hoylandes, holthovich Kadaster gemeente Losser, sectie D nummer A erve Luttike Jeurnink 1495 Luttike Jordening, 1 s(chilt), pauper. (bij VPR 15) en 1832 niet meer genoemd. 16 erve Avest / Aust / eig. Graaf van Bentheim < eig. Huis Singraven eig. de bewoners zelf <1812>1832 tienden eig. Kapittel Oldenzaal 1665 uitgang 1 mud gerst en ƒ aan Klooster Oldenzaal aan de bewoners zelf vanaf 1812 uitgang 3 schepel haver aan Armen Oldenzaal later <1700>1808 en aan Latijnse school Oldenz. uitgang 3 schepel haver aan s Rijks Domeinen aan fam. Stork Oldenzaal 1842> Tot Avest, is gewart, 1 s(chilt), bet(aalt) 1½ golden r(ijnse) g(uldens), sal men penden, d Aevest, tobehorende de grave van Bentem, is groet 6½ mudde geseys, 1 dach meyens, gifft ter pacht alnoch niet, vermitz hy daer eerst opgecommen is Avest, an middelmatigen lande 2 mudde; an lege, drepsige landen 4 mudde; 2 koeweiden; 1 dachmaet hoylandes Kadaster gemeente Losser, sectie D nummer erve Rockels Joan

15 1601 t Rockels Joan, tobehorende Frerick de Bever, is groet van ses mudde geseys, gifft ter 1832 pacht 2 mudde roggen Kadaster gemeente Losser, sectie D nummer 18 erve Haghuis / Hogtman / eig. Kerk te Oldenzaal 1601 uitgang aan Armen Oldenzaal <1754>1909 rente 6 schepel rogge en ƒ 5 aan Kapittel Oldenzaal aan de bewoners zelf vanaf Die Hacht, 1 s(chilt) Hoechst, tobehorende de kercke tot Oldenzeel, is groet 2 mudde geseys, 1 dach meyens; duer aermoet gifft niet Hochtt, an lege, waterige landen 2 mudde; een dachmaet hoylandes Kadaster gemeente Losser, sectie D nummer Eeffsen Joan, is syn vrye guet, hefft enen gaerden van omtrent een halve mudde geseys Elbessen Johan heeft eenen gaerden, hem selvest eigen thobehorich, groot van 2 schepel. Hengelerheurne 20 erve Kalter eig. Klooster Oldenzaal > eig. fam. Stork Oldenzaal < eig. de bewoners zelf vanaf Calthair, 1 s(chilt), bet(aalt) 1½ golden r(ijnse) g(uldens), d Calter, tobehorende Hermen van Hovell, is groet van 7 mudde geseys omtrent, licht geheel wooste Calthar, an middelmatige landen, gantz mit heede beloopen, woeste, 7 mudde; heeft geene weide offte hoylanden Kadaster gemeente Losser, sectie D nummer erve Noordkamp eig. Stift Metelen < eig. fam. de Reuwer/Reuver eig. fam. Stork/ Hummels eig. J.G.I. Hummels Oldenz. 1829>1832 halve tienden (20 e garve) eig. Proosdij Oldenzaal < eig. de bewoners zelf vanaf 1812 uitgang aan Armen Oldenzaal later <1700>1800 aan Latijnse school Oldenz. uitgang 5,60 aan s Rijks Domeinen > aan fam. Stork Oldenzaal vanaf Nortcarnp, 2 s(chilt), my bet(aalt) 3 golden r(ijnse) g(uldens) Noertkamp, geheel woeste, tobehorende de vrouw van Metelen, is omtrent van vyff mudde geseys groet Noortkamp, werdt ter helffte gebruicket, heeft an middelmatigen lande 5 mudde; 2 koeweide; geen hoylandt Kadaster gemeente Losser, sectie C nummer 276.

16 22 erve Benneker eig. Stift Metelen < eig. J. de Reuwer Haaksb. vanaf 1767 eig. de bewoners zelf 1832 halve tienden eig. Proosdij Oldenzaal < eig. de bewoners zelf vanaf Benniker, 2 s(chilt), bet(aalt) 3 golden r(ijnse) g(uldens), d Benneker, heel wooste, tobehorende de vrouw van Metelen, is omtrent van 8 mudde geseys groet Benneker, werdt seer nha halff gebouwet, heeft an middelmatigen lande 8 mudde; 1 koeweide; 1 dachmeyens Kadaster gemeente Losser, sectie H nummer plaatsje Poort Jan eig. Klooster Oldenzaal eig. Jannes Poorthuis vanaf Die Poertgesmaet, wesende een brincksitter; is een half mudde landes groet, 1 dach meyens, doet des ieders ses daller Porten Claesz, an legen, drepsigen lande 2 schepel; heeft een dachmaet hoylandes Kadaster gemeente Losser, sectie H nummer 24 erve Roesink / Rosink / eig. Hof Espelo < eig. de bewoners zelf vanaf 1793 halve tienden (20 e garve) eig. Proosdij Oldenzaal < eig. H. Costers Almelo vanaf Roetzing, de Heren van Sunt Peter, 2 s(chilt), sal men penden, d Roesinck, wooste, tobehorende de heren van Sint Peter to Utrecht, is groet umtrent vier mudde geseys Roessinck, woeste, an hooge landen 4 mudde; 1 koeweide, mit bussche belopen Kadaster gemeente Losser, sectie H nummer erve Scheper / Wesselink / leen Abdij Werden < halve tienden (20 e gast) eig. Proosdij Oldenzaal < eig. de bewoners zelf vanaf Wesseling, 2 s(chilt), bet(aalt) 3 golden r(ijnse) g(uldens), d Scheper, tobehorende de Westerholtsche ter Coppelen, is groet umtrent vyff mudde geseys, 2 dach meyens, gifft ter pacht vyff daller; den tenden het capittel to Oldenzeel halff ende halff to Rhenen Scheper, an middelmatigen lande 5 mudde und 2 koeweide; 2 dachmaet Kadaster gemeente Losser, sectie H nummer erve Binkhorst en Kokenberg hofh. Proosdij Oldenzaal < eig. de bewoners zelf vanaf 1829 tienden eig. Kapittel Oldenzaal eig. de bewoners zelf vanaf 1804 uitgang 2 mud rogge aan Armen Oldenzaal later <1700>1754

17 aan Latijnse school Oldenz. uitgang aan Armen Oldenzaal Binchorst, 2 s(chilt), bet(aalt) 3 golden r(ijnse) g(uldens), d Binckhorst, tobehorende de provestie to Oldenzel, is groet 10 mudde geseys, 2 dach meyens, gifft negen mudde korens ter pacht und den tenden Kokenberch, en cater, 2½ mudde geseys, 2 dachmeyens (bij VPR 31) Binckhorst, an middelmatigen lande 6 mudde; an lege, drepsige landen 4 mudde; 2 koeweiden; 2 dachmaet hoylanden Kadaster gemeente Losser, sectie H nummer 418 (Binkhorst) Kadaster gemeente Losser, sectie H nummer 265 (Kokenberg). 27 erve Teusink eig. fam. Hulsken Losser < eig. fam. Cromhoff 1886> Thoetzing, 2 s(chilt), bet(aalt) 3 golden r(ijnse) g(uldens), d Tyosing Toesinck, tobehorende Hermen van Hovel, is groet van 5 mudde geseys (Tussengevoegd: "als gestaen hebbende in 't olde op 6 mudde geseys".) 4 dach meyens, gifft ter pacht 2 mudde roggen, 2 mudde gersten Toessinck, an middelmatige lande 2 mudde; an lege, dripsige landen 3 mudde; 1 koeweide; ahn hoylanden seer nha 4 dachwerck Kadaster gemeente Losser, sectie H nummer erve Snoeiink eig. Graaf van Bentheim 1601 eig. de bewoners zelf Scnoging, 2 s(chilt), bet(aalt) 3 golden r(ijnse) g(uldens), d Snoging Snoick; tobehorende den graven van Bentem, is groet acht mudde geseys, twe dach meyens, gifft ter pacht negen mudde roggen unde een pachtbiest. (In de marge: "wort genommen tegens 10 mudde geseys".) Schnoynck, an middelmatige lande 6 mudde; an lege, drepsige landen 2 mudde; 2 koeweide; 2 dachmaet hoylanden Kadaster gemeente Losser, sectie H nummer Hof te Hengelo / erve Hengelman / hoofdhof Hengelerheurne leen Steinfort < eig. Huis Eeshof 1601 ½ eig. fam. Hagen < ½ eig. de bewoners zelf < eig. de bewoners zelf tienden eig. Armen Oldenzaal < uitgang ƒ 0,725 op pinksterdag aan Armen Oldenzaal uitgang ƒ 0,825 aan s Rijks Domeinen aan fam. Stork Oldenzaal 1842> De Hoff tho Hengelo, 2 s(chilt), bet(aalt) 3 golden r(ijnse) g(uldens), d Lambert Achteresch offt Hengelman, tobehorende Joan van Eschede, is groet umtrent 7 mudde geseys, 3 dach meyens, gifft ter pacht 4 mudde roggen, 2 mudde haveren, 2 mudde boeckweiten Hengelman, ahn middelmatich landt 4 mudde; an lege dripsige landen 3 mudde; 2 koeweiden; 3 dachwerck hoylandes.

18 1832 Kadaster gemeente Losser, sectie H nummer erve Duivelshof horig Klooster Frenswegen eig. s Rijks Domeinen eig. de bewoners zelf vanaf 1829 tienden eig. Kapittel Oldenzaal < eig. de bewoners zelf vanaf Duvelshoff, 2 s(chilt), bet(aalt) 3 golden r(ijnse) g(uldens), d Duvelshoff, tobehorende dat clooster to Frenswegen, is groet elff mudde geseys, 4 dach meyens, gifft ter pacht de 4 garve unde het capittel to Oldenzel den tenden Duvelshoff, an middelmatigen lande 8 mudde; an lege, dripsige landen 3 mudde; 2 koeweiden; 4 dachmaett hoylandes Kadaster gemeente Losser, sectie H nummer erve Luttikhuis leen Overijssel < horig Klooster Frenswegen eig. s Rijks Domeinen eig. de bewoners zelf vanaf 1840 tienden eig. Kapittel Oldenzaal < eig. de bewoners zelf vanaf Luttichus, 1 s(chilt), bet(aalt) 1½ golden r(ijnse) g(uldens), d Luttickhuys, oick tobehorende de van Frenswegen, licht heel wooste, is groet umtrent 5 mudde geseys, een dach meyens Luttickhuis, an middelmatigen lande 2½ mudde, 1 schepel; an lege, dripsige landen 2 mudde, 1 schepel Kadaster gemeente Losser, sectie H nummer A erve Saller eig. fam. Palthe < eig. de bewoners zelf vanaf Kadaster gemeente Losser, sectie H nummer B erve Wonninger hofh. Huis Ootmarsum eig. Jan Wonniger Wonnige, 1 s(chilt), non volunt dare. (bij VPR 91) Wonnynghe, 1 s(chilt), pauper Kadaster gemeente Losser, sectie H nummer C erve de Poppe eig. fam. Hulsken Losser < eig. fam. Cromhoff vanaf en 1602 niet genoemd Kadaster gemeente Losser, sectie H nummer D 1602 Geert in t Hoevel. (3 mudde bouwland)

19 1832 Kadaster gemeente Losser, sectie H nummer Elfterheurne 32 erve Hurrekate / Hurkotte / leen Overijssel < leen Overijssel eig. Huis Brandlecht < eig. fam. v.wulften/ Palthe <1808>1858 uitgang 6 schepel rogge aan Vicarie Oldenzaal aan wed. van Wulften vanaf 1808 uitgang aan Armen Oldenzaal later <1700>1754 aan Latijnse school Oldenz Horlekate, 1 s(chilt), non volunt dare Huerekotte, tobehorende de vrouw van Reede, is groet van 3 mudde geseys, ½ dach groesmeyens, gifft ter pacht 8 daller Hurrekotte, heeft an middelmatige landen 3 mudde; eenen halven dach grosmeyens Kadaster gemeente Losser, sectie H nummer A 1495 Ulenkate, 1 s(chilt). (bij VPR 94) Kadaster gemeente Losser, sectie H nummer erve Aarnink hofh. Hof Oldenzaal < rechtsgedingen na verkoop eig. de bewoners zelf vanaf 1828 tienden eig. Proosdij Oldenzaal < eig. de bewoners zelf vanaf Arnding, seg sy en kathe, is en gewart erve, 1 s(chilt), bet(aalt) 1½ golden r(ijnse) g(uldens), bet(aalt) 3 golden r(ijnse) g(uldens), d Aerninck, een heerengoet, licht geheel woeste, is groet umtrent soven mudde geseys, 2 dach meyens. (In de marge: "In 't olde op 8 mudde".) 1602 Ahrnink, woeste, an middelmatige landen ungefehr 7 mudde; 2 dachmaet hoylandes Domeinkaart Aernink in de Lutte, HCO kaarteninventaris nummer Kadaster gemeente Losser, sectie H nummer erve Wegman hofh. Hof Oldenzaal < eig. fam. Hulsken Losser eig. fam. ter Meulen Gronau vanaf 1886 tienden eig. Vicarie Oldenzaal < eig. J. Palthe Oldenzaal vanaf 1812 uitgang van 5 daalders aan Kapittel Oldenzaal Then Wege, 2 s(chilt), bet(aalt) 3 golden r(ijnse) g(uldens), d Wechmann, een heerengoet, is groet umtrent 6 mudde geseys, 2 dach meyens; hefft ter pacht verleden jaer gegeven, overmitz het lande wooste gelegen. 5 daller und den tenden het capittel to Oldenzeel Wechman, an middelmatigen lande 3 mudde; an lege, dripsige landen 3 mudde; 2 dachmaet groenlandes.

20 1778 Domeinkaart Wegman in de Lutte, HCO kaarteninventaris nummer Kadaster gemeente Losser, sectie H nummer erve Scholtefleer leen Overijssel eig. Huis Brandlecht < eig. de bewoners zelf vanaf Schulte to Vlederen, 2 s(chilt), bet(aalt) 3 golden r(ijnse) g(uldens), d Schulte Fleringen, tobehorende de vrouw van Reede, is groet van 10 mudde geseys, ses dach meyens; gifft niet ter pacht, overmits hy de pacht van syn heerschop mit rechte ingewonnen ende also voor synen schaden inholdende is Schulte tho Vlehr, an middelmatige landen 10 mudde, welcke dannoch den mehrendeel voor desse tyt tot veeweide liggen; an gronlandes 4 dachmaet, is hier bevorens in der anteeckenung abuhus gefallen Kadaster gemeente Losser, sectie H nummer erve Haarman hofh. Proosdij Oldenzaal < eig. de bewoners zelf vanaf Haer, 2 s(chilt), bet(aalt) 3 golden r(ijnse) g(uldens), d Haerman, tobehorende de provestie to Oldenzeel, is omtrent van 10 mudde geseys, 3 dach meyens, gifft ter pacht ses mudde roggen. (Tussengevoegd: "Wort op 12 mudde geseys genomen".) Haermans erve, wert nicht bewoont. Jedoch werdt den mherendeel dorch den herrschop ahn anderen luiden stuckswyse uuytgedaen. Heeft an middelmatige lande 10 mudde; 3 dachmaet hoylandes Kadaster gemeente Losser, sectie G nummer erve Peterink / Peterman / leen Overijssel < eig. fam. van Averhagen eig. Huis Borgbeuningen 1541>1622 eig. H.J.G. Essink Oldenz uitgang aan Armen Oldenzaal < aan H.J.G. Essink vanaf Petryng, 2 s(chilt), bet(aalt) 3 golden r(ijnse) g(uldens), d Peterinck, tobehorende Aswerus a Twickelo, is groet umtrent acht mudde geseys, dre koeweyden und vier dach meyens; wort door hem selffst gebruyckt Petrinck, ahn middelmatige landen 3 mudde; an hooge landen 5 mudde; 3 koeweide; 4 dachmaet groenlandes Kadaster gemeente Losser, sectie G nummer erve Everdink / Evertman / eig. Huis Borgbeuningen 1601 eig. H.J.G. Essink Oldenz uitgang aan Armen Oldenzaal < aan H.J.G. Essink vanaf Everding, 2 s(chilt), bet(aalt) 3 golden r(ijnse) g(uldens), d Everdinck, 2 s(chilt), licht wuste ende is verbrant Everdinck, tobehorende Hermen van Twickell, licht wooste, umtrent acht mudde geseys, vier koweyden, twe dach meyens.