Allodiaal: Hofhorig: Leengoed: Tienden: Uitgangen:

Transcriptie

1 Historisch boerderij-onderzoek in het richterambt Delden. Auteur: Henk Woolderink. Uitgave: Vereniging Oudheidkamer Twente te Enschede, Inleiding Veel mensen die in Twente stamboom-onderzoek doen komen terecht op een flink aantal boerenerven waar hun voorouders hun jeugd of volwassenheid hebben doorgebracht. Naast genealogische gegevens is het ook altijd een uitdaging om meer te weten te komen over de omstandigheden waaronder deze voorouders hebben geleefd. Dat laatste is vaak een ingewikkelde zoektocht naar thans verdwenen rechtssystemen en omstandigheden. Dit boek wil per boerderij sporen aangegeven in welke archieven en publicaties men gericht onderzoek kan doen om daarover meer te weten te komen. In het voorjaar 2013 vindt in het huis van de Vereniging Oudheidkamer Twente in Enschede voor de vierde keer een cursus Boerderij-onderzoek in Twente plaats. Een aantal oud-cursisten werkt thans mee aan een werkgroep boerderij-onderzoek in Twente. Deze heeft een format samengesteld voor het invoeren van data. In het richterambt Delden heeft Henk Huiskes uit Vriezenveen van een aantal buurschappen de data ingevoerd. De overige leden van de werkgroep zijn bezig met buurschappan van andere richterambten. De leden van de werkgroep zijn momenteel: Gerda Voorthuis-Lefers te Delden, Johan Altena te Diepenheim, Jan ter Heegde te Boekelo, Henk Huiskes te Vriezenveen, Jan Olde Kalter te Oldenzaal, Jan Tijman op Smeijers in de Lutte en Henk Woolderink te Borne. De werkgroep treedt tevens op als klankbord voor de resultaten. Het Historisch boerderij-onderzoek in het richterambt Delden is het 1 e deel van een serie. Daarna hopen we de serie te vervolgen met de richterambten Ootmarsum, Oldenzaal, Enschede, Borne en Kedingen, alsmede de schoutambten Haaksbergen, Diepenheim en tenslotte de heerlijkheid Almelo. Het Twente vóór 1811 (inlijving bij het Franse Rijk van Napoleon) was vanaf de vroege middeleeuwen ingedeeld in richterambten en schoutambten. De geografische grenzen van de richterambten en schoutambten zijn gelijk aan die van de kerkelijke parochies. Alleen het gericht Kedingen omvat meerdere parochies: Rijssen met de dochterkerk Wierden, alsmede Goor met de dochterkerk te Markelo. De richters waren in hun gebied belast met de lage rechtspraak: het plaatselijk bestuur (thans de burgemeester), het familierecht zoals voogdij etc. (thans de kantonrechter) en de vrijwillige rechtspraak zoals koopactes, hypotheken en testamenten (thans de notaris). De hoge rechtspraak voor halsmisdrijven was voorbehouden aan de drost van Twente en in de heerlijkheid Almelo aan de Heer van Almelo. Voorwaar dus een uitgebreid takenpakket. Toch was dit takenpakket weer niet iedereen omvattend in het richterambt. Er waren ook andere rechtsprekende instanties en rechtskringen. De hofhorigen vielen onder het hofrecht en moesten voor hun recht naar de hun eigen hof, bijvoorbeeld de bisschoppelijke hoven te Delden en Wiene. En bezitters van leengoederen moesten voor rechtszaken als beleningen, verkopen en hypotheken naar hun eigen leenheer, bijvoorbeeld Overijssel, Almelo, Bentheim, Munster, Twickel. Tenslotte had ook de adel nog een eigen rechtskring: de Hoge Klaring in Zwolle. De structuur van het boek. Twente is het land van de textiel en met een knipoog naar dit verleden zou dit boek vergeleken kunnen worden met een Twents stuk linnen, bestaande uit een schering en inslag. De schering is dan per boerderij de lange termijn geschiedenis: van vroege middeleeuwen tot circa In 1832 wordt het kadaster ingevoerd en dat vormt het scharnierpunt tussen de tijd ervoor en de tijd erna. Het minuut van het kadaster heeft, in ieder geval voor Twente, de tijd vóór 1800 prima geconserveerd en de grote veranderingen in het bodemgebruik in Twente gebeuren pas na de verdeling van de marken circa 1850 en die ontwikkelingen zijn minutieus vastgelegd in het kadaster. Een uitzondering heb ik gemaakt voor het adellijk grootgrondbezit dat zich nog tot na 1850 voortzet. Veel boerderijen zijn thans nog steeds in het bezit van Huis Twickel en Huis Weldam.1) Dat is relevant om te weten in het kader van boerderij-onderzoek en die erven zijn aangegeven met >2000: tot na het jaar Daarbij is ook de aard van de boerderij in de loop der eeuwen aangegeven, alsmede de zeldzame keren dat de aard van een boerderij wisselt van hofhorig naar allodiaal, hofhorig naar leen of van leen naar allodiaal. In de aard van de boerderij geldt echter in de regel een grote mate van continuïteit. 1 H. Woolderink, Het tegenwoordige adellijke groot-grondbezit in Twente, jaarboek Twente 1965, pag

2 Allodiaal: Dit is de oudste rechtsvorm van een boerderij die reeds van Germaanse oorsprong is. In tegenstelling tot wat soms beweerd wordt, heeft Karel de Grote niet aan het begin gestaan van de allodiale goederen, want ze komen ook voor in andere landen onder Germaans recht, zoals het nog steeds bestaande odelsrett (Noorwegen) en aedelsrett (Zweden). In die landen is Karel de Grote nooit geweest. De odel, aedel, edel en adel is van oorsprong de vrije Germaanse boer die eigenaar is van de boerderij van zijn familie. In de actes komen ze voor onder de beschrijving van vrije goederen, eigen goederen, edele goederen, of een combinatie van deze termen vrij-edel-eigen goed, edel-vrij goed. Gegevens over deze boerderijen zijn vooral te vinden in de gerichtsprotocollen van het richterambt. De dagelijkse richter ging over de vrije mensen en vrije goederen. Hofhorig: Er is in ieder geval vanaf de middeleeuwen sprake van hofhorigheid en horigen. Dat slaat op de hofhorige boerderijen en hun hofhorige bewoners. Er is sprake van een twee eenheid: de boerderij en de bewoners horen bij elkaar. Dat is wel eens in negatieve zin vertaald naar onvrije bewoners, die een soort half slaven zouden zijn.2) Maar je kunt met hetzelfde recht spreken van onvrije eigenaren. Ze konden hun hofhorige boerderijen wel verkopen, maar niet zonder dat de rechten van de bewoners (het hofhorig erf- en bouwrecht) mede overging en door de nieuwe eigenaar moesten worden geëerbiedigd. Hofhorige boeren waren dan ook niet beklagenswaardige mensen, maar veelal de rijkste en welvarendste boeren in de buurschap. In de middeleeuwen was de horigheid de meest gangbare exploitatievorm van de boerderijen in Twente, maar gaandeweg worden de boerderijen door met name kasteelheren en kloosters omgezet in pachterven. Echter, bij de Domeinen en bijvoorbeeld Huis Ootmarsum, Huis Singraven en de Duitse kloosters Frenswegen en Metelen blijft de (hof)horigheid bestaan tot de einde omstreeks Dat is bij de betreffende erven vermeld en dat is in het kader van deze studie ook relevant, omdat gegevens over deze boerderijen hoofdzakelijk te vinden zijn in de hofboeken van de hoven en kloosters. Leengoed: Een derde categorie boerderijen heeft de status van leengoed. Het leenstelsel is ontstaan in de tijd van de Karolingische vorsten en heeft stand gehouden tot de Franse tijd. Omstreeks 1800 komt aan het leenstelsel (in ieder geval in Twente) een definitief einde. De leengoederen worden door de leenheer in leen uitgegeven aan zijn leenmannen (vazallen) om in het levensonderhoud van hen en hun gezinnen te voorzien. In tijd van oorlog moeten de vazallen in wapenuitrusting komen opdraven om hun heer te steunen in de strijd. Gegevens over deze boerderijen zijn te vinden in de leenprotocollen van de diverse leenkamers. Naast de aard van het erve (allodiaal, (hof)horig of leen) worden ook voor zover bekend de eigenaren van de boerderijen in de loop de eeuwen weergegeven. Daaronder volgen de tienden en uitgangen die op het erve kunnen rusten. Tienden: Sinds de kerstening van Twente zijn de boerderijen belast met een kerkelijke belasting: de tiendheffing. 3) Ieder jaar moet de boer, als de oogst in garven op het land staat, de tiendheer waarschuwen en die heeft dan recht op het 1/10 deel van de oogst. Het was een zware belasting die gelijk stond met circa ¼ deel van de waarde van de boerderij. De tiendheer hoeft geen kosten te maken: hij ploegt niet, hij zaait niet, hij maait niet, maar bergt het graan wel in zijn schuur. Er bestaan allodiale tienden en leentienden. De leentienden met hun leenkamer en de eigenaren worden zoveel mogelijk vermeld. Waar geen leen is vermeld, betreft het allodiale tienden, ofwel er is (nog) geen leenverband gevonden. Normaal worden de tienden in natura op het land geïnd bij het oogsten. Dit stuit vaak op praktische bezwaren. Bijvoorbeeld als de boer moest wachten met oogsten tot na de tiendheffing terwijl er onweer of ander onheil dreigt. Veel tienden zijn in de loop der eeuwen omgezet in sloptienden. Er wordt een vast aantal mudden afgesproken die op een later tijdstip onder het slop op de deel van de boerderij in ontvangst wordt genomen door de tiendheer. Daarin schuilt weer een nieuw nadeel: bij een goede oogst krijgt de tiendheer te weinig en bij misoogst krijgt hij meer dan hem toekomt. Er zijn voorbeelden dat bij echte misoogsten en onmacht van de boeren de tiendheren ook met minder genoegen namen. Uitgangen: Zijn kleinere lasten op het erve en zijn vaak ontstaan via schenkingen van de eigenaren, bijvoorbeeld aan kerkelijke instellingen (proosdijen, kapittels, vicaries en kloosters) als tegenprestatie voor de stichting van memories of jaargedachtenissen. Ook kunnen uitgangen het gevolg zijn van het feit dat eigenaren van een erve (tijdelijk) geld nodig hebben en daarvoor bijvoorbeeld 1 mud rogge als uitgang in de boerderij vestigen, totdat de schuld is terugbetaald. Sommige schulden zijn nooit meer ingelost en daardoor 2 W.H.J. Massink, Hoorige Rechten in Twenthe, proefschrift RU Leiden, Zwolle, O.a. Henk Woolderink, De Hof te Borne , Heemkundevereniging Borne 2006, pag

3 zijn de uitgangen blijven bestaan totdat ze, soms vele eeuwen later, zijn afgekocht. Uitgangen moeten door de boer op een vaste dag in het jaar bij de rechthebbende worden afgeleverd. De brenger en zijn paard krijgen dan wel te eten en drinken voordat ze de terugreis aanvaarden. Miskoren: Een speciaal soort verplichting is het miskoren. Al ver voor de reformatie, waarschijnlijk vanaf het ontstaan van de kerspelkerk, moeten de grote boeren binnen het gericht Delden 1 schepel rogge als miskoren betalen aan de kerk in Delden. 4) Hiervan kunnen de voorgangers (pastoors en na de reformatie dominees) van een levensonderhoud worden voorzien. Dat geldt ook voor andere functionarissen, zoals de koster, de voorzanger, de organist en de doodgraver. De verplichting rust op het huisperceel en aan de hand daarvan heb ik diverse huispercelen die in 1832 al onbebouwd zijn kunnen traceren. Ook zeggen de gegevens veel over de geschiedenis van een boerderij. Als een volle boerderij gedeeld is in twee halve erven dan zijn die beide belast met 2 spint rogge. De nog kleinere, veelal later gestichte boerderijen, worden belast met stuivers en hoenders. Zowel het ontstaan als het einde van het miskoren verdient nog veel onderzoek, omdat het veel informatie kan opleveren over de ontwikkeling van de buurschappen. Tot zover de lange termijn geschiedenis, ofwel de schering van ons weefsel. Als inslag zijn drie momentopnamen gekozen die een momentopname zijn van de boerderijen in het gericht Delden: Het Schattingsregister van 1475 Als eerste referentie bij de boerderijen is Het schattingsregister van Twente van 1475 opgenomen. 5) Het handschrift bevindt zich in Staatsarchiv te Munster in Westfalen. De gegevens zijn ongewijzigd uit de publicatie van Hulshoff overgenomen. Voetnoten vermelden ook gegevens uit schattingsregisters van 1495 en Deze bevinden zich in het Gemeentearchief van Deventer. Voor zover ze relevante informatie over de Twentse boerderijen bevatten zijn die opgenomen. De schatting is een buitengewone belasting die door David van Bourgondië, bisschop van Utrecht en landsheer van Twente, wordt geheven als hij in bijzondere omstandigheden extra geld nodig heeft. Dit na goedkeuring van Ridderschap en Steden. De hoofdregel is dat ieder volgewaard erve 2 schilt ofwel 3 gouden rijnse guldens moet bijdragen en iedere kathe 1 schilt ofwel 1½ gouden rijnse guldens. Het is echter een misvatting om het aantal gemelde boerderijen in de schattingsregisters als uitgangspunt te nemen voor het aantal gezinnen en inwoneraantallen van Twente, zoals bijvoorbeeld Slicher van Bath dat heeft gedaan. 6) Dat geldt tevens voor de velen die deze bron daarna gevolgd hebben. Er ontbreken nogal wat huizen en gezinnen en daarmee is het aantal inwoners rond 1500 in Twente vele keren groter dan op basis van de schattingsregisters wordt aangenomen. Vergelijkend onderzoek levert op dat veel huizen anno 1500 niet in de schattingsregisters vermeld zijn. Alle huizen en boerderijen uit de vrije heerlijkheid Almelo (Stad en Richterambt Almelo en Vriezenveen) behoren niet tot de jurisdictie van de bisschop van Utrecht en ontbreken geheel. De heerlijkheid Diepenheim is sinds 1331 wel van de bisschop van Utrecht, maar heeft een eigen administratie. Zowel de huizen uit de stad Diepenheim als de erven uit Kerspel Diepenheim en Markvelde ontbreken geheel. Burgerhuizen in steden, dorpen en buurschappen in overig Twente zijn vrijgesteld van de schatting en worden niet vermeld. Toch hebben de stad Delden en het dorp Hengelo in 1475 al een aanzienlijke hoeveelheid huizen en bewoners. Ook in de buurschappen zullen er enige burgerhuizen zijn geweest: schoolmeesters, herbergen en ambachtslieden. Al die huizen en hun bewoners worden niet vermeld. Maar daarmee zijn we er nog niet. De bisschoppelijke hoven en hun bodegoederen waren vrijgesteld van schatting. De richter van Delden heeft bijvoorbeeld de Hof te Delden (VPR 1413) niet in het register opgenomen, want die hoeft toch niet te betalen. De bodegoederen zijn wel vermeld, maar hoeven niet te betalen. De Twentse kloosters met hun bewoners komen we ook nergens in de schattingsregisters tegen, terwijl ze wel degelijk bestaan. Ook de riddermatigen mogen een boerderij vrijstellen van belastingen, dus ook voor deze schatting. Het Huis Twickel (VPR 1432) is zo n adellijke vrijing en wordt daarom niet vermeld. Het bestaan in 1475 is echter zeker. Dat geldt tevens voor het Huis Hengelo (VPR 1666A) dat in 1475 niet zelf genoemd wordt, alleen een bijbehorende herberg en lijftucht. Dan is er nog een familie Bruggink in Woolde, met adellijke wortels. Johan ter Bruggen deed in 1612 een verzoek om in de ridderschap verschreven te 4 HCO Zwolle, toegang 145 hypothecaire boekhouding, inv.nr. 496, Inschrijvingsregister kantoor Almelo, deel IV acte nummers A.L. Hulshoff, Het Schattingsregister van Twente van 1475, Uitgave VORG, Zwolle B.H. Slicher van Bath, Een samenleving onder spanning, Assen 1957, pagina 44 etc.

4 worden. Maar zijn verzoek wordt afgewezen, omdat hij onvoldoende adellijke kwartieren kan aantonen. 7) Het Overijsselse leenprotocol toont een familierelatie aan met Johan van Twickelo die zich in 1566 namens zijn neef Johan ter Bruggen laat belenen met het erve Geerdink in Woolde (VPR 1443). Hijzelf kan niet vanwege een verblijf in Lijfland (Oost Europa). 8) De familie ter Bruggen (Bruggink) is tot in de 19 e eeuw in het bezit van 5 of 6 grote erven. Het stamhuis is het volgewaarde allodiale erve Bruggink in Woolde en die zou aan de schatting moeten meebetalen, maar wordt blijkbaar als vrijing aangemerkt en niet opgeschreven (VPR 1457B). Volgens Germaans recht heeft iedere volgewaard erve het recht om een lijftuchtshuis op het erve te plaatsen. Er wordt in het schattingsregister een aantal lijftuchten genoemd, met daarbij de aantekening dat ze bij het hoofderve horen en daarmee voldaan hebben. Er mag echter aangenomen worden dat alle volgewaarde erven in 1475 een lijftucht hebben, maar die worden niet allemaal vermeld, omdat ze begrepen zijn in het hoofderve. Vaak hebben de hele grote erven ook nog wonersplaatsen en ook die zijn niet vermeld. Dan zijn er verder nog ongewaarde katersteden die niet hoeven te betalen. Een mooi voorbeeld daarvan is het erve de Haar in Deldenerbroek (VPR 1596A). Die wordt niet vermeld in 1475 en 1601, maar komt reeds vanaf 1400 voor in de leenregisters van Overijssel. 9) Het uitgangspunt van Slicher van Bath, dat het aantal vermelde boerderijen de basis is voor het aantal huizen en inwoners, behoeft nuancering. Het door hem vermelde aantal is ongeveer 5 of 6 keer zo groot geweest. Hij heeft daarmee het vooroordeel van het lege Twente gevoed. Dat standpunt is echter niet houdbaar. De Verpondingsregisters van 1601 en 1602 Deze verpondingsregisters bevinden zich in Zwolle. 10) Ze zijn getranscribeerd door een cursusgroep Oudschrift van de Oudheidkamer Twente. 11) Ook deze registers geven een verre van compleet beeld van de huizen en hun bewoners rond De Tachtigjarige oorlog heeft zijn sporen in Twente achtergelaten. In de richterambten Ootmarsum en Oldenzaal zijn veel boerderijen verlaten en liggen woest. De soldaten van koning Philips II worden genoemd als daders. Ze hebben het platteland afgestroopt naar hout, voedsel en roofgoed en hebben zo bijgedragen aan de verwoestingen. In 1601 proberen de Staten van Overijssel de belastingheffing via de verponding (grondbelasting) weer op te starten en moesten de boeren en bewoners van dorpen en steden opgave doen van hun landerijen. Voor iedere 2 mudden land moet 1 daalder (30 stuivers) betaald worden en voor 1 mud 15 stuivers. In tegenstelling tot Ootmarsum en Oldenzaal en omgeving zijn de erven in het richterambt Delden blijkbaar ongeschonden gebleven, in ieder geval kan de belastingheffing op de oude voet worden hervat. Een uitzondering daarop is het Dorp Hengelo, waar vermeld wordt dat in de (boom)gaarden veelal verbrande bomen te vinden zijn. Een ander probleem steekt nu de kop op. De steden en adel beroepen zich op oude privileges die hun vrijdom van belasting garanderen. Gedeputeerde Staten van Overijssel willen daar evenwel niet van weten, zodat er schoorvoetend en mondjesmaat en gedeeltelijk aangifte volgde. Met de maten van de mudden is altijd al gerommeld. Als het areaal bouwland van een boerderij door ontginning of aankoop groter wordt, blijft de opgave van het aantal mudden steeds gelijk. Vandaar dat de mud bouwland in de loop van de eeuwen ook steeds groter wordt: van 24 aren, naar 28 aren, naar 32 aren en 40 aren. Uit de verpondingsregisters blijkt dat de eigenaar van Huis Hengelo zijn havezate niet heeft aangegeven (VPR 1666A); alleen de opgave van zijn dorp Hengelo is bekend. Toch vindt men ook hierin geen compleet beeld van het aantal huizen en bewoners. Alleen degenen die land in gebruik hebben en dat hebben aangegeven staan vermeld, maar er zijn ongetwijfeld een aantal inwoners geweest die geen grond hebben gepacht of dat hebben verzwegen. Datzelfde geldt ook voor de inwoners van Delden: niet alles is aangegeven en niet alle inwoners hebben grond gehuurd. In de buurschap Woolde ontbreekt opnieuw het volgewaarde erve Bruggink (VPR 1457B en 1457C). Johan van Raesfelt tot Twickel wordt erop aangesproken dat hij geen opgave heeft gedaan bij de richter in Delden, maar dan blijkt dat hij reeds in 1600 zelf bij de Gedeputeerden aangifte heeft gedaan van Huis Twickel (VPR 1432) en zijn erven Wanink (VPR 1433) en Berghuis (VPR 1434). Deze gegevens worden vervolgens in het verpondingsregister opgenomen. Bij de opgave van de buurschap Deldener Es ontbreken echter een aantal oude gewaarde erven: Assink (VPR 1434A), Bellink en Sanderman (VPR 1434B), Bokdam (VPR 1434C), Jolink (VPR 7 A.J. Gevers en A.J. Mensema, De Havezaten van Twente en hun bewoners, Zwolle 1995, pag E.D. Eijken, Repertorium op de Overstichtse en Overijsselse leenprotocollen, Zwolle 1995, leen Idem, lenen 203 en HCO Zwolle, statenarchief, inv. nummers 2456 en Het Verpondingsregister van Twente van 1601, Uitgave Vereniging Oudheidkamer Twente, Zwolle 1985.

5 1434D), Kamphuis (VPR 1434E), Kolhof (VPR 1434F), List (VPR 1434G), Brinke (VPR 1434H) en Nijland (VPR 1434J). Veel van deze erven moeten reeds in 1475 schatting betalen en vanaf de middeleeuwen miskoren aan de Kerk te Delden. De meeste van deze erven zijn in 1601 eigendom van Huis Hengelo en zijn in de verpondingsregisters kennelijk verzwegen. In dit document over Delden zijn de nummers uit de publicatie van de Oudheidkamer Twente overgenomen, omdat deze nummering inmiddels veel gebruikt is in bronvermeldingen. De in 1601/1602 ontbrekende erven zijn genummerd met A, B, C et cetera. Uit deze publicatie zijn ook de teksten betreffende 1601 en 1602 overgenomen. Het Minuutplan van het Kadaster 1832 De referenties met de jaartallen 1953 en 1980, aangegeven door plaatselijk deskundigen in de Schattings- en Verpondingsregisters, zijn in deze studie niet gebruikt. Ze bevatten fouten die onderzoekers op het verkeerde been kunnen zetten. Een flink aantal boerderijen is in de 19 e eeuw verdwenen en zijn een eeuw later in het veld niet meer te traceren. Ook hebben sommige erven een andere naam gekregen. Op de minuutplans van het kadaster 1832 en de bijbehorende oorspronkelijke aanwijzende tafels is 98 % van de oude Twentse erven moeiteloos aan te wijzen. 12) Veel boerderijen zijn op de kadastrale minuutplans vermeld met hun naam en andere namen blijken uit de tenaamstelling in de kadastrale leggers, ofwel uit transport- en hypotheekaktes. Uit de belastbare waarde in de OAT s en leggers van het kadaster zijn het hoofderve en de lijftucht en wonersplaatsen te herleiden. De erven zijn geschat in klasse 9, 8, 7 of lager tegen een belastbare waarde van ƒ 18,-- 24,-- 30,-- of hoger; de kleinere boerderijtjes zijn geschat in klasse 12, 11 of 10 tegen een belastbare waarde van ƒ 6,-- 9,-- of 12,--. In een enkel geval is van een boerderij die al voor 1832 werd afgebroken de huisplaats achterhaald met behulp van de verplichting om aan de Kerk miskoren te betalen. Die verplichting lag niet op de landerijen van het erve, maar op de huisplaats. Een mooi voorbeeld is het erve Kolhoop in Wiene (VPR 1540). Het wordt al genoemd in 1475 en 1601 en is al vóór de reformatie belast met miskoren aan de Kerk te Delden. Na onderzoek blijkt Kolhoop afgebroken circa Het erve is dan ook niet meer ingetekend op het minuutplan Uit een verkoop van enige landerijen uit het erve Kolhoop uit 1837 wordt o.a. verkocht de kolhoopskamp, belast met een jaarlijkse uitgang aan de Oudste Predikant te Delden. 13) Door in de registers de verkoper, de koper en de overschrijving van het perceel te volgen blijkt het te gaan om perceel sectie E nummer 591. Ondanks dat het huis is afgebroken, blijft het huisperceel belast met de uitgang van miskoren aan de Kerk. In de loop van nog geen 10 jaar, tussen 1845 en 1854, worden de marken in de gemeente Ambt Delden verdeeld. De marke Azelo in 1845, de Grote Boerenmarke van Delden en half Oele in 1848, de marke Bentelo in 1851, de marke Hengevelde in 1852, de marke Weddehoen en Cotwijk (Wiene en Zeldam) in Na de markendelingen kunnen de grote wijzigingen in het landschap plaatsvinden: ontginningen tot cultuurgrond, bebossing en de bouw van nieuwe huizen en fabrieken. Deze ontwikkelingen zijn precies vastgelegd door het kadaster en zijn dus prima te volgen. Hierdoor is het minuutplan van het kadaster het goede scharnierpunt tussen de nieuwe tijd en de oude situatie van vóór de markendelingen. De marken hebben een groot conserverend effect gehad op de inrichting van het platteland van Twente en ze hebben het oude, grotendeels al vanuit de middeleeuwen stammende, cultuurlandschap goed in stand gehouden. Zo blijkt dat de domeinkaarten uit 1778, maar ook andere kaarten zoals die van landgoed Twickel uit 1726, nagenoeg ongewijzigd kunnen worden teruggevonden op de kaarten van Alleen blijkt na de precieze opmeting van de percelen bouwland dat het areaal bouwland vele keren te klein is opgegeven bij de verponding en dat er flink grondbelasting is ontweken. Het aantal 12 Kadastrale Atlas 1832 Ambt Delden en Stad Delden Uitgave Stg. Kadastrale Atlas Overijssel, Zwolle 1994, i.s.m. HCO Zwolle ook uitgegeven als digitaal bestand, waarin tevens de gemeente Hengelo, Zwolle Originele bron: HCO Zwolle, toegang 145, hypothecaire boekhouding. 13 HCO, toegang 122, notarisarchief, inv.nummer 874, G. ter Horst te Delden, d.d

6 mudden bouwland in 1601 blijkt neer te komen op het aantal hectaren bouwland in 1832, dus een mud geen 40 aren, maar 100 aren. Er kan in de tussentijd wel enig nieuw bouwland zijn bijgekomen, maar lang niet 2½ keer zoveel. De conserverende werking van de marken, maar ook de onvoldoende toename van stalmest zouden zo n grote uitbreiding onmogelijk maken. Dit wordt bevestigd door de vergelijking van de grootte van ongewijzigde, ingeklemde percelen bouwland op de kaarten uit 1778 met die kaart van Het aantal mudden is stelselmatig te laag opgegeven. Tenslotte zijn bij diverse boerderijen gegevens opgenomen die te maken hebben met de hofhorige goederen in Twente: Het Hofrecht van Twente van 1546 Het recht dat gebruikt wordt op de hoven voor de verhouding tussen landsheer, hofmeijer en hofhorigen is al eeuwenlang mondeling gewoonterecht, als in 1546 de Twentse hofmeijers en oudste hofgenoten opdracht krijgen van de nieuwe landsheer Karel V om op de Hof Ootmarsum te verschijnen en het Hofrecht van Twente op te schrijven. Het Hofrecht bevat elementen die stammen uit het Germaans recht, zoals bijvoorbeeld de ondeelbaarheid van boerderijen en het lijftuchtsrecht. Deze elementen zijn niet exclusief voor het Hofrecht ; ze komen bijvoorbeeld ook voor in het Landrecht van Overijssel. Op de bijeenkomst van 1546 zijn diverse inwoners uit het gericht Delden aanwezig. 14) Het betreft Herman Hofmeijer van Delden (VPR 1413), met o.a. zijn hofgenoten Arend Rottink (VPR 1579), Hendrik ten Semminkrot (VPR 1593) en Jorden Immink (VPR 1585). Johan Hofmeijer te Weddehoen (VPR 1576) laat zich vergezellen door Wolter ter Welberg (VPR 1598) en Berend ten Stokkentreef (VPR 1568). Deze aanwezigheid is bij de betreffende erven als referentie vermeld. De Domeinkaarten van 1778 Het dreigement van de Staten van Overijssel om alle erven te laten opmeten om een eind te maken aan de voortdurende ontwijking van de grondbelasting is nooit uitgevoerd. Wel zijn de Domeinerven in Twente door landmeters opgemeten. 15) Blijkens hun kostendeclaraties is dat omstreeks 1778 gebeurd. Op de kaarten zijn de percelen bouwland, hooiland, wilde grond en bos opgemeten en in een legenda samen met de veldnamen vermeld. Lang niet alle Domeinkaarten zijn bewaard gebleven en soms duikt er een onbekende kaart op in particulier bezit. In het gericht Delden betreft het: erve Vrielink (VPR 1486) in het archief Twickel te Delden en erve Scholte Oosterhof (VPR 1537) op de boerderij zelf. Omdat het zulke goede en mooie bronnen zijn, zijn ze bij de betreffende boerderij als referentie vermeld: VPR 1413 Hofmeyerserve Delden HCO kaarteninventaris nr VPR 1431 Oink Deldener Es HCO kaarteninventaris nr VPR 1461 de Beeke Bentelo HCO kaarteninventaris nr VPR 1486 Vrielink Beckum Huisarchief Twickel Delden VPR 1493 Laarhuis Beckum HCO kaarteninventaris nr VPR 1534 Bloemendaal Weddehoen HCO kaarteninventaris nr VPR 1537 de Scholte te Winen (Wiene) Huisarchief Scholte Oosterhof Wiene VPR 1538 de Horst Weddehoen HCO kaarteninventaris nr VPR 1560 Wonink Zeldam HCO kaarteninventaris nr VPR 1561 Spenkelink Zeldam HCO kaarteninventaris nr VPR 1565 Zeldam Zeldam HCO kaarteninventaris nr VPR 1566 Spekreise Zeldam HCO kaarteninventaris nr VPR 1567 Hagreise Zeldam HCO kaarteninventaris nr VPR 1568 Stokkentreef Zeldam HCO kaarteninventaris nr VPR 1573 Waanink de Bode Zeldam HCO kaarteninventaris nr VPR 1585 Immink Delderbroek HCO kaarteninventaris nr VPR 1589 de Horst Delderbroek HCO kaarteninventaris nr VPR 1591 Altink Delderbroek HCO kaarteninventaris nr VPR 1598 Welberg Delderbroek HCO kaarteninventaris nr Een bijdrage aan de cultuurhistorische beschrijving van de vroegste ontstaansgeschiedenis. 14 H. Woolderink, De Hof te Borne, Borne, 2006, pag. 50, 51 e.v. 15 HCO Zwolle, Collectie Domeinkaarten, inventarisnummers 1240~1326.

7 Vele decennia werd geschiedenisstudie gekenmerkt door een nadruk op geschreven bronnen. Alles wat niet berustte op documenten was eigenlijk niet wetenschappelijk en werd ontkend of weggeredeneerd. Momenteel is zo n standpunt niet meer houdbaar. Allereerst zijn er de afgelopen jaren door archeologisch onderzoek nieuwe gegevens over vroegere tijden boven de grond gekomen, die geleid hebben tot nieuwe gezichtspunten en correcties van vroegere standpunten. Daarnaast zijn er met name in Oost-Nederland flinke stappen te maken door, in wisselwerking met geschreven bronnen en archeologische bevindingen, gebruik te maken van Germaans recht, Germaanse mythologie, middeleeuws kerkelijk recht en gebruiken, volksgebruiken, overleveringen, sagen, et cetera. Met behulp daarmee wordt hierna getracht een cultuurhistorische beschrijving te geven omtrent de vroegere ontstaansgeschiedenis van het gericht Delden. Alle steden en dorpen in Twente met hun kerken zijn gebouwd op een oude hof. Deze hebben als voorgangers Germaanse sala s gehad: heel grote huizen (40 tot 80 meter lang) op strategisch goed te verdedigen plekken. Daar was alles onder één dak: de woonvertrekken voor de bewoners, hun veestallen, wagenstalling en er zijn ook sacrale ruimten waar Germaanse erediensten plaatsvinden. Na de klimaatsverandering omstreeks het jaar 1000 (het boreaal) wordt het klimaat warmer en droger. De sala s worden als hoven herbouwd op wat lager gelegen plekken en hebben dan ook bijgebouwen voor opslagruimte en wagenschuren. De hoven zijn ook bestuurscentra voor hun omgeving: daar wordt markerecht en hofrecht gesproken en in de beginperiode ook vormen van buurtrecht en strafrecht. In de tijd van de kerstening hebben de missionarissen hun kerken gebouwd op plekken waar de mensen gewend zijn om hun sacrale bijeenkomsten te houden, namelijk de sala s, later hoven. Door de bouw van Christelijke kerken is er aldaar tevens geen plek meer voor Germaanse erediensten. Vandaar ook de stelling dat in Twente alle steden en dorpen gebouwd zijn op een oude Germaanse hof die op het moment van de kerstening al eeuwenlang bestaat. Het omgekeerde van de stelling is niet waar: niet op iedere hof is een stad of dorp ontstaan en een kerk gebouwd. Daarvoor waren er teveel hoven. De stad Delden is ontstaan op de Münsterse Grekerinkhof. In het richterambt ligt één stedelijke bewoningskern, namelijk Delden. Het ontstaan daarvan is voor mij jarenlang een raadsel geweest. In de omgeving van Delden wordt de bisschoppelijke Hof van Delden aangetroffen (VPR 1413). In tegenstelling tot de andere bisschoppelijke hoven in Twente heb ik nooit een direct verband met het ontstaan van de stad Delden kunnen vinden. Het landbouwareaal van de Hof Delden reikt niet tot aan de stad en ook het erfmarkerichterschap van de marke Delden heeft nimmer op de Hof Delden berust. Er is al eerder een verband gelegd met Paderborn waar zich net als in Delden ook relikwieën van de H. Blasius bevinden. 16) Mijn jongste spoor leidt ook naar Duitsland, met name naar Münster. St. Liudger (Ludgerus), een Fries geboren in de buurt van de toenmalige Friese hoofdstad Utrecht, heeft de laatste decennia van de 8 e eeuw gemissioneerd in Oost-Nederland en daar veel goederen voor de kerk verkregen. Hij wordt in 804 de eerste bisschop van het nieuw gestichte bisdom Münster. Het bisdom Münster blijkt nadien eigenaar van de Grekerinkhof (VPR 2960). Alzo liggen de stad Delden en de kerk te Delden op land van de Munsterste Grekerinkhof. Bij een hof horen ook bodegoederen. In de onmiddellijke omgeving liggen een tweetal bodegoederen die niet bij de Hof te Delden horen: erve Rannink (VPR 3002) wordt in 1495 een bodegoed genoemd en erve Groot Pierik (Oelerinkhof) (VPR 1427) wordt in 1475 een bodegoed genoemd en komt nog tot 1805 voor als Münsters leengoed. 17) De Grekerinkhof is in 1601 het eigendom van Herman Ripperda tot Huis Boekelo. Vanaf 1605 is hij door aankoop tevens eigenaar van Huis Hengelo. De Grekerinkshof is in 1601 niet meer met een boerderij bebouwd en de landerijen zijn in vele percelen verpacht aan burgers van Delden. Omdat er geen huis meer is voor het houden van markenvergaderingen of holtingen is het erfmarkerichterschap van Delden blijkbaar inmiddels verplaatst naar het erve Ottenhof te Deldener Esch (VPR 1420), ook een eigendom van Herman Ripperda. In 1682 worden de Grekerinkhof, Groot Pierik, Ottenhof met het erfmarkerichterschap van Delden en vele andere goederen door de erven Ripperda overgedragen aan Huis Twickel. 18) Het dorp Hengelo. 16 L.A. Stroink, Stad en land van Twente, Hengelo 1962, pag Staatsarchiv Münster, Fürstentum Münster, Kabinetsregistratur, inv. nr. 1317, pag A.J. Brunt, Inventaris van het huisarchief Twickel, Zwolle/Delden 1993, inv. nr

8 In het gericht Delden bevindt zich tevens het dorp Hengelo. Het dorp Hengelo is ontstaan op de Hof te Woolde, later uitgegroeid tot het adellijke Huis Hengelo. De bewoners van het dorp Hengelo wonen in tuinen van het Huis Hengelo en hebben daarop een huis gebouwd. De inwoners van het dorp zijn verplicht jaarlijkse uitgangen te betalen en diensten te verrichten aan hun heer. De Hof te Woolde was ook een sacraal centrum getuige de kapel die eeuwenlang naast het Huis Hengelo heeft gestaan en die later is uitgegroeid tot de St. Lambertuskerk. Aan de Hof te Woolde is het erfmarkenrichterschap van de marke Woolde verbonden en tevens was de heer van Hengelo erfmarkenrichter in de marken Groot Driene, Klein Driene en Oele. Invloeden van de stad Goor. In het westelijk deel van het richterambt Delden blijken invloeden van de Stad Goor, gelegen in het richterambt Kedingen. De stad is ontstaan op grond van de Hof Goor en de inwoners wonen op tuinen van de hof. Ze moeten daarvoor jaarlijks eieruitgangen betalen op Paaszaterdag na het luiden van de klok. Om 12 uur s middags worden de klokken geluid als teken dat de Vasten voorbij is. 19) De Hof Goor is lange tijd erfmarkenrichter van de marke Kerspel Goor geweest en er heeft een kerk op t Schilt gestaan. Ook wordt op de Hof Goor hofrecht gesproken. Naast een aantal hofhorige erven in Kerspel Goor behoren onder de hof Goor een viertal hofhorige boerderijen in het gericht Delden. Allereerst is er de Scholten Oosterhof te Wiene (VPR 1537), een zeer grote boerderij die evenals andere bisschoppelijke hoven in 1385 hofzwijnen moest betalen. Het hoorde toen al onder de Hof Goor en had geen eigen hofkring (meer). Verder zijn de erven Bekke te Bentelo (VPR 1461), Bloemendaal (VPR 1534) en Horst te Wiene (VPR 1538) hofhorig in de Hof Goor. Tevens bezit de hofmeijer van Goor als privé-bezit het erve Nijhuis te Wiene (VPR 1556). De Kerk Goor bezit eeuwenlang het erve Konink te Hengevelde (VPR 1603) en de Stad Goor bezit het erve Oonk in Hengevelde (VPR 1607). De inwoners van de stad Goor kunnen op het zogenaamde Zeldammer- of Goorse Broek mede te water en weide gaan. Ze hebben dus weiderechten in een deel van de marke Wiene-Zeldam. Daar zijn in het verleden al vele moeilijkheden over geweest, die in 1532 met een compromis zijn afgesloten. Als in 1854 de verdeling van de marke in uitvoering is moeten de weiderechten van de stad Goor eerst geregeld worden. In een onderhandse acte verdelen Baron van Twickel, als erfmarkenrichter van de marke Weddehoen en Cotwyk en de Gemeenteraad van de Stad Goor het voornoemde broek, waarbij de Stad Goor ¼ deel krijgt (74 hectare) en de marke Wiene-Zeldam ¾ deel (232 hectare). 20) De bisschoppelijke hoven te Delden en Wiene. De bisschop van Utrecht heeft de landsheerlijke macht in Twente onder anderen verworven door de verovering, aankoop en ruiling van hoven met hun onderhorige erven en veelal markerichterschappen. In de regel is dat één hoofdhof per kerspel/richterambt. Het is merkwaardig dat de bisschop van Utrecht in het richterambt Delden in het bezit is van twee hoven. Hoe hij deze hoven verworven heeft is grotendeels in nevelen gehuld. Het ziet ernaar uit dat ze als twee afzonderlijke complexen verkregen zijn van verschillende machthebbers. De Hof Delden heeft 20 onderhorige boerderijen gelegen in: Deldener Esch (3): De Hof Delden, Brinkkate en Klein Pierik. (VPR 1413, 1414 en 1426) Deldenerbroek (5): Siemerink, Rottink, Immink, Altink en Semmekrot (VPR 1578, 1579, 1585, 1591 en 1593) Gericht Borne (2): Joostink in Zenderen en Middendorp in Hertme. Gericht Enschede (4): Zegelink en Hulswick in Esmarke, Smedink en Beernink in Groot Driene. Gericht Kedingen (5): Weernink in Stad Rijssen, Woolderink in Rectum, Staman in Wierden, Assink in IJpelo en Ovink in Markelo. Gericht Hellendoorn (1): Middendorp in Ehlen. De Hof Wiene heeft 21 onderhorige boerderijen gelegen in: Wiene (3): Hof Weddehoen, Nijhuis en Weernink (VPR 1576, 1556 en 1573) Zeldam (11): Koebrugge, Mentink, Assink, Wanink, Spenkelink, Volkerink, Zeldam, 19 HCO Zwolle, toegang 122 notarisarchief inv. nr. 1415, W. Jalink te Goor, d.d en HCO Zwolle, toegang 145 hypothecaire boekhouding, kantoor Almelo Overschrijvingsregister 86, acte 1.

9 Spekreis, Hagreis, Stokkentreef, Dijkert, (VPR 1555, , , 1568A) Deldenerbroek (1): Welberg (VPR 1598) Gericht Haaksbergen (3): Rikkerink en Eeftink in Boekelo en Boink in Eppenzolder. Gericht Kedingen (3): De Keurst in IJpelo, Groot Wierse in Herike en Bode in Markelo. Wat hierin opvalt is de grote geografische spreiding van de erven onder de beide hoven. Toen de bisschop van Utrecht meerdere hoven in Twente verkreeg, is er geen sprake geweest van reorganisatie van de erven. Die bleven bij hun eigen hofkring. Een mooi voorbeeld is het erve Misdorp in Hertme, die onder de rook van de Hof Borne ligt, maar altijd tot de Hof Delden is blijven behoren. Het goederenbezit van de bisschoppelijke hoven in Twente geeft dan ook zeer oude hofkringen weer van oorspronkelijk andere bezitters. Opmerkelijk is het geringe aantal erven in dezelfde buurschap als de Hof. Bij de Hof Delden 3 in de Deldener Esch en bij de Hof Wiene 3 in de buurschap Wiene. Opmerkelijk is tevens het grote aantal erven in de broekgebieden, die pas na de klimaatverandering rond het jaar 1000 (droger en warmer) ontgonnen zijn. De toenmalige machthebbers (onder anderen de bisschop van Utrecht) hebben hun goederenbezit enorm zien toenemen door ontginning. De Hof Delden krijgt uitbreiding met vijf boerderijen in Deldenerbroek. De Hof Wiene krijgt uitbreiding met elf boerderijen in het broekgebied Zeldam en één in Deldenerbroek. De overige hofhorige boerderijen onder de hoven Delden en Wiene bevinden zich allen in oude es- en kampgebieden. De andere hoven in het gericht Delden. Er zijn nog andere hoven in het gericht Delden met een interessant verhaal. Allereerst is er de Nijhof of Hof te Walde in Woolde. (VPR 1440). 21) Dit is de hoofdhof van het Kapittel van St. Mauritius te Münster. Naast de Grekerinkshof in Delden van het Domkapittel te Münster is dit een tweede hof die op invloed vanuit Duitsland wijst. Onder de Nijhof behoren de erven Buren in Woolde, Noordink te Almelo, Gierveld in Wierden en Oosterhof in Rijssen. In latere tijden zijn deze goederen omgezet in leengoederen en tijnsgoederen. Ook het verhaal van de Hof te Azelo is bijzonder. Dit is één van de hoven waarop nooit een kerk is gebouwd, maar die wel genoemd is naar de Germaanse goden, de asen. Die wonen in Asgoard, het rijk van de goden, waar ook de mannen naartoe gaan die gesneuveld zijn in de strijd. De plek wordt kennelijk op de Hof Azelo gesitueerd. De gewone stervelingen gaan naar Hellegoard, het onderaardse geestenrijk waar het ook goed toeven is. Hiervoor heeft men blijkbaar ook een fysieke plek in de buurschap. In een lager gedeelte van de Azeleresch treffen we enkele percelen land aan met de namen heilgeloo en heilig loo (kadaster sectie B 205 en 206). Dankzij andere veldnamen zijn er aanwijzingen van een borg op landerijen behorende bij de Hof Azelo en die duiden op hun beurt op een van oorsprong verdedigbare plek (kadaster sectie B 260 (voorste bergte), B 275 (middelste bergte) en B 276 (achterste bergte). 22) Mogelijk kan archeologisch onderzoek hier uitsluitsel brengen. De Hof te Azelo is ook een centrum voor bestuur door het daarop van oorsprong rustende erfmarkerichterschap van de marke Azelo. Een deel van het verhaal blijkt uit het archief van Huis Twickel. 23) en een ander deel uit het archief van het Richterambt Delden. 24) De familie van Rhede tot Brandtlecht bezit in de 17 e eeuw in de buurschap Azelo de Hof te Azelo (VPR 1496), het erfmarkerichterschap van Azelo en het erve Zegger (VPR 1503). Op 20 oktober 1654 komt het tot een scheiding van de vaderlijke boedel tussen de vier broers van Rhede, waarbij Adolph Frederik van Rhede, ridder van Maltha o.a. de goederen in Azelo krijgt toebedeeld en waarbij wordt vastgelegd dat bij verkoop de oudste broer Joan Henrick van Rhede tot Brandtlicht het recht heeft om de goederen te naasten tegen de verkoopprijs. In augustus 1657 blijkt dat het erve Zegger en het markerichterschap van Azelo zijn verkocht aan jonker Rammelman op Huis Dubbelink. Joan Henrick maakt gebruik van zijn recht tot nadercoop en deelt dat aan zijn broer Adolph Frederik mee, alsmede aan jonker Rammelman met de eis zich niet met deze goederen te bemoeien of zich iets aan te matigen. De uitvoering van de boedeldeling leidt tot diverse geschillen, die worden beëindigd met een compromis in maart Het blijkt dat twee van de broers Adolph Frederik, ridder van Maltha en Joan Plechelm, domheer te Münster, alsmede de moeder inmiddels zijn overleden, 21 Staatsarchiv Münster: St Mauritz, Münster, Akten Repertorium A nr. 155/2. 22 A.J. Brunt, Huisarchief Twickel, inv. nr. 2459/3 en 2563/2. 23 A.J. Brunt, Huisarchief Twickel, inv. nr HCO Zwolle, toegang 46.1 en 46.2, archief richterambt Delden, inv. nr. 44.

10 zodat hun nalatenschappen ook kunnen worden geregeld tussen de twee nog levende broers, Joan Henrick van Rhede tot Brandtlecht en Joachim Adriaen van Rhede tot Holte. Op 27 maart 1664 belooft Joan Henrick aan zijn broer rijksdaalders te betalen en 200 rijksdaalders vrij geld. De 1 e helft moet betaald worden op martini 1664 en de 2 e helft op martini Joan Henrick blijft echter in gebreke met de betaling. Zijn laatste broer Joachim Adriaen blijkt inmiddels ook overleden. Margarieta van Kobolt, vrouwe tot Holte, weduwe Joachim Adriaen van Rhede verzoekt vervolgens mede namens haar kinderen in het najaar 1666 beslag te leggen op alle goederen van Joan Henrick van Rhede. Bij de richter van Oldenzaal betreffende de erven Schultenhoff, Fleer, Hakenberg,..eimert en Gaem, bij de richter van Kedingen de erven Berkel, Bevervoorde, IJpelo, Keppelink en beide Aalvink en bij de richter van Delden de erven Fluttert in Hengevelde en Zegger in Azelo. In 1668 na vele zittingen wordt advies ingewonnen bij twee rechtsgeleerden binnen Deventer die adviseren de verzoeken van de weduwe af te wijzen. Tenslotte kan na lang wachten op 1 november 1668 het erfmarkerichterschap van Azelo door Joan Hendrik van Rhede voor de richter van Delden worden overgedragen aan Adolph Hendrik van Raesfelt tot Twickelo. Deze oefent vanaf dat moment de functie van erfmarkerichter van de marke Azelo uit. In deze transportacte wordt het erve Zegger niet vermeld; dat erve is nimmer eigendom van Huis Twickel geweest. Er zijn nog meer hoven in het gericht Delden, maar de vroegste geschiedenis ligt vaak in nevelen gehuld. Er kan nog veel onderzoek plaatsvinden. Zo zijn er de al genoemde Oosterhof te Wiene en het daarnaast gelegen Zuidhof. Ook in Zeldam ligt nog een Sythof (=Zuidhof). Bentelo heeft zijn Hof te Bentelo, Oele zijn Hof te Oele et cetera. Tenslotte Deze publicatie wil de onderzoeker archieven en publicaties aanreiken waarin verder onderzoek kan plaatsvinden over de boerderijen in het richterambt Delden, waarvan het bestaan teruggaat tot in de (vroege) middeleeuwen. Die hebben mede aan de wieg gestaan van de vorming van het landschap en de samenleving op het platteland. Hoewel er veel sporen worden aangereikt is deze publicatie bij lange na niet uitputtend. Er is nog zeer veel te onderzoeken en de gegevens kunnen in deze publicatie worden ingevoegd zodat er steeds beter instrument voor onderzoek ontstaat. In dit boek worden veel vragen beantwoord, maar zoals dat gaat, deze geven weer aanleiding tot nog meer nieuwe vragen. Ik hoop dat dit boek niet beoordeeld wordt op de leemtes die erin zitten, maar op de sporen naar verder onderzoek. Daarmee wens ik (nieuwe) onderzoekers veel succes en ik zie de resultaten met veel belangstelling tegemoet. RICHTERAMBT DELDEN DELDENER ES 1413 Hof van Delden / Hofmeijer / landsheerlijke hoofdhof < hofh. Hof Delden < eig. de bewoners zelf eig. Huis Twickel vanaf 1868 huis afgebrand /niet herbouwd in 1936 sloptiende 8,25 mud rogge aan Kapittel Deventer sloptiende 2 mud rogge leen Overijssel < aan Huis Weemselo < sloptiende 2 mud rogge leen Overijssel < achterleen Huis Twickel aan Huis Hengelo Niet genoemd, want de landsheerlijke hoven waren vrij van schatting.

11 1546 Herman Hofmeijer toe Delden aanwezig bij het opschrijven van Hofrecht van Twente Des meyers hoff by den Deldener Esch, toebehoerende offte weesende een heeren guett, is groett achtien offte negenthien mudde geseys, gifft den heeren jaerlicx tyn mudde roggen, noch toe sloptende acht mudde roggen unde een schepell, soe die heeren van 't capittel van Deventer bueren, noch an Herman van Hoevel twee mudde tenden Hof Delden, 8 mudden geseys, 2 dachmall hoylandt Domeinkaart Hofmeijers erve te Delden, HCO, kaarteninventaris nummer Kadaster gemeente Ambt Delden, sectie I nummer erve Brinkkate (bodegoed) hofh. Hof Delden < eig. de bewoners zelf eig. Huis Twickel vanaf 1853 erve opgeheven in 1857 miskoren 2 spint rogge en 3 stuiv. aan voorgangers Delden <1500> Brinchus, boedeguet. (Betaalt niet, want bodegoederen zijn vrij van schatting) Brinckotte, weesende een bodde guett, toebehoerende den heeren, is groet van gesey drie mudde ongefeerlick, gifft den heeren ter pacht neegen penninghe Brinckotte, 3 mudden geseys Kadaster gemeente Ambt Delden, sectie B nummer erve Brinkkate hofh. Hof Delden < eig. Huis Twickel 1698>2000 miskoren 2 spint rogge en 3 stuiv. aan voorgangers Delden <1500> en 1602 zie hiervoor (nummer 1414) Kadaster gemeente Ambt Delden, sectie B nummer erve ter Brake / Goelker braak / eig. Huis Boekelo Berent ter Braeck by den Deldener Essch, gehieten die Goelker Braeck, is groet ongefeerlick van vyff mudde landes ende is een kaette, toebehoerende Hermen Ripperda, unde gifft jaerlicx soeven mudde koerens, halff roggen ende halff boeckweyten Berndt ter Braicke, 3 mudden geseys Kadaster gemeente Ambt Delden, sectie I nummer erve Hegerse Hoeve / Heege / Hegink / uitgang 4 molder rogge en smalle tienden tienden eig. Kapittel Oldenzaal < eig. Gerrit ter Meulen vanaf 1805 leen Overijssel aan fam. van Graas aan Huis Twickel vanaf 1504 sloptiende 3½ schepel rogge aan Proosdij Oldenzaal < aan fam. ten Bruggencate vanaf 1805 miskoren 2 spint rogge en 3 stuiv. aan voorgangers Delden <1500> Hoghe, wete nicht wer gewart off nicht gewart, 2 s(chilt) Die Heghe, 1 s(chilt), pauper.

12 1601 Tyes ten Heeger, gifft die garven van syn erve, hefft die van synen heerschop Willem op den Oerdt toe Zutphen gedinget, desse andre jaeren, voer twintich daeler, mer wette nu meer niet waer mett hie betaelen, henferner sal connen. Van de groete averst en weet die frouwe niet van, overmits affweesen hoeres mans, die toe Rynberq gevangen sidtt, voer die gemeente. (Later toegevoegd: Werdt nae het olde register by provisie gestelt up 7 mudde.) Kadaster gemeente Ambt Delden, gesplitst sectie H nummers 533, 525 en erve Elbertink / Elbert / leen Huis Bronkhorst < eig. Huis Twickel 1611> Elberting, 2 s(chilt), bet(aalt) 3 golden r(ijnse) g(uldens), d Elbertinck, toebehoerende den van Raesfelt, is groett omtrent dertien mudde landes hoege ende leege, noch twee dachmael hoeylandes. Des wortt het gebouwet, offte gifft die garve Elbertinck, 12 mudden geseys, 2 dachmall hoylandt Kadaster gemeente Ambt Delden, sectie I nummer erve Leusink allodiaal erve eig. de bewoners zelf vanaf <1601 tienden leen Overijssel < eig. Huis Weldam eig. Huis Backenhagen eig. de bewoners zelf vanaf 1712 miskoren 2 spint rogge aan voorgangers Delden <1500> Luezing, 1 s(chilt), bet(aalt) 1½ golden r(ijnse) g(uldens), d Loesinck, toebehoerende Roloff Eggertinck und Loesinck selvest, is groett ongefeerlich van sess mudde landes offte geseys, noch drie dachmael hoeylandes, gifft ter pacht twelff goltgulden, noch den tenden groff ende small an die erffg(enamen) van zaelige Johan Ripperda, op 't Weldam by Goer Loissinck, 6 mudden geseys, 1½ dachmall hoylandt Kadaster gemeente Ambt Delden, sectie I nummer erve (Groot) Hobbelink leen Overijssel < eig. Huis Twickel 1653>2000 tienden eig. Kapittel Deventer eig. Huis Twickel vanaf 1820 miskoren 3 spint rogge aan voorgangers Delden <1500> Hubbelding, 2 s(chilt), bet(aalt) 3 golden r(ijnse) g(uldens), d Beyde Hubbelinck is een erve, toebehoerende den erffgenaemen van zaelige Dederich van Linteloe, is groet ongefeerlich van viertien mudde geseys, noch vier dachmael hoeylandes, gifft jaerlicx onder hem beyden meyeren viertich daler, noch den tenden groff und small, tobehoerende den capittel binnen Deventer Hubbelinck, 14 mudden geseys, 4 dachmall hoylandt Kadaster gemeente Ambt Delden, sectie I nummer erve (Klein) Hobbelink leen Overijssel < eig. Huis Twickel 1653>2000

13 tienden eig. Kapittel Deventer eig. Huis Twickel vanaf 1820 miskoren 3 spint rogge aan voorgangers Delden <1500> en 1602 zie Groot Hobbelink hiervoor (nummer 1419) Kadaster gemeente Ambt Delden, sectie I nummer erve Wengele afsplitsing van erve Hobbelink in 1663 leen Overijssel eig. Huis Twickel 1746> Wengelen, lyfftucht, behoirt in Hubbelding zeget de richter, lifftucht en 1602 zie Groot Hobbelink hiervoor (nummer 1419) Kadaster gemeente Ambt Delden, sectie I nummer erve (Groot) Ottenhof erfmarkerichter marke Delden allodiaal erve eig. Huis Boekelo / Hengelo < eig. Huis Twickel 1682>2000 tienden eig. Kapittel Deventer eig. Huis Twickel vanaf 1820 uitgang 4 molder rogge leen Overijssel < eig. Huis Weldam eig. Huis Hengelo vanaf Ottenhoff, 2 s(chilt), bet(aalt) 3 golden r(ijnse) g(uldens), d Ottenhoff, toebehoerende Herman Ripperda, is groet van omtrent thyn mudde landes und noch twee dachmael hoeylandes, gifft ter pacht twelff mudde koerens week ende hart, noch den tenden groff ende small an de heeren van 't capittel binnen Deventer Ottenhoff, 10 mudden geseys, 2 dachmall hoylandt Kadaster gemeente Ambt Delden, sectie I nummer erve (Klein) Ottenhof leen Overijssel < eig. Huis Twickel < huis is afgebroken in 1892 tienden eig. Kapittel Deventer eig. Huis Twickel vanaf en 1602 zie erve Groot Ottenhof hiervoor (nummer 1420) Kadaster gemeente Ambt Delden, sectie erve Mollink / Noordmolen / allodiaal erve eig. Huis Weldam < eig. Huis Hengelo eig. Huis Twickel 1682>2000 tienden leen Overijssel <

14 eig. Huis Weemselo < sloptiende 1 mud rogge aan Kapittel Oldenzaal <1500< Nortmole, seghet sy en kathe, twivel, 1 s(chilt), bet(aalt) 1½ golden r(ijnse) g(uldens), d Mollinck, toebehoerende den erffgenaemen van zaelige Eggerich Ripperda, drost (van Salland), is groet ongefeerlick van twaelf mudde geseys, hoege ende leege, waerop geen meyer en woent, sonder die pachten die creditoeren ontfangen Beide Mollinck, 12 mudden geseys, 2 dachmall hoylandt Kadaster gemeente Ambt Delden: Noordmolen sectie B nummer 425, Mullink sectie B nummer 439 en Olijslager sectie B nummer erve Voortman allodiaal erve tot 1753 leen Overijssel eig. Huis Weldam < eig. Huis Hengelo eig. Huis Twickel 1682>2000 miskoren 2 spint rogge en 3 stuiv. aan voorgangers Delden <1500> Voerde, weesende een kotte, toebehoerende den erffgenaemen van zaelige Eggerich Ripperda, drost (van Salland), is ongefeerlick van vierdehalff mudde landes, waervan die opcompsten die creditoeren genieten Kadaster gemeente Ambt Delden, sectie B nummer erve Wyverkate leen Overijssel < eig. Huis Weldam < eig. Huis Hengelo eig. Huis Twickel huis is afgebroken in 1933 sloptiende 4 mud gerst aan Proosdij Oldenzaal < eig. Huis Twickel vanaf Wiverkote, gewart erve, 2 s(chilt), my bet(aalt) 1 olden schilt, penden, d Wyverkatte, toebehoerich den erffgenaemen van den zaeligen drosten van Sallandt, is omtrent groet neegen mudde geseys, hoech ende leeges landes. Noch twee dachmael hoeylandes waerop geen huis, noch meyer en woent, dar die creditoeren die fruchten daervan genieten Wyverkotte, 9 mudden geseys Kadaster gemeente Ambt Delden, sectie erve Averink leen Overijssel < eig. Huis Twickel < eig. Huis Weldam eig. Huis Hengelo eig. Huis Twickel 1682>2000 tienden leen Overijssel < eig. fam. van Graas < eig. Huis Twickel vanaf 1504

15 1475 Overing, 2 s(chilt), bet(aalt) 3 golden r(ijnse) g(uldens), d Averyng, 1 s(chilt), pauper Overinck, toebehoerich den erffgenaemen van den zaelige drosten van Sallandt, waerop geen meyer, noch woeninge en is, is ongeveerlich groett acht mudde geseys, hoege offte leege, noch een dachmael hoeylandes offte grasmeyens, datwelcke die creditoeren jaerlicx genieten Overinck, 8 mudden geseys, 1 dachmall hoylandt Kadaster gemeente Ambt Delden, gesplitst: sectie B nummers 511 en erve Braker / Wolberiger braak / Hove ter Braak / leen Overijssel < ½ eig. Huis Twickel 1435 eig. Huis Weldam < eig. Huis Twickel 1682> Wolbertherbraeck, 1 s(chilt) Wolberriger braeck, 1 s(chilt), pauper Wolbergerbraeck, woeste Wolberich Braeck, toebehoerich Ripperda, drost (van Salland), is groet ongeveerlick van soeven mudde landes, waerop geen meyer, noch woeninge en is, sonder die creditoeren die opcompsten daer van genieten Wolberiger Braick, 7 mudden geseys Kadaster gemeente Ambt Delden, sectie I nummer erve Klein Pierik / Baa / (bodegoed) hofh. Hof Delden < eig. de bewoners zelf vanaf 1829 sloptiende 2 mud rogge aan Huis Twickel <1601> Zie erve Groot Pierik (nummer 1427) Lutke Pierick, anders dat Baedeguett genant, gehoerende in de Welberch, daervan die meyer nu gebruecket derdehalff mudde landes unde moet an die erffgenaemen van zaelige Goesen van Raesfelt betaelen derdehalff mudde koerens sloptende Kleine Pierick badeguedt, 2½ mudden geseys Kadaster gemeente Ambt Delden, sectie I nummer erve Groot Pierik / Oelerinkhof / leen Munster < eig. Johan van Weleveld < eig. Huis Hengelo eig. Huis Twickel 1682>2000 tienden leen Overijssel < eig. Huis Weemselo < eig. Steven Rammelman 1697 eig. Huis Twickel vanaf 1697 sloptiende 6 schepel rogge aan Proosdij Oldenzaal < en 8 schepel gerst aan Huis Twickel vanaf 1805 miskoren 2 spint rogge en 3 stuiv. aan voorgangers Delden <1500> Peryck, bodeguet. (betaalt niet, want bodegoederen zijn vrij van schatting). De taak van bodegoed is vóór 1601 verlegd op het afgesplitste hofhorige erve Klein Pierik (zie 1426) Pierkinck, anders genoempt Oelerinckhoff, toebehoerende Johan van Welvelde, is groet ongefeerlich sestien mudde geseys, derdehalff dachmael gras meyens, gifft ter pacht acht

16 ende viertich daeler, diewelcke betaelt ende ontfangen worden an die weduwe van zaelige Johan Helmichs und Engele Loesinck toe Goer, noch den tenden daervan, toebehoerende Joest van Beverfoerde Pierickinck, 16 mudden geseys, 2 dachmall hoylandt Kadaster gemeente Ambt Delden, sectie I nummer erve Roesink eig. Klooster Almelo perceelsgewijs verkocht in 1763 tienden leen Overijssel < achterleen Huis Twickel Niet genoemd, hoewel het al wel bestaat Roesinck, toebehoerende den convente toe Almeloe, daerop lange tydt geen meyer, noch woeninge is gewest, wort uuit gedan voer die daegelicxe lasten contributie, is groet ongeveerlich van thyn mudde geseys unde noch eenen dach gras meyens, daervan die goetheer jaerlicx ontfanget ter pacht drie mudde boeckweyten, unde den tenden daervan toebehoerich den erffgenaemen van zaelige Goesen van Raesfelt Roissinck, 10 mudden geseys Kadaster gemeente Ambt Delden, sectie I (lag tussen de Hof Delden en de Stad) erve Wiegerink leen Overijssel < eig. Huis Twickel <1573>2000 tienden leen Overijssel < achterleen Huis Bronkhorst < eig. Huis Weleveld < eig. Lintelo tot de Mars eig. Huis Twickel vanaf Wicherding, kathe, 1 s(chilt), bet(aalt) 1½ golden r(ijnse) g(uldens), d Wygerinck, toebehoerende den erffgenaemen van zaelige Goesen van Raesfelt den Jungen, is groet omtrent van ses mudde geseys, daervan die goetheeren jaerlicx genieten ende bueren acht mudde boeckweyten, und noch den tenden van dat erve, toebehoerich Scheel van Welvelde Kadaster gemeente Ambt Delden, gesplitst: sectie I nummers 502 en erve Ruperink leen Overijssel < eig. Vicarie te Delden 1601 eig. Huis Twickel < huis is afgebroken in 1970 tienden leen Huis Bronkhorst < eig. Huis Weleveld < eig. Lintelo tot de Mars eig. Huis Twickel vanaf 1710 miskoren 2 spint rogge en 3 st. aan voorgangers Delden <1500> Rupering, is en kathe so ick mene, 1 s(chilt), bet(aalt) 1½ golden r(ijnse) g(uldens), bet(aalt) noch 1½ r(ijnse) g(uldens), d Rupering, 1 s(chilt), H(eer) Jo. Reyger, vicarius Rupring, bouwet eyn preister.

17 1601 Rueperinck, is een kotte unde vicariënguett, is ongeveerlick groett van sess mudde geseys, hoege ende leege, ende gifft daervan jaerlicx die garve, noch twee dachmael hoeylandes, den tenden daervan toebehoerich Scheel van Welvelde Rupperinck, 6 mudden geseys, 2 dachmall hoylandt Kadaster gemeente Ambt Delden, sectie F nummer erve Odink hofh. Hof Kagelink < eig. de bewoners zelf vanaf 1829 tienden leen Overijssel < achterleen Huis Twickel Oeding beyde, 2 s(chilt), my bet(aalt) 3 golden r(ijnse) g(uldens) in biwesen Johan den Korten to Delden, d Oinck, is een heerenguett, is groett omtrent van acht mudde geseys und noch van drie dachmael hoeylandes, waervan die rentmeister van Twente jaerlicx ontfanget vier mudde roggen, die tende daervan toekumpt die erffgenamen van zaelige Goesen van RaesfeIt den Jungen Odinck, 8 mudden geseys, 3 dachmall hoylandt Domeinkaart Oink te Deldener Es, HCO kaarteninventaris nummer Kadaster gemeente Ambt Delden, sectie F nummer erve Eysink / Huis Twickel / adellijke vrijing leen Overijssel < eig. fam. van Hulscher tot 1347 eig. fam. van Twickelo eig. fam. van Raesvelt eig. fam. van Wassenaar eig. fam. van Heeckeren eig. Stichting Huis Twickel vanaf 1953 tienden leen Overijssel < eig. Huis Twickel vanaf Niet genoemd, want hoeft als adellijke vrijing geen schatting te betalen Johan van Raesfelt toe Twickeloe verscheidenlick hiervan vermaent synde (die landeriën gelyck anderen gedaen over te geeven) daertoe niet hefft willen verstaen, noch die anteickeninge connen becommen. (onder VPR 1623) Het huis to Twickelo (is na luidt syn edele missieve van dato den 12 e Juny 1600) avergesonden op 10 mudde slandts, noch 8 dachmael hoygewas Verteickunge des landes, so tho dem huise Twickeloe bi Delden gelegen, gehorich. Item, 10 mudde landes, so bi dad huss gebrucket werden, darvan dre mudde woiste liggen. Item, es iss och noch etelich land anderen verpachtet, de solchs wol hebben upscriven laten. Item, 5 dachmal hoygewas ungeferlich, so Raessfeld sulver gebrucket Dat huiss tho Twickloe, 10 mudden geseys, 3½ dachmall hoylandt, 4 koeweiden Kadaster gemeente Ambt Delden, sectie I nummer erve Wanink leen Proosdij Deventer < eig. Huis Twickel 1517>2000 tienden eig. Kapittel Deventer eig. Huis Twickel vanaf 1820

18 1475 Waning, 2 s(chilt), bet(aalt) 3 golden r(ijnse) g(uldens) Waninck, toebehoerende Jan van Raesfelt to Twickelo, is na luidt syn edele missive van dato den 12 e Juny 1600, 8 mudde landts ende 1½ dach hoywercks Waninck, thobehorende Johan van Raessfeld tho Twickeloe, 8 mudde landes, 1½ dachmal hoygewas ungeferlich Waninck, 8 mudden geseys, 1½ dachmall hoylandt, hirvan wordt ein mudde geseyes gebouwet Kadaster gemeente Ambt Delden, sectie I nummer erve Berghuis eig. Huis Twickel <1579>2000 tienden leen Overijssel < eig. fam. van Graas < eig. Huis Twickel vanaf 1504 ook: tienden leen Overijssel < eig. Huis Twickel vanaf 1396 sloptiende 14 schepel rogge aan Kapittel Oldenzaal < eig. Huis Twickel vanaf Berchues, in dubio, 1 s(chilt), bet(aalt) 1½ golden r(ijnse) g(uldens), d Noch Berckhuis, tobehorende gemelten Raesfelt, na inholt van d selve missive (van dato den 12 e Juny 1600), 14 mud landes, 1½ dach hoyens Berchauss, glichfals Raessfeld thobehorende, 14 mudde geseyes, 1½ dachmal hoygewas ungeferlich Berchuiss, 14 mudden geseys, 1½ dachmall hoylandt, hirvan werdt twie mudde geseyes gebouwet Kadaster gemeente Ambt Delden, sectie B nummer A erve Assink leen Overijssel < eig. Huis Hengelo eig. Huis Twickel grond opgenomen in nieuw in 1869 erve Dassehaar tienden leen Overijssel < eig. fam. van Graas < eig. Huis Twickel eig. Huis Weldam eig. Huis Backenhagen eig. Huis Twickel vanaf Assing, in dubio, 1 s(chilt), bet(aalt) 1½ r(ijnse) g(uldens), d Niet genoemd (verzwegen) Kadaster gemeente Ambt Delden, sectie I nummer B erve Bellink reeds genoemd in 1420 eig. Herv. Kerk Lage < eig. Huis Twickel huis is afgebroken in 1965 halve tienden leen Overijssel <

19 eig. Huis Weemselo < Belling, 2 s(chilt), bet(aalt) 3 golden r(ijnse) g(uldens), d Niet genoemd (verzwegen) Kadaster gemeente Ambt Delden, gesplitst: sectie F nummers 162 en B erve Sanderman / Sanderij / allodiaal erve eig. Huis Hengelo eig. Huis Twickel 1682<1832 eig. Herv. Kerk Lage < eig. Huis Twickel 1905>2000 miskoren 3 spint rogge aan voorgangers Delden <1500> Zie erve Bellink hiervoor. Het miskoren stamt van vóór de reformatie Niet genoemd (verzwegen) Kadaster gemeente Ambt Delden, sectie F nummer C erve Bokdam allodiaal erve eig. Huis Hengelo eig. Huis Twickel 1682> Bocdam, 1 kamp bauw Twickel, 1 s(chilt), d Niet genoemd (verzwegen) Kadaster gemeente Ambt Delden, sectie B nummer D erve Jolink allodiaal erve eig. Huis Twickel 1667>2000 tienden eig. Kapittel Deventer eig. Huis Twickel vanaf 1820 miskoren 2 spint rogge aan voorgangers Delden <1500> Joling, is en kathe, seget de richter, 1 s(chilt), bet(aalt) 1½ golden r(ijnse) g(uldens), d Niet genoemd (verzwegen) Kadaster gemeente Ambt Delden, sectie I nummer E erve Kamphuis eig. Huis Twickel Camphus, bouw Twickelo, 2 s(chilt) Niet genoemd (verzwegen) Kadaster gemeente Ambt Delden, sectie I nummer 20?. 1434F erve Koldenhof / Kolhof / allodiaal erve eig. Huis Hengelo eig. Huis Twickel 1682>2000 uitgang 4 mud rogge leen Overijssel < eig. Huis Twickel vanaf 1396 uitgang 6 schepel 1 spint rogge en 4 mud gerst aan Proosdij Oldenzaal <

20 aan Huis Twickel vanaf Coldehoff, 2 s(chilt), bet(aalt) 3 golden r(ijnse) g(uldens), d Kolthoff, 1 s(chilt), pauper Niet genoemd (verzwegen) Kadaster gemeente Ambt Delden, sectie I nummer G erve List allodiaal erve eig. Huis Twickel <1752>1850 afbraak huis ca miskoren 2 spint rogge aan voorgangers Delden <1500> Niet genoemd, hoewel het reeds voor de reformatie miskoren moet betalen Niet genoemd (verzwegen) Kadaster gemeente Ambt Delden, sectie B nummer H erve Brinke miskoren 2 spint rogge en 3 st. aan voorgangers Delden <1500> Niet genoemd, hoewel het reeds voor de reformatie miskoren moet betalen Niet genoemd (verzwegen) Kadaster gemeente Ambt Delden, sectie. 1434J erve Nijland allodiaal erve eig. Stad Delden <1595>1832 miskoren 2 spint rogge en 3 st. aan voorgangers Delden <1500> Niet genoemd, hoewel het reeds voor de reformatie miskoren moet betalen Niet genoemd (verzwegen) Kadaster gemeente Ambt Delden, gesplitst: sectie C nummers 61, 86 en K 1475 Johan voir den Bome, sit up buermarcke, is nicht gewart in genre marcke, lifftucht, 1 s(chilt). 1434L grote Deldener tienden eig. Kapittel Deventer eig. J.G.B. Weerman vanaf M smalle Deldener tienden eig. Kapittel Deventer 1294> N biestere tienden Deldener Esch eig. Huis Twickel <1800>1812 WOOLDE --- Huis Hengelo / Hof te Woolde / zie nummer 1666A