Archeologisch Bureauonderzoek Plangebied N484a, Leerdam - A2, Gemeente Leerdam. J. E. van den Bosch

Transcriptie

1 Archeologisch Bureauonderzoek Plangebied N484a, Leerdam - A2, Gemeente Leerdam J. E. van den Bosch

2

3 Archeologisch Bureauonderzoek Plangebied N484a, Leerdam - A2, Gemeente Leerdam J. E. van den Bosch

4 Archeologisch Bureauonderzoek Plangebied N484a, Leerdam - A2, Gemeente Leerdam J. E. van den Bosch SOB Research, Instituut voor Archeologisch en Aardkundig Onderzoek SOB Research Heinenoord, februari 2014 ISBN/EAN: Projectnummer:

5 Archeologisch Bureauonderzoek Plangebied N484a, Leerdam - A2, Gemeente Leerdam Inhoud 1. Inleiding Planontwikkeling Archeologisch onderzoek Opdrachtverlening Doel van het onderzoek Fasering Onderzoeksteam 4 2. Onderzoekssysteem: gehanteerde methoden en technieken Archeologisch Bureauonderzoek Archeologisch Verwachtingsmodel Rapportage 7 3. Archeologisch Bureauonderzoek Geologische gegevens Archeologische gegevens Historische gegevens Luchtfoto s Actueel Hoogtebestand Nederland Samenvatting, conclusies en aanbevelingen Samenvatting en conclusies Archeologisch Verwachtingsmodel Aanbevelingen 24 Literatuur 25 Verklarende woordenlijst 27 Bijlage 1: Administratieve gegevens 29 Bijlage 2: Archeologische en geologische tijdschaal 31 Bijlage 3: SOB Research: Gegevens 33 1

6 2

7 1. Inleiding 1.1. Planontwikkeling Het archeologisch onderzoek is uitgevoerd in het kader van de voorbereidingen door de Provincie Zuid-Holland voor de verbetering en reconstructie van de Provinciale Weg N484a, tussen Leerdam en de A2 (voor zover gelegen binnen het grondgebied van de Gemeente Leerdam). Dit betreft het traject tussen kilometer 0.9 (het noordelijke deel van de stad Leerdam) en kilometer 5.7 (de gemeentegrens en de grens tussen de Provincie Zuid-Holland en de Provincie Utrecht). Het plangebied betreft een lijnvormig tracé, met een lengte van circa 4.8 kilometer en een oppervlakte van circa 15 hectare (zie Afbeelding 2 en voor een meer gedetailleerde projectie Afbeelding 8). In het kader van dit project worden naast andere werkzaamheden ook bodemverstorende werkzaamheden voorzien. Dit betreft onder meer het verleggen van de bermsloten (tussen kilometer 0.9 en 2.3), het realiseren van watercompensatie, het verwijderen van bomen, het aanplanten van bomen en het aanbrengen van een aantal duikers. Op basis van de huidige plannen zullen daarbij bodemverstoringen worden gerealiseerd tot een diepte van circa meter beneden het maaiveld. Voor wat betreft de exacte locatie en de omvang van de bodemverstoringen is op dit moment nog geen informatie beschikbaar. Afbeelding 1. De ligging van het plangebied (rode stip) in Nederland. 1.2 Archeologisch onderzoek Op de Archeologische verwachtings- en beleidskaart van de Gemeente Leerdam (Boshoven e.a., 2009) worden ter plaatse van het grootste deel van het plangebied zones weergegeven met een hoge verwachting voor de aanwezigheid van archeologische resten aan of nabij het oppervlak (over een totale lengte van circa meter) en een hoge verwachting tussen 1.5 en 5 meter (over een totale lengte van circa meter). Op de Archeologische waardenkaart van de Gemeente Leerdam (Boshoven e.a., 2009) worden langs de oostelijke zijde van het zuidelijke en noordelijke deel van het plangebied (de oorspronkelijke Schaikse Dijk) - en ter plaatse van een drietal deellocaties- zones weergegeven met een middelhoge (tot plaatselijk hoge) verwachting voor wat betreft de aanwezigheid van archeologische resten uit de Late Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd. Dit betreft vooral het oude bebouwingslint langs de oostelijke zijde van de Schaikseweg en soortgelijke bebouwingslinten langs het Hoogeind en de Overheicop. 3

8 Binnen deze zones worden op de waardenkaart, direct grenzend aan het plangebied, 12 terreinen weergegeven waar van oorsprong middeleeuwse woonheuvels aanwezig zijn. De Schaikseweg, de voormalige Schaicksche Dijk, wordt op deze kaart weergegeven als een historisch element (dijken/ kaden/ wegen, 1832). Hetzelfde geldt voor het Hoogeind en de Overheicop. Zie paragraaf 3.2 en Afbeelding 6 en 7 voor een overzicht van de archeologische verwachtingszones. Voor de zones met een hoge archeologische verwachting aan of nabij het oppervlak geldt op basis van het vigerende gemeentelijke beleid een archeologische onderzoeksverplichting wanneer sprake is van bodemverstoringen met een oppervlakte van meer dan 250 m² en diepte van meer dan 0.3 meter beneden het maaiveld. Voor de zones met een hoge verwachting tussen 1.5 en 5 meter geldt op basis van het vigerende gemeentelijke beleid een archeologische onderzoeksverplichting wanneer sprake is van bodemverstoringen met een oppervlakte van meer dan 250 m² en diepte van meer dan 1.5 meter beneden het maaiveld. Voor de zones met een middelhoge verwachting voor wat betreft de aanwezigheid van archeologische resten uit de Late Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd geldt op basis van het vigerende gemeentelijke beleid een archeologische onderzoeksverplichting wanneer sprake is van bodemverstoringen met een oppervlakte van meer dan 100 m² en diepte van meer dan 0.3 meter beneden het maaiveld. Door de Gemeente Leerdam is dan ook besloten dat in het kader van de voorbereiding van de planrealisatie eerst een Archeologisch Bureauonderzoek moest worden uitgevoerd. 1.3 Opdrachtverlening Op basis van het hiertoe door SOB Research opgestelde Plan van Aanpak (d.d. 2 september 2013) heeft VanderHelm Milieubeheer BV op 3 september 2013 aan SOB Research opdracht verleend om het Archeologisch Bureauonderzoek uit te voeren. 1.4 Doel van het onderzoek Het doel van het Archeologisch Bureauonderzoek was de inventarisatie en de analyse van de beschikbare geologische, archeologische en historische informatie, om op basis daarvan een Archeologisch Verwachtingsmodel voor het plangebied op te stellen. Tevens werden gegevens verzameld over de (sub)recente bouwgeschiedenis ter plaatse van het plangebied en is, voor zover op dit moment mogelijk, een inventarisatie gemaakt van de te verwachten bodemverstoringen in het kader van de planrealisatie. 1.5 Fasering Eerst is gewerkt aan het verzamelen en analyseren van de beschikbare informatie en het opstellen van het daarop gebaseerde, gespecificeerde en geactualiseerde Archeologisch Verwachtingsmodel. Daarbij zijn diverse archieven geraadpleegd om de al aanwezige archeologische, historische, geologische en luchtfoto-informatie zoveel mogelijk te kunnen benutten. Ten slotte is, op basis van de verkregen gegevens, een overzicht samengesteld van de te verwachten archeologische, cultuurhistorische en aardkundige waarden. De verkregen gegevens, de daaraan verbonden conclusies en het daarop gebaseerde advies, zijn uitgewerkt in het nu voorliggende eindrapport. 1.6 Onderzoeksteam Het onderzoeksteam van SOB Research bestond uit: J. E. van den Bosch bureauonderzoek, rapportage 4

9 Afbeelding 2. De ligging van het plangebied (rood gemarkeerd), geprojecteerd op een uitsnede van de Topografische Kaart. Bron Topografische Kaart: Topografische Dienst, Emmen. Schaal 1:

10 6

11 2. Onderzoekssysteem: gehanteerde methoden en technieken 2.1 Archeologisch Bureauonderzoek In het kader van de uitvoering van het Archeologisch Bureauonderzoek zijn diverse archieven geraadpleegd, waaronder de archieven van TNO/ NITG, de Topografische Dienst en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (Archis2). Daarnaast werd er over het onderzoeksgebied en de directe omgeving nadere archeologische en historische informatie vergaard uit meerdere bronnen. Het Archeologisch Bureauonderzoek is uitgevoerd in overeenstemming met de kwaliteitseisen van de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie, versie 3.2, protocol 4002 Bureauonderzoek. 2.2 Archeologisch Verwachtingsmodel Op basis van het Archeologisch Bureauonderzoek is het Archeologisch Verwachtingsmodel opgesteld. Daarbij ging het vooral om het opstellen van een gespecificeerde verwachting ten aanzien van de mogelijk aanwezige archeologische vondstcomplexen (mogelijke aard, gaafheid en ouderdom), in relatie met de geologische ondergrond (mogelijke diepteligging en context). 2.3 Rapportage Ter afronding van de actualisatie van het Archeologisch Bureauonderzoek is het nu voorliggende eindrapport samengesteld. De rapportage is opgesteld in overeenstemming met de kwaliteitseisen van de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie, versie 3.2, Protocol 4002 Bureauonderzoek Alle kaarten in het rapport zijn zuid (onder) - noord (boven) georiënteerd, of wanneer dit niet het geval is voorzien van een noordpijl. 7

12 8

13 3. Archeologisch Bureauonderzoek 3.1 Geologische gegevens Voor het verkrijgen van inzicht in de geologische opbouw van het onderzoeksgebied en de directe omgeving daarvan is gebruik gemaakt van de Toelichtingen op de Geologische Kaart van Nederland, 1: , Blad Gorinchem Oost (38O) 1, de Bodemkaart van Nederland (Alterra) en van de Geomorfologische kaart van Nederland (Alterra). Een nadeel bij het gebruik van deze kaarten is de relatieve grofschaligheid van deze kaarten. De informatie is niet bedoeld en ook niet bruikbaar voor een beoordeling op perceelniveau. Wel bieden de kaarten kaders voor een globale inschatting van de geologische en paleogeografische situatie. SOB Research hanteert voor dit gebied de klassieke geologische nomenclatuur, zoals deze ook door de Rijks Geologische Dienst is gehanteerd bij het opstellen van de Geologische Kaart van Nederland. De door de Mulder et al. (2003) voorgestelde nieuwe lithostratigrafie biedt in het geheel geen meerwaarde voor wat betreft de koppeling tussen archeologie en geologie. Integendeel, met name in het Holocene gebied gaan hiermee mogelijkheden voor een dergelijke koppeling vrijwel volledig verloren. Daarnaast is er daarbij ook geen goede koppeling mogelijk tussen het reeds decennia lang uitgevoerde archeologisch en geologisch onderzoek en de nieuwe voorgestelde lithostratigrafische terminologie (zie Bijlage 3). Tevens ontbreken ook geologische kaarten, waarbij deze terminologie is toegepast, zodat een betrouwbare presentatie niet mogelijk is. Het is vanuit haar eigen kwaliteitsborging dat SOB Research, zeker voor wat betreft het Holocene deel van Nederland, de gangbare, klassieke lithostratigrafie toepast en vooralsnog zal blijven toepassen. Op de Geologische Kaart van Nederland worden ter plaatse van het plangebied een aantal verschillende, geologische zones weergegeven (zie Afbeelding 4). Dit betreft, van zuid naar noord: 1. Een zone met de code F3k. Hier kan een bodemopbouw worden verwacht met dagzomende (kom) Afzettingen van Tiel III, op Hollandveen, op oudere Afzettingen van Tiel, op Hollandveen, op (kom) Afzettingen van Gorkum (vertand met Hollandveen). 2. Een zone met de code A1k. Hier kan een bodemopbouw worden verwacht met dagzomende (kom) Afzettingen van Tiel III, op Hollandveen, op oudere Afzettingen van Tiel, op Hollandveen, op (geul) Afzettingen van Gorkum. Dit betreft de zone waar de Schaikse Stroomrug is gelegen. 3. Een zone met de code A3k. Hier kan een bodemopbouw worden verwacht met dagzomende (kom) Afzettingen van Tiel III, op Hollandveen, op oudere Afzettingen van Tiel, op Hollandveen, op (oever) Afzettingen van Gorkum, op Hollandveen, op (geul) Afzettingen van Gorkum. Dit betreft de zone waar de Middelkoopse Stroomrug is gelegen. 4. Een zone met de code F3k. Hier kan een bodemopbouw worden verwacht met dagzomende (kom) Afzettingen van Tiel III, op Hollandveen, op oudere Afzettingen van Tiel, op Hollandveen, op (kom) Afzettingen van Gorkum (vertand met Hollandveen). 5. Een zone met de code E3g. Hier kan een bodemopbouw worden verwacht met dagzomende (oever) Afzettingen van Gorkum IV, op Hollandveen, op oudere (oever- en kom) Afzettingen van Gorkum, vertand met Hollandveen. Dit betreft de zone waar het jongere deel van de Schoonrewoerdse Stroomrug is gelegen. 6. Een zone met de code E0g. Hier kan een bodemopbouw worden verwacht met dagzomende (geul) Afzettingen van Gorkum IV, die zijn ingesneden tot in de Afzettingen van de Formatie van Kreftenheye. Dit betreft de zone waar het jongere deel van de Schoonrewoerdse Stroomrug is gelegen. 7. Een zone met de code Be0k. Hier kan een bodemopbouw worden verwacht met dagzomende Afzettingen van Tiel III, op dagzomende (geuldek en geul-) Afzettingen van Gorkum IV, of al direct dagzomende (geuldek en geul-) Afzettingen van Gorkum IV, ingesneden tot in de Afzettingen van Kreftenheye. Dit betreft de zone waar het jongere deel van de Schoonrewoerdse Stroomrug is gelegen. 1 Verbraeck,

14 8. Een zone met de code A3k. Hier kan een bodemopbouw worden verwacht met dagzomende (kom) Afzettingen van Tiel III, op Hollandveen, op oudere Afzettingen van Tiel, op Hollandveen, op (oever) Afzettingen van Gorkum IV, op Hollandveen, op (geul) Afzettingen van Gorkum IV. Dit betreft de zone waar het oudere deel van de Schoonrewoerdse Stroomrug is gelegen. 9. Een zone met de code A1k. Hier kan een bodemopbouw worden verwacht met dagzomende (kom) Afzettingen van Tiel III, op Hollandveen, op oudere Afzettingen van Tiel, op Hollandveen, op (geul) Afzettingen van Gorkum. Dit betreft de zone waar de Zijderveldse Stroomrug is gelegen. 10. Een zone met de code F3k. Hier kan een bodemopbouw worden verwacht met dagzomende (kom) Afzettingen van Tiel III, op Hollandveen, op oudere Afzettingen van Tiel, op Hollandveen, op (kom) Afzettingen van Gorkum (vertand met Hollandveen). 11. Een zone met de code A1k. Hier kan een bodemopbouw worden verwacht met dagzomende (kom) Afzettingen van Tiel III, op Hollandveen, op oudere Afzettingen van Tiel, op Hollandveen, op (geul) Afzettingen van Gorkum. Dit betreft de zone waar de Zijderveldse Stroomrug is gelegen. Ter plaatse van het grootste deel van het plangebied, met uitzondering van de zones met de code F3k, is sprake van de aanwezigheid van de resten van een reeks voornamelijk oost - west georiënteerde stroomgordels, die hier tijdens de Gorkum transgressiefasen aanwezig waren (in ieder geval in delen van de periode van circa voor Chr.). Dit betreft, van zuid naar noord (zie Afbeelding 3 en 4), de stroomgordels van: 1. de Schaikse Stroomrug 2. de Middelkoopse Stroomrug 3. de Schoonrewoerdse Stroomrug 4. de Zijderveldse Stroomrug De Middelkoopse Stroomrug was actief gedurende de Gorkum II en III transgressiefasen (circa voor Chr.). De Schaikse Stroomrug en de Zijderveldse Stroomrug waren actief gedurende de Gorkum III en IV transgressiefasen (circa voor Chr.). De Schoonrewoerdse Stroomrug was actief gedurende de Gorkum IV transgressiefase (circa voor Chr.). Op basis van Profiellijn C - C van de Geologische Kaart van Nederland kan een inschatting worden gemaakt van de te verwachten diepteligging van de verschillende geologische horizonten (zie Afbeelding 3, 4 en 5). De top van de geuldekafzettingen van de Schaikse Stroomrug (code A1k) kan vanaf een diepte van circa meter beneden het maaiveld worden aangetroffen. De top van de geuldek- en oeverafzettingen van de oudere en dieper gelegen Middelkoopse Stroomrug (code A3k) kan op een diepte van circa meter beneden het maaiveld worden aangetroffen. De top van de geuldek- en oeverafzettingen van de Schoonrewoerdse Stroomrug (code E0g, E3g, Be0k en A1k) kan dagzomend, of op geringe diepte beneden het maaiveld, worden aangetroffen. De top van de geuldekafzettingen van de Zijderveldse Stroomrug (code A1k) kan vanaf een diepte van circa meter beneden het maaiveld worden aangetroffen. De top van de Afzettingen van de Formatie van Kreftenheye kan worden aangetroffen op een diepte van circa 6.0 meter NAP (circa meter beneden het maaiveld). De Afzettingen van Kreftenheye zijn vanwege de grote diepteligging verder buiten beschouwing worden gelaten. Afbeelding 3. Het relevante deel van Dwarsprofiel C - C, lopende van noord (links) naar zuid (rechts); zie Afbeelding 4 voor de ligging van het dwarsprofiel. Bij de stroomruggen is de in de tekst vermelde nummering weergegeven. Bron: Verbraeck, Horizontale schaal 1: , verticale schaal 1:

15 Afbeelding 4. Het plangebied (rode lijn), geprojecteerd op een vergrote uitsnede van de Geologische Kaart van Nederland 1: De ligging van Profiellijn C (noord) - C (zuid) is gemarkeerd met een blauwe stippellijn. Bij de stroomruggen is de in de tekst vermelde nummering (in blauw) weergegeven. Bron: Verbraeck, Schaal 1:

16 Afbeelding 5. Dwarsdoorsnede van de hooggelegen stroomruggen, die binnen het plangebied zijn gelegen. Bron: Verbraeck,

17 Op de Bodemkaart van Nederland (Alterra, geraadpleegd via Archis2) worden ter plaatse van het plangebied een aantal zones met kalkloze Poldervaaggronden, met zware klei, weergegeven. Dit betreft o.a. zones met de code Rn47C, Rn95C, Rn44C. Daarnaast worden enkele zones met kalkloze Drechtvaartgronden (code Rv01C) en een zone met kalkloze Waardveengronden (op meestal niet gerijpte zavel of klei, beginnend ondieper dan 120 centimeter, code kvk) weergegeven. Deze zones kunnen grotendeels worden gerelateerd aan de verschillende stroomgordels en de daartussen gelegen zones. Voor wat betreft de gemiddelde grondwatertrap (GWT) is sprake van zones met GWT II, III, V en VI. Ook deze zones kunnen, met uitzondering van de Schaikse Stroomrug, grotendeels worden gerelateerd aan de verschillende stroomgordels en de daartussen gelegen zones. 3.2 Archeologische gegevens Voor een overzicht van de meest actuele informatie ten aanzien van archeologische vindplaatsen binnen het onderzoeksgebied en in de directe omgeving van het onderzoeksgebied werden de archieven van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (Archis2), de Provincie Zuid-Holland en de Gemeente Leerdam geraadpleegd. Op de Archeologische verwachtings- en beleidskaart van de Gemeente Leerdam (Boshoven e.a., 2009, zie Afbeelding 6) worden ter plaatse van het grootste deel van het plangebied zones weergegeven met een hoge verwachting voor de aanwezigheid van archeologische resten aan of nabij het oppervlak (over een totale lengte van circa meter) en een hoge verwachting tussen 1.5 en 5 meter (over een totale lengte van circa meter). De zone met een hoge verwachting voor archeologische resten aan of nabij het oppervlak betreft de stroomgordels van de Schaikse Stroomrug, de Middelkoopse Stroomrug en de Schoonrewoerdse Stroomrug. De zone met een hoge verwachting tussen 1.5 en 5 meter betreft een smalle zone tussen de Schaikse Stroomrug en de Middelkoopse Stroomrug en het deel van het plangebied dat ten noorden van de Schoonrewoerdse Stroomrug is gelegen. Dit laatste is merkwaardig omdat ook ter plaatse van de Zijderveldse Stroomrug hooggelegen geuldekafzettingen kunnen worden verwacht, die al op een geringe diepte beneden het maaiveld aanwezig kunnen zijn. Alleen ter plaatse van het meest zuidelijke deel van het plangebied (ongeveer tussen kilometer ) wordt op de verwachtingskaart een zone met een lage archeologische verwachting weergegeven. Op de Archeologische waardenkaart van de Gemeente Leerdam (Boshoven e.a., 2009) worden langs de oostelijke zijde van het zuidelijke en het noordelijke deel van het plangebied (de oorspronkelijke Schaikse Dijk) - en ter plaatse van een drietal deellocaties - zones weergegeven met een middelhoge (tot plaatselijk hoge) verwachting voor wat betreft de aanwezigheid van archeologische resten uit de Late Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd (zie Afbeelding 7). Dit betreft vooral het oude bebouwingslint langs de oostelijke zijde van de Schaikseweg en soortgelijke bebouwingslinten langs het Hoogeind en de Overheicop. Binnen deze zones worden op de waardenkaart, direct grenzend aan het plangebied, 12 terreinen weergegeven waar van oorsprong middeleeuwse woonheuvels aanwezig zijn. De Schaikseweg/ N484, de voormalige Schaiksche Dijk, wordt op deze kaart weergegeven als een historisch element (dijken/ kaden/ wegen, 1832). Hetzelfde geldt voor het Hoogeind en de Overheicop. Op de Archeologische Monumentenkaart (AMK) van Nederland wordt ter plaatse van het plangebied geen zone weergegeven met een archeologische status. In de omgeving van het plangebied worden wel vier relevante AMK-terreinen weergegeven (zie Afbeelding 8). Dit betreft: - Monument nr (Waarneming nr ). Dit betreft een Terrein van zeer hoge archeologische waarde, waar archeologische resten uit het Mesolithicum, het Neolithicum (Vlaardingen Cultuur), de Bronstijd en de IJzertijd zijn aangetroffen. De archeologische resten zijn in 1964 en in 1965 aangetroffen in de bovenste horizonten van een hier dagzomende donk (Afzettingen van de Formatie van Kreftenheye, zie o.a. de geel omkaderde zone op Afbeelding 4). 13

18 - Monument nr (Waarneming nr ). Dit betreft een Terrein van hoge archeologische waarde, waar in 1964 archeologische resten uit de Late Bronstijd zijn aangetroffen. Deze archeologische vindplaats ligt binnen de zone van de stroomgordel van de Schaikse Stroomrug. - Monument nr (Waarneming nr ). Dit betreft een Terrein van hoge archeologische waarde, waar in 1964 archeologische resten uit de Midden Bronstijd en de IJzertijd zijn aangetroffen. De archeologische resten werden aangetroffen vanaf een diepte van circa 0.45 meter beneden het maaiveld. Deze archeologische vindplaats ligt binnen de zone van de stroomgordel van de Zijderveldse Stroomrug. - Monument nr (Waarneming nr ). Dit betreft een Terrein van hoge archeologische waarde, waar archeologische resten uit de Late IJzertijd zijn aangetroffen. De overige, op grotere afstand van het plangebied gelegen archeologische monumenten zijn buiten beschouwing gelaten. Ter plaatse van het plangebied - en in de directe omgeving van het plangebied - zijn enkele geregistreerde archeologisch onderzoeken uitgevoerd (zie Afbeelding 8 en 9). Waar deze onderzoeken tot resultaat hebben geleid is ook sprake van een waarneming of een vondstmelding. Ter plaatse van het plangebied worden op de kaart van Archis2 geen geregistreerde archeologische waarnemingen of vondstmeldingen weergegeven. In de directe omgeving van het plangebied worden op deze kaart wel enkele archeologische waarnemingen en één vondstmelding weergegeven (zie Afbeelding 9). Deze waarnemingen en de vondstmelding zijn op de kaart genummerd (in rood). Dit betreft: 1. Ter hoogte van Schoonrewoerd is direct ten oosten van het plangebied een archeologische vindplaats uit de Late Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd aangetroffen (o.a. Waarneming nr , , en ). Dit betrof goed bewaard gebleven resten van een woonheuvel, die hier grotendeels in situ zijn behouden. 2. Dit betreft een locatie direct ten oosten van de Schaikseweg in Schoonrewoerd, waar bij een Archeologische Begeleiding de resten van een woonheuvel uit de Late Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd werd aangetroffen (Waarneming nr ). 3. Dit betreft een locatie in het centrum van Schoonrewoerd, waar ter plaatse van de dorpsheuvel van Schoonrewoerd archeologische resten uit de Late Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd zijn aangetroffen (Waarneming nr ). Rondom de kerk werd een antropogeen ophoogpakket aangetroffen met een dikte van circa 3 meter. 4. Dit betreft een locatie in Schoonrewoerd, waar een Romeinse munt van Keizer Nerva uit het einde van de 1 ste eeuw na Chr. is aangetroffen (Waarneming nr ). De overige, op grotere afstand van het plangebied gelegen archeologische waarnemingen zijn buiten beschouwing gelaten. 14

19 Afbeelding 6. De ligging van het plangebied (witte lijn), geprojecteerd op een uitsnede van de Archeologische verwachtings- en beleidskaart van de Gemeente Leerdam. Schaal 1:

20 Afbeelding 7. De ligging van het plangebied (lichtgroene en donkerblauwe lijn), geprojecteerd op een uitsnede van de Archeologische waardenkaart van de Gemeente Leerdam. De groene zones betreffen het deel van het plangebied waar de weg is aangemerkt als een historisch element. Schaal 1:

21 Afbeelding 8. De ligging van het plangebied (lichtgroen omkaderd), geprojecteerd op een uitsnede van de kaart van Archis2. Schaal 1:

22 Afbeelding 9. De ligging van het plangebied (lichtgroen omkaderd), geprojecteerd op een uitsnede van de kaart van Archis2. Dit betreft de bebouwde kom van Schoonrewoerd. Schaal 1: Historische gegevens Op basis van de historische gegevens kan worden geconcludeerd dat Leerdam voor het eerst wordt vermeld in 1143 A.D. Schoonrewoerd wordt voor het eerst vermeld in 1023 A.D en Zijderveld wordt voor het eerst vermeld in 1143 A.D. Op basis van de Kadastrale Kaart uit kan worden geconcludeerd dat toen ter plaatse van het zuidelijke en noordelijke deel van het plangebied al de Schaiksche Dijk (of ook wel de Schoonrewoerdsche Weg genaamd) aanwezig was (zie Afbeelding 10). Dit was ook toen al een lage dijk met daarop een weg, die Leerdam verbond met Schoonrewoerd en Zijderveld. Er was toen sprake van lintbebouwing, langs het oostelijke zijde van de Schaikse Dijk en langs de noordelijke zijde van het Hoogeind en de Overheicop. Gezien de lange geschiedenis van Leerdam, Schoonrewoerd en Zijderveld is het zeer waarschijnlijk dat de Schaikseweg al stamt uit het begin van de ontginningen in de Late Middeleeuwen en al aanwezig is geweest vanaf de 11 de of 12 de eeuw. Dit kan ook worden geconcludeerd op basis van de direct langs deze weg aanwezige woonheuvels uit de Late Middeleeuwen. 18

23 Afbeelding 10. De ligging van Leerdam en de Schaikse Dijk op de Kadastrale Kaart (Verzamelplan) van Dit betreft het deel van de Schaikse Dijk dat was gelegen tussen het meest zuidelijke deel van het plangebied en de toenmalige gemeentegrens met Schoonrewoerd (gemarkeerd met rode asterisken). De kruising van de Schaikse Dijk en het Hoogeind is gemarkeerd met een blauwe asterisk. Ook op de Topgrafische Militaire Kaart uit 1849 (zie Afbeelding 11) en op de Kaart uit 1866 wordt de Schaikse Dijk onveranderd weergegeven. Met uitzondering van de omleiding ten westen van Schoonrewoerd, die aan het einde van de 20 ste eeuw werd aangelegd, ligt het plangebied volledig parallel met de oude weg. Dit betreft het zuidelijke en noordelijke deel van het plangebied. Ter plaatse van het plangebied wordt op deze kaarten nergens bebouwing weergegeven. Wel kruist het tracé een aantal (oude) wegen en is ten oosten van het zuidelijke en noordelijke deel van het plangebied een bebouwingslint aanwezig. 3.4 Luchtfoto s In het kader van het onderzoek zijn enkele luchtfoto s geraadpleegd. Dit betrof een foto uit 1989 (ROBAS, fotonummer 46504, 46506) en een recente luchtfoto. Op de foto s zijn ten weerszijden van het plangebied aanwijzingen te zien die verband houden met de aanwezigheid van de hier aanwezige stroomruggen en met oude perceelsgrenzen. Wellicht zou een meer gedetailleerde analyse ook aanwijzingen voor de aanwezigheid van archeologische vindplaatsen kunnen opleveren. 19

24 Afbeelding 11. De ligging van het oorspronkelijke onderzoeksgebied (blauw omkaderd), geprojecteerd op een uitsnede van de Topografische Kaart uit Schaal 1: Actueel Hoogtebestand Nederland In het kader van het onderzoek is het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) geraadpleegd (zie Afbeelding 12). De gele en lichtgroene zones betreffen de gebieden met een hoger gelegen maaiveld. De donkergroene en blauwe zones betreffen de gebieden met een lager gelegen maaiveld. Op het AHN is de ligging van de stroomgordels van de Schaikse Stroomrug en de Schoonrewoerdse Stroomrug nog als een duidelijke verhoging in het landschap zichtbaar. Dat geldt in iets mindere mate voor de Zijderveldse stroomrug en in het geheel niet voor de Middelkoopse stroomrug. 20

25 Afbeelding 12. De ligging van het plangebied (lichtgroen lijnvormig element), op het AHN. De ligging van de top van de Schaikse Stoomrug en van de Schoonrewoerdse Stroomrug zijn duidelijk herkenbaar (nr. 1 en 3). Ook de Zijderveldse Stroomrug (nr. 4) is zichtbaar als gevolg van de verhoogde ligging van het maaiveld. Schaal 1: Het maaiveld ter plaatse van het centrale deel van de Schaikseweg/ N484a ligt hoger dan het omliggende gebied. Dit is een logisch gevolg van de ligging op de van oorsprong hier gelegen lage dijk. Ook de omleiding ten westen van Schoonrewoerd is iets verhoogd aangelegd. Het centrale deel van de weg ligt tussen kilometer 0.9 en kilometer 1.3 op een hoogte van circa meter +NAP. Het maaiveld in het omliggende gebied ligt op een hoogte van circa meter +NAP. Het centrale deel van de weg ligt tussen kilometer 1.3 en kilometer 1.6 op een hoogte van circa meter +NAP. Het maaiveld in het omliggende gebied ligt op een hoogte van circa meter +NAP. Het centrale deel van de weg ligt tussen kilometer 1.6 en kilometer 4.6 op een hoogte van circa meter +NAP. Het maaiveld in het omliggende gebied ligt op een hoogte van circa meter +NAP. Het centrale deel van de weg ligt tussen kilometer 4.8 en kilometer 5.7 op een hoogte van circa meter +NAP. Het maaiveld in het omliggende gebied ligt op een hoogte van circa meter +NAP. 21

26 22

27 4. Samenvatting, conclusies en aanbevelingen 4.1 Samenvatting en conclusies Het archeologisch onderzoek is uitgevoerd in het kader van de voorbereidingen door de Provincie Zuid-Holland voor de verbetering en reconstructie van de Provinciale Weg N484a, tussen Leerdam en de A2 (voor zover gelegen binnen het grondgebied van de Gemeente Leerdam). Dit betreft het traject tussen kilometer 0.9 (het noordelijke deel van de stad Leerdam) en kilometer 5.7 (de gemeentegrens en de grens tussen de Provincie Zuid-Holland en de Provincie Utrecht). Het plangebied betreft een lijnvormig tracé, met een lengte van circa 4.8 kilometer en een oppervlakte van circa 15 hectare (zie Afbeelding 2 en voor een meer gedetailleerde projectie Afbeelding 8). In het kader van dit project worden naast andere werkzaamheden ook bodemverstorende werkzaamheden voorzien. Dit betreft onder meer het verleggen van de bermsloten (tussen kilometer 0.9 en 2.3), het realiseren van watercompensatie, het verwijderen van bomen, het aanplanten van bomen en het aanbrengen van een aantal duikers. Op basis van de huidige plannen zullen daarbij bodemverstoringen worden gerealiseerd tot een diepte van circa meter beneden het maaiveld. Voor wat betreft de exacte locatie en de omvang van de bodemverstoringen is op dit moment nog geen informatie beschikbaar. Op de Archeologische verwachtings- en beleidskaart van de Gemeente Leerdam (Boshoven e.a., 2009) worden ter plaatse van het grootste deel van het plangebied zones weergegeven met een hoge verwachting voor de aanwezigheid van archeologische resten aan of nabij het oppervlak (over een totale lengte van circa meter) en een hoge verwachting tussen 1.5 en 5 meter (over een totale lengte van circa meter). Op de Archeologische waardenkaart van de Gemeente Leerdam (Boshoven e.a., 2009) worden langs de oostelijke zijde van het zuidelijke en noordelijke deel van het plangebied (de oorspronkelijke Schaikse Dijk) - en ter plaatse van een drietal deellocaties- zones weergegeven met een middelhoge (tot plaatselijk hoge) verwachting voor wat betreft de aanwezigheid van archeologische resten uit de Late Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd. Dit betreft vooral het oude bebouwingslint langs de oostelijke zijde van de Schaikseweg en soortgelijke bebouwingslinten langs het Hoogeind en de Overheicop. Binnen deze zones worden op de waardenkaart, direct grenzend aan het plangebied, 12 terreinen weergegeven waar van oorsprong middeleeuwse woonheuvels aanwezig zijn. De Schaikseweg, de voormalige Schaicksche Dijk, wordt op deze kaart weergegeven als een historisch element (dijken/ kaden/ wegen, 1832). Hetzelfde geldt voor het Hoogeind en de Overheicop. Zie paragraaf 3.2 en Afbeelding 6 en 7 voor een overzicht van de archeologische verwachtingszones. Voor de zones met een hoge archeologische verwachting aan of nabij het oppervlak geldt op basis van het vigerende gemeentelijke beleid een archeologische onderzoeksverplichting wanneer sprake is van bodemverstoringen met een oppervlakte van meer dan 250 m² en diepte van meer dan 0.3 meter beneden het maaiveld. Voor de zones met een hoge verwachting tussen 1.5 en 5 meter geldt op basis van het vigerende gemeentelijke beleid een archeologische onderzoeksverplichting wanneer sprake is van bodemverstoringen met een oppervlakte van meer dan 250 m² en diepte van meer dan 1.5 meter beneden het maaiveld. Voor de zones met een middelhoge verwachting voor wat betreft de aanwezigheid van archeologische resten uit de Late Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd geldt op basis van het vigerende gemeentelijke beleid een archeologische onderzoeksverplichting wanneer sprake is van bodemverstoringen met een oppervlakte van meer dan 100 m² en diepte van meer dan 0.3 meter beneden het maaiveld. Door de Gemeente Leerdam is dan ook besloten dat in het kader van de voorbereiding van de planrealisatie eerst een Archeologisch Bureauonderzoek moest worden uitgevoerd. Op basis van het hiertoe door SOB Research opgestelde Plan van Aanpak (d.d. 2 september 2013) heeft VanderHelm Milieubeheer BV op 3 september 2013 aan SOB Research opdracht verleend om het Archeologisch Bureauonderzoek uit te voeren. 23

28 4.2 Archeologisch verwachtingsmodel In een groot deel van het plangebied en het omliggende gebied kunnen op geringe diepte beneden het maaiveld archeologische resten worden verwacht uit alle perioden vanaf het Midden Neolithicum (vanaf circa voor Chr.) t/m de Nieuwe Tijd. Dit vanwege de aanwezigheid van verschillende oude stroomgordels in de ondergrond van het plangebied. Dit betreft de op geringe diepte beneden het maaiveld gelegen stroomgordels van de Schaikse Stroomrug, de Schoonrewoerdse Stroomrug en de Zijderveldse Stroomrug. In het verleden zijn hier al archeologische vindplaatsen en vondsten uit deze perioden ontdekt. Hoewel de Middelkoopse Stroomrug ouder is en daardoor ook op grotere diepte beneden het maaiveld is gelegen is ook ter plaatse van deze stroomgordel sprake van een verhoogde kans op de aanwezigheid van archeologische resten. Op basis van het Archeologisch Bureauonderzoek kan worden geconcludeerd dat: 1. Er is binnen het plangebied geen sprake van de aanwezigheid van bekende archeologische waarden. Dit is vooral het gevolg van het feit dat er ter plaatse van het plangebied (of de directe omgeving daarvan) tot op heden nauwelijks (gravend) archeologisch onderzoek is uitgevoerd. 2. Op basis van de geologische, de archeologische en de historische informatie en de daarop gebaseerde archeologische verwachting, kan worden aangenomen dat er een gerede kans bestaat dat binnen het onderzoeksgebied archeologische vindplaatsen kunnen worden aangetroffen uit het Midden Neolithicum t/m de Nieuwe Tijd. 3. Ter plaatse van de Schaikse Stroomrug, de Schoonrewoerdse Stroomrug en de Zijderveldse Stroomrug kunnen archeologische resten uit deze perioden al vanaf een diepte van circa 0.3 meter beneden het maaiveld worden aangetroffen op en in de top van de hier aanwezige geuldekafzettingen, of op en in de top van het daarop gelegen Hollandveen (indien aanwezig). 4 Ter plaatse van het zuidelijke en noordelijke deel van het plangebied bestaat een verhoogde kans op de aanwezigheid van perifere sporen van woonheuvels uit de Late Middeleeuwen en daarmee samenhangende archeologische resten uit de Late Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd. Dit vooral aan de oostzijde van de Schaikseweg/ N484a. 5. Ter plaatse van het centrale deel van het zuidelijke en noordelijke deel van het plangebied bestaat een verhoogde kans op de aanwezigheid van infrastructurele resten uit de Late Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd. Dit betreft de mogelijk aanwezige resten van bestrating en verharding van de Schaikse Dijk uit de Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd. 6 Ook ter plaatse van het centrale deel van het plangebied, ter hoogte van de Overheicop, bestaat een verhoogde kans op de aanwezigheid van perifere sporen van woonheuvels uit de Late Middeleeuwen en daarmee samenhangende archeologische resten uit de Late Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd. Dit ten weerszijden van de Schaikseweg/ N484a. 7. Op basis van de eerder binnen deze regio uitgevoerde archeologische onderzoeken kan worden geconcludeerd dat archeologische resten uit de eerder vermelde archeologische perioden kunnen worden aangetroffen, vanaf een diepte van circa meter beneden het maaiveld. Dit geldt niet voor de zones die zijn afgedekt door een (sub) recent ophoogpakket. 8. Hoewel ter plaatse van een groot deel van het plangebied sprake is van (sub) recente ophooglagen, is dit met name ter plaatse van de bermzones van de Schaikseweg/ N484a en het daarbuiten gelegen deel van het plangebied, niet het geval. 4.2 Aanbevelingen Op basis van het voorgaande kan worden geconcludeerd dat er een gerede kans bestaat dat ter plaatse van het gehele plangebied behoudenswaardige archeologische resten aanwezig zijn. Daarom wordt geadviseerd om, zodra de inrichtingsplannen meer concreet zijn uitgewerkt, een Inventariserend Veldonderzoek door middel van grondboringen (IVO-Overig) te doen uitvoeren. Dit ter plaatse van de zones van het plangebied waar bodemverstoringen worden voorzien met een diepte van meer dan 0.5 meter beneden het maaiveld. Op basis van de resultaten van dit inventariserend archeologisch veldonderzoek kan vervolgens een besluit worden genomen ten aanzien van de noodzaak tot aanvullend archeologisch veldonderzoek binnen deze delen van het plangebied. 24

29 Literatuur - Boshoven, E. H., A. Buesink, H. M. M. Geerts, J. S. Krist, L. A. Tebbens en J. M. J. Willems: Regio Alblasserwaard en Vijfheerenlanden. Een archeologische inventarisatie, verwachtingsen beleidsadvieskaart (BAAC rapport V ); BAAC, Deventer: Cohen, K. M. en E. Stouthamer: Vernieuwd Digitaal Basisbestand Paleogeografie van de Rijn - Maas Delta. Beknopte toelichting bij het Digitaal Basisbestand Paleogeografie van de Rijn - Maas Delta. Dept. Fysische Geografie VI.1 Dec 2012 with a summary in Englisch. Universiteit Utrecht - Cohen, K. M. en E. Stouthamer, H. J. Perk, A. H. Geurts (2012): Digitaal Basisbestand Paleogeografie van de Rijn - Maas Delta. Dept. Fysische Geografie. Universiteit Utrecht. Digitale Dataset - Gemeente Leerdam: Nota Monumentenbeleid 2009, De Glasstad met een rijkdom aan historie; Gemeente Leerdam, Leerdam: Gemeente Leerdam: Erfgoedverordening 2011 Gemeente Leerdam; Gemeente Leerdam, Leerdam: Mulder, E.F.J. de, M.C. Geluk, I.L. Ritsema, W.E. Westerhof en T.E. Wong: De ondergrond van Nederland; Groningen: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed: Archeologisch Informatie Systeem (Archis2); RCE, Amersfoort: september Robas-producties/Topografische Dienst: Foto-atlas Zuid-Holland; Den Ilp: Staring Centrum/ Stichting voor Bodemkartering (Stiboka): Bodemkaart van Nederland, schaal 1: , Blad 38 Oost Gorinchem; Stiboka, Wageningen: Staring Centrum/ Stichting voor Bodemkartering (Stiboka): Bodemkaart van Nederland, schaal 1: , Toelichting bij Blad 38 Oost Gorinchem; Stiboka, Wageningen: Staring Centrum/ Stichting voor Bodemkartering (Stiboka): Bodemkaart van Nederland, schaal 1: , Blad 38 West Gorinchem; Stiboka, Wageningen: Staring Centrum/ Stichting voor Bodemkartering (Stiboka): Bodemkaart van Nederland, schaal 1: , Toelichting bij Blad 38 West Gorinchem; Stiboka, Wageningen: Verbraeck, A: Geologische kaart van Nederland 1: , Blad Gorinchem Oost (38 O); Rijks Geologische Dienst (RGD), Haarlem: 1970a - Verbraeck, A: Toelichtingen bij de Geologische kaart van Nederland 1: , Blad Gorinchem Oost (38 O); Rijks Geologische Dienst (RGD), Haarlem: 1970b

30 26

31 Verklarende woordenlijst antropogeen erosie fossiel geulsysteem Holoceen in situ Pleistoceen sediment door menselijk handelen verzamelnaam voor processen die het aardoppervlak aantasten en los materiaal afvoeren. Dit vindt voornamelijk plaats door wind, ijs en stromend water geulsysteem dat niet meet watervoerend is, maar nog wel herkenbaar is in het bodemprofiel of in de geomorfologie jongste geologisch tijdvak (vanaf de laatste IJstijd: circa 9000 jaar voor Chr. tot heden) bewaard gebleven op de oorspronkelijke plaats. Dit met name met betrekking tot onverstoorde archeologische sporen en vondsten geologisch tijdperk dat ongeveer 2 miljoen jaar geleden begon. De tijd van de IJstijden, maar ook van gematigd warme perioden. Het Pleistoceen eindigt met het begin van het Holoceen afzetting gevormd door bezinksel of neerslag 27

32 28

33 Bijlage 1 Administratieve gegevens Projectnaam: Archeologisch Bureauonderzoek Plangebied N484a, Leerdam - A2, Gemeente Leerdam SOB Research Project nr Opdrachtgever: VanderHelm Milieubeheer BV Contactpersoon: mevrouw K. E. Orie-Vreugdenhil Nobelsingel 2, 2652 XA Berkel en Rodenrijs Tel.: Mob.: k.orie@vdhelm.nl Uitvoerder: SOB Research Contactpersoon: de heer J. E. van den Bosch Hofweg 13, Heinenoord Postbus 5060, 3274 ZK Heinenoord Tel.: / Fax: j.e.vandenbosch@sobresearch.nl Bevoegde overheid: College van Burgemeester en Wethouders van de Gemeente Leerdam Postbus 15, 4140 AA Leerdam Tel: Fax: Adviseur van de bevoegde overheid: Datum opdracht: 3 september 2013 Datum conceptrapport: 14 oktober 2013 Datum definitief rapport: 22 februari 2014 Provincie: Gemeente: Plaats: Toponiem: Huidig grondgebruik: Toekomstige situatie: Kaartblad: Geologie: Bodemtype: Grondwatertrap: NAP-hoogte maaiveld: info@leerdam.nl Mevrouw C. Cohen Stuart, Terra-Archeologie Lindeboom 45, 4101 WG Culemborg Tel.: Mob.: info@terra-archeologie.nl Zuid-Holland Leerdam Leerdam en Schoonrewoerd. N484a en Schaikseweg. Provinciale weg, weiland. Provinciale weg (met uitbreidingen). 38 HN en 38 FZ. - Afzettingen van Gorkum (geul- en/of oeverafzettingen, al dan niet afgedekt door Afzettingen van Tiel III), op Afzettingen van de Formatie van Kreftenheye. - Afzettingen van Tiel III, op Hollandveen, op oudere Afzettingen van Tiel, op Hollandveen, op Afzettingen van Gorkum. Kalkarme Poldervaaggronden, code Rn47C, Rv01C, Rn95C en Rn44C en Waardveengronden, code kvk. II, III, V en VI Ter plaatse van het Van zuid naar noord: centrale deel van de circa meter +NAP N484a: circa meter +NAP 29

34 Ter plaatse van het omliggende gebied: circa meter +NAP circa meter +NAP. Van zuid naar noord: circa meter +NAP circa meter +NAP circa meter +NAP circa meter +NAP Coördinaten plangebied (lijnvormig element): Zuidwest: Noordoost: / / Oppervlakte plangebied: Circa 15 hectare (lijnvormig element met een lengte van circa 4.8 kilometer). Kaart plangebied: Zie Afbeelding 2 en 7. CMA/ AMK-status: N.v.t. CAA-nr.: N.v.t. CMA-nr.: N.v.t. ARCHIS-Monument nr.: N.v.t. ARCHIS-Waarneming nr.: N.v.t. ARCHIS-Onderzoeksmelding nr.: Deponering: Depothouder: het College van Gedeputeerde Staten van de Provincie Zuid- Holland, voor deze het bureauhoofd van Bureau CVT Postbus 90602, 2509 LP Den Haag Contactpersoon voor de selectie/ de-selectie van vondstmateriaal: De heer R. H. P. Proos, Provinciaal Archeoloog Tel.: Mob.: , rhp.proos@pzh.nl Deponering digitale documentatie: Deponering vondstmateriaal: Provinciaal Depot Zuid-Holland Kalkovenweg 23, 2401 LJ Alphen aan den Rijn Depotbeheerders: de heer F. Kleinhuis mevrouw I. M. Riemersma Tel.: Mob.: f.kleinhuis@pzh.nl im.riemersma@pzh.nl E-depot: 30

35 Bijlage 2 Archeologische en geologische tijdschaal Op het hierbij geboden overzicht worden de geologische en archeologische hoofdperioden weergegeven. De dateringen in de linkerkolom (voor en na Chr.) zijn gekalibreerd en geven de betrouwbaarste dateringen. Bron: ROB,

36 32

37 Bijlage 3 SOB Research: Gegevens SOB Research Instituut voor Archeologisch en Aardkundig Onderzoek B.V. Bezoekadres Hoofdvestiging: Bezoekadres Regio Oost: Hofweg 13, Heinenoord Voorsterweg 166, Empe Postadres: Postbus ZK Heinenoord Telefoon: Hoofdvestiging Heinenoord Regio Oost Fax: sobresearch@wxs.nl Internet: Directeur: Raad van Advies: Jhr. J. E. van den Bosch J. van de Erve (Voorzitter) Prof. dr. ir. J. T. Fokkema (Vicevoorzitter) J. van Kerchove (Secretaris) Rabobank Graafschap-Noord BIC RABONL2U IBAN NL22 RABO KvK Rotterdam BTW nr. NL B01 33