BUREAUONDERZOEK ARCHEOLOGIE MENALDUMERVAART OEVER EN KADE PROJECT

Transcriptie

1 BUREAUONDERZOEK ARCHEOLOGIE MENALDUMERVAART OEVER EN KADE PROJECT WETTERSKIP FRYSLÂN 27 mei :0.1 C

2 Inhoud 1 Inleiding en onderzoekskader Aanleiding en doel onderzoek Afbakening plan en onderzoeksgebied Huidige situatie en geplande bodemverstoringen Onderzoeksdoel 4 2 Archeologisch bureauonderzoek Inleiding en onderzoeksmethodiek Geomorfologie en bodem De Friese Archeologische Monumentenkaart Extra ARCHIS II Historisch onderzoek 7 3 Conclusie en aanbevelingen Verwachtingsmodel Aanbevelingen 8 Bijlage 1 Verklarende woordenlijst en gebruikte afkortingen 10 Bijlage 2 Gebruikte bronnen 11 Bijlage 3 Waarnemingen, vondstmeldingen, onderzoeksmeldingen en AMK-terreinen 12 Colofon :0.1 ARCADIS 2

3 HOOFDSTUK 1Inleiding en onderzoekskader 1.1 AANLEIDING EN DOEL ONDERZOEK Het Wetterskip Fryslân is van plan de oevers en kades van de Menaldumervaart te verbeteren. De bodemverstorende werkzaamheden die hiermee gepaard gaan, kunnen eventueel aanwezige archeologische waarden aantasten, daarom wordt een bureauonderzoek uitgevoerd. Dit bureauonderzoek heeft tot doel informatie te verwerven aan de hand van bestaande bronnen over bekende en te verwachten archeologische waarden in het plangebied. 1.2 AFBAKENING PLAN EN ONDERZOEKSGEBIED Het traject van de Menaldumervaart is ongeveer 5 km lang en loopt van Menaldum naar Deinum. Dit is het plangebied. Voor een beter begrip van de archeologie wordt een groter gebied bestudeerd, gevormd door een zone van ongeveer 1 km rondom het plangebied. Tabel 1.1 en afbeelding 1.1 tonen de gegevens van het plangebied. Tabel 1.1 Administratieve gegevens Objectgegevens plangebied ARCADIS projectnummer C Projectnaam Bureauonderzoek Archeologie Menaldumervaart Plaats Menaldum, Deinum Gemeente Menaldumadeel Provincie Fryslân Kaartblad 5H Tracélengte ca 5 km. Coördinaten (RD) Noordoost: / Zuidwest: / Onderzoeksmelding (CIS-code) Onderzoek (gereedmelding) Archeoregio 7, Fries-Gronings Kleigebied Uitvoerder ARCADIS Nederland BV contactpersonen dhr. R. Bloembergen (projectleiding) mevr. J. Kluit (archeologie) Uitvoeringsperiode onderzoek mei 2009 Bevoegd Gezag Gemeente Menaldumadeel Beheerder en plaats documentatie ARCADIS Nederland BV, Locatie Assen :0.1 ARCADIS 3

4 Afbeelding 1.1 Plangebied traject Menaldumervaart (binnen het rode kader). 1.3 HUIDIGE SITUATIE EN GEPLANDE BODEMVERSTORINGEN Het gebruik van de vaart verandert niet, alleen de oevers en kaden worden verbeterd. Deze zullen worden verhoogd en verstevigd, er zullen weinig tot geen bodemverstorende activiteiten plaatsvinden. De ophoging zal bestaan uit maximaal 40 cm, de ontgravingen aan de oevers zijn bedoeld om recent slib en rietpartijen te verwijderen. 1.4 ONDERZOEKSDOEL Doel van deze bureaustudie is te komen tot een gespecificeerd verwachtingsmodel aangaande de aard en omvang van mogelijk aanwezige archeologische waarden in het plangebied. Op basis van de onderzoeksresultaten worden conclusies getrokken en aanbevelingen gedaan voor eventueel vervolgonderzoek :0.1 ARCADIS 4

5 HOOFDSTUK 2Archeologisch bureauonderzoek 2.1 INLEIDING EN ONDERZOEKSMETHODIEK In dit hoofdstuk worden de bekende archeologische gegevens in het onderzoeksgebied beschreven. Daartoe zijn diverse bronnen geraadpleegd. De belangrijkste categorieën zijn historische, geologische, geomorfologische en bodemkundige bronnen, in combinatie met archeologische waarderingskaarten, zoals de archeologische advieskaart van de provincie Friesland (FAMKE), alsmede (digitale) databestanden zoals het ARCHeologisch Informatie Systeem II (Archis II). Het bureauonderzoek is uitgevoerd conform de geldende eisen zoals deze aangegeven zijn in de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA, versie 3.1). De Friese Archeologische MonumentenKaart Extra (de FAMKE) is de archeologische laag van de cultuurhistorische kaart van de provincie Friesland. De FAMKE bestaat uit twee provinciedekkende advieskaarten, één voor de periode steentijd - vroege bronstijd, en één voor de periode midden bronstijd - middeleeuwen. De archeologische adviezen op de FAMKE zijn gebaseerd op de bekende archeologische terreinen en op archeologische verwachtingen, die op hun beurt weer gebaseerd zijn op bronnen als de bodemkaart, veldwerk en literatuurstudie. De FAMKE geeft geen advies voor de periode van na de middeleeuwen (1500). Archis II is beschikbaar gesteld door de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (RACM) te Amersfoort. Archis II is het centrale databestand dat in Nederland het meest compleet voorhanden zijnde bestand inzake archeologische vondsten (waarnemingen) en monumenten is. Alle bekende behoudenswaardige terreinen/ monumenten in Nederland zijn weergegeven op de Archeologische Monumenten Kaart (AMK). De AMK onderscheidt terreinen van archeologische, hoge archeologische en zeer hoge archeologische waarde (al dan niet beschermd). 2.2 GEOMORFOLOGIE EN BODEM Het plangebied is gelegen in een zone met poldervaaggronden (gmn15c, gmn83c, gmn85c, Mn25C, Mn35A). De Menaldumervaart loopt door een vlakte met getijafzettingen (2M35) en nabij Menaldum liggen getij-kreekbeddingen (2R13/14). Op deze getij-kreekbeddingen is sprake van leek-/ woudeerdgronden pmn55a, pmn85a). Dit is een type kleigrond die in feite alleen verschilt van de poldervaaggrond, doordat de bovengrond humusrijker is :0.1 ARCADIS 5

6 2.3 DE FRIESE ARCHEOLOGISCHE MONUMENTENKAART EXTRA De FAMKE geeft als advies voor wat betreft de steentijd dat geen onderzoek noodzakelijk is. De pleistocene ondergrond waar waarden uit deze periode zich bevinden, is grotendeels weg geërodeerd. Daar waar in de ondergrond nog wel pleistoceen dekzand aanwezig is, zit dit zo diep (meer dan 4 m NAP), dat de FAMKE er geen advies voor geeft. De meeste bodemverstorende werkzaamheden zullen deze lagen niet verstoren. Voor wat betreft de middeleeuwen luidt voor het plangebied het advies om bij ingrepen van meer dan 500 m 2 karterend onderzoek 1 (lokaal karterend onderzoek 2, bij ingrepen van meer dan 2500 m 2 ) uit te voeren. 2.4 ARCHIS II In Archis II zijn binnen het traject van de Menaldumervaart geen waarnemingen, vondstmeldingen, AMK-terreinen of onderzoeksmeldingen bekend. In de directe omgeving is 1 vondstmelding geregistreerd, er zijn 2 waarnemingen bekend, er liggen 2 AMKterreinen in de directe nabijheid en er zijn 3 onderzoeksmeldingen geregistreerd. Het gaat hier om meldingen en terreinen die direct aan het traject van de Menaldumervaart zijn gelegen. Er is sprake van 2 clusters: Cluster 1, waar de Menaldumervaart de A31 kruist: AMK-terrein 7728 (hoge archeologische waarde) is het bebouwde restant van een terp. De terp dateert tussen de ijzertijd en de late middeleeuwen. Onderzoeksmelding 4926 betreft grotendeels hetzelfde terrein. Uit het onderzoek blijkt dat er mogelijk ook sprake is geweest van een state. Cluster 2, nabij het knooppunt van de A31 met de N31 en de N383: Vondstmelding houdt verband met onderzoeksmelding Het betreft de overslibde resten van een terp nabij Marssum, uit de midden tot late ijzertijd/ Romeinse tijd. Waarneming hoort bij onderzoeksmelding Uit booronderzoek bleek dat in de ondergrond resten van een terp aanwezig zijn. Het gevonden aardewerk dateert uit de late ijzertijd/ Romeinse tijd. De nog aanwezige ophogingslagen en terpzool zijn waarschijnlijk de overblijfselen van een afgegraven terp. Waarneming en AMK-terrein 9193 (hoge archeologische waarde) betreffen een vindplaats van een terp uit de late ijzertijd/ Romeinse tijd. Mogelijk heeft hier in later tijd nog een state gestaan. Omdat waarneming 57017, onderzoeksmelding 8795, waarneming en AMK-terrein 9193 op praktisch dezelfde locatie liggen, gaat het hier mogelijk om de zelfde terp. Alle meldingen zijn opgenomen in tabel 2.2 Tabel 2.2 Overzicht Archis II gegevens. ARCHIS II gegevens Type nr. omschrijving AMK (hoge arch. waarde) 7728 Terp(restanten). Zie ozm 4926 AMK (hoge arch. waarde) 9193 Terp(restanten), een mogelijke state. Zie wng Vondstmelding Terp(restanten). Zie ozm Waarneming Terp(restanten). Zie ozm 8795 Waarneming Terp(restanten), een mogelijke state. Zie AMK 9193 Onderzoeksmelding 4926 Terp(restanten), een mogelijke state. Zie AMK 7728 Onderzoeksmelding 8795 Terp(restanten). Zie wng Onderzoeksmelding Terp(restanten). Zie vom :0.1 ARCADIS 6

7 2.5 HISTORISCH ONDERZOEK Uit de Bonnebladen van omstreeks 1900 blijkt dat het landschap en het gebruik ervan niet veel gewijzigd is ten opzichte van de huidige situatie. Dit blijkt eveneens uit de Grote Historische Provincie Atlas van Friesland ( ). Bij Schotanus (1664) zijn voor het gebied tussen Menaldum en Deinum geen details bekend :0.1 ARCADIS 7

8 HOOFDSTUK 3Conclusie en aanbevelingen In dit hoofdstuk worden het verwachtingsmodel, de conclusies en de aanbevelingen behandeld. De conclusies van het bureauonderzoek zullen in onderstaande worden gebruikt om te komen tot aanbevelingen aangaande de noodzaak tot en de vorm van archeologisch vervolgonderzoek. 3.1 VERWACHTINGSMODEL De informatie, verkregen door bestudering van de diverse bronnen, is gebruikt om tot een verwachtingsmodel te komen voor de archeologie in het plangebied. Er worden voor het plangebied waarden verwacht vanaf de ijzertijd. De pleistocene ondergrond waar waarden uit vroegere perioden zich bevinden, is grotendeels weg geërodeerd. Daar waar in de ondergrond nog wel pleistoceen dekzand aanwezig is, zit dit zodanig diep (meer dan 4 m NAP; maaiveld 0 tot 0.5 m. NAP) dat dit niet verstoord wordt bij de geplande werkzaamheden. Vanaf de ijzertijd kunnen sporen van bewoning in de vorm van terpen worden aangetroffen. Langs het traject van de Menaldumervaart zijn op twee locaties archeologische waarden aangetroffen die verband houden met terpbewoning (clusters 1 en 2). De verwachtingen voor het plangebied zijn derhalve vrij algemeen wat betreft periode (ijzertijd - nieuwe tijd). Wat betreft complextype zijn de verwachtingen vrij specifiek (terpen). Op basis van de gegevens uit de bureaustudie kan gesteld worden dat er voor twee locaties een hoge verwachting bestaat op het aantreffen van archeologische waarden. Het gaat hier om twee clusters van Archis-gegevens. Bij cluster 1 liggen de restanten van een terp, die dateert tussen de ijzertijd en de late middeleeuwen. Mogelijk is er ook sprake van de restanten van een state. Bij cluster 2, waar de bekende archeologische waarden aan beide zijden van de vaart liggen, is eveneens sprake van terpbewoning. Het betreft hier resten van terpen uit de late ijzertijd/ Romeinse tijd. Mogelijk heeft op een van deze terpen in later tijd nog een state gestaan. Ook buiten de clusters kunnen zich terpen uit de periode ijzertijd middeleeuwen bevinden. Voor het gehele plangebied bestaat een middelhoge verwachting voor archeologische waarden. 3.2 AANBEVELINGEN De werkzaamheden binnen het plangebied bestaan alleen uit het ophogen van oevers en kades met maximaal 40 cm. Dit wordt niet belastend geacht voor eventueel aanwezige archeologische waarden. Deze werkzaamheden kunnen dan ook zonder problemen worden uitgevoerd :0.1 ARCADIS 8

9 Wanneer toch gravende werkzaamheden zullen moeten worden verricht, zal eerst een archeologisch booronderzoek moeten worden uitgevoerd, conform de adviezen van de FAMKE. Voor het grootste deel van het traject betreft het een karterend onderzoek 1, bestaande uit 6 boringen per ha. De implementatie van deze aanbevelingen is afhankelijk van het oordeel van het bevoegd gezag van de gemeente Menaldumadeel. Wanneer bij de uitvoering van de grondwerkzaamheden onverhoopt toch archeologische waarden worden aangetroffen, dan dient dit direct te worden gemeld aan het bevoegde gezag van de gemeente Menaldumadeel :0.1 ARCADIS 9

10 BIJLAGE 1 Verklarende woordenlijst en gebruikte afkortingen AMK(-terrein) Archis II CCvD Dekzand FAMKE KNA Poldervaagrond RACM Terp Archeologische Monumenten Kaart. Een gedigitaliseerd bestand van alle bekende behoudenswaardige archeologische terreinen/door de RACM erkende archeologisch monumenten in Archis II. Deze terreinen zijn gewaardeerd als terrein van zeer hoge en hoge archeologische waarde en archeologische waarde. ARCHeologisch Informatie Systeem II, het landelijke digitale databestand voor archeologie van de RACM. Hierin zijn de AMK terreinen, archeologische waarnemingen en vondstmeldingen opgenomen. Centrale Commissie van Deskundigen archeologie. Het CCvD Archeologie draagt zorg voor het ontwikkelen en actueel houden van het certificeringschema (het geheel van beoordelingsrichtlijn, de KNA en aanvullende documenten zoals bijvoorbeeld de leidraden) binnen de Nederlandse archeologie. Het doel van het CCvD is borgen dat alle direct belanghebbenden inspraak hebben bij het ontwikkelen en actueel houden van de KNA en het toekomstige certificeringsschema. Het CCvD heeft de meeste taken van het CvAK overgenomen. Een periglaciale eolische zandlaag die over een groter oppervlak als een dek over oudere formaties ligt. Dergelijke lagen stammen uit glaciale perioden waarin de grond niet door planten werd vastgehouden en de wind vrij spel had. Friese Archeologische Monumentenkaart Extra. De FAMKE is specifiek toegesneden op regionaal gebruik in de provincie Fryslân, en bestaat uit een kaart met alle archeologische monumenten en twee advieskaarten. De advieskaarten betreffen de verwachting van archeologische waarden en de aanbevolen onderzoeksmethode voor de periode Steentijd Bronstijd en de periode IJzertijd Middeleeuwen. Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie. Regels betreffende de processen binnen archeologisch onderzoek. Opgesteld door het CCvD. Bodemtype met een onduidelijke, vage bodemvorming. In verreweg de meeste polders komen deze gronden voor. Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten. Samenvoeging ROB en de Rijksdienst voor Monumentenzorg RDMZ vanaf medio Een door mensen aangelegde verhoging die voor de aanleg van dijken moest zorgen dat men beschermd werd tegen wateroverlast :0.1 ARCADIS 10

11 BIJLAGE 2 Gebruikte bronnen Kaartmateriaal: Grote Historische Provincie Atlas Friesland , Groningen, Schotanus, C., Beschryvinge van de Heerlykheydt van Frieslandt. Facsimile-uitgave 1978, Amsterdam/ Leeuwarden. Archeologische kaarten en databestanden: Archeologisch Informatie Systeem II (Archis II), Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB), Amersfoort, Archeologische Monumenten Kaart (AMK), Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (RACM), Amersfoort, Friese Archeologische Monumenten Kaart Extra (FAMKE), Leeuwarden, Overige bronnen Archeologisch Basis Register (ABR), Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB), Amersfoort Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie, versie 3.1, Centraal College van Deskundigen, :0.1 ARCADIS 11

12 BIJLAGE 3 Waarnemingen, vondstmeldingen, onderzoeksmeldingen en AMK-terreinen :0.1 ARCADIS 12

13 Menaldumervaart Waarnemingen, vondstmeldingen, AMK-terreinen en onderzoeksmeldingen ARCADIS - jkl / Legenda ONDERZOEKSMELDINGEN VONDSTMELDINGEN WAARNEMINGEN MONUMENTEN archeologische betekenis archeologische waarde hoge archeologische waarde zeer hoge archeologische waarde zeer hoge arch waarde, beschermd TOP10 ((c)tdn) bebouwd gebied doorgaande wegen bos bouwland weiland boomgaard/kwekerij heide zand begraafplaats water overig bodemgebruik 0 1 km N Archis /

14 COLOFON BUREAUONDERZOEK ARCHEOLOGIE MENALDUMERVAART OEVER EN KADE PROJECT OPDRACHTGEVER: WETTERSKIP FRYSLÂN AUTEUR: Drs. J. Kluit GECONTROLEERD DOOR: E.N. Akkerman VRIJGEGEVEN DOOR: E.N. Akkerman 27 mei :0.1 ISBN: ARCADIS NEDERLAND BV Zendmastweg 19 Postbus AB Assen Tel Fax Handelsregister ARCADIS. Alle rechten voorbehouden. Behoudens uitzonderingen door de wet gesteld, mag zonder schriftelijke toestemming van de rechthebbenden niets uit dit document worden verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt door middel van druk, fotokopie, digitale reproductie of anderszins :0.1 ARCADIS 13