Ochten, Bonegraafseweg (Gemeente Neder-Betuwe, Gld.) Een Archeologisch Bureauonderzoek Steekproefrapport /02Z

Transcriptie

1 Ochten, Bonegraafseweg (Gemeente Neder-Betuwe, Gld.) Een Archeologisch Bureauonderzoek Steekproefrapport /02Z

2 Ochten, Bonegraafseweg (Gemeente Neder-Betuwe, Gld.) Een Archeologisch Bureauonderzoek Een onderzoek in opdracht van Milieutechnisch Adviesbureau De Bruin Steekproefrapport /02Z definitieve versie ISSN X auteur: drs. J.M.G. Bongers (fysisch geograaf) autorisatie: dr. J. Jelsma (senior archeoloog) De Steekproef bv werkt volgens de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie 3.2 Foto s en tekeningen zijn gemaakt door de Steekproef bv, tenzij anders vermeld. De Steekproef bv, Zuidhorn, 16 april 2013 Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt zonder bronvermelding. De Steekproef bv aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit de toepassing van de adviezen of het gebruik van de resultaten van dit onderzoek. De Steekproef bv Archeologisch Onderzoeks- en Adviesbureau Hogeweg 3, 9801 TG Zuidhorn telefoon fax internet kvk info@desteekproef.nl

3 Inhoud Samenvatting 1. Inleiding Aanleiding en doel (KNA 3.2 LS01) Gemeentelijk Beleid Archeologie Locatiebeschrijving (KNA 3.2 LS02) Bureauonderzoek Bronnen Fysische geografie (KNA 3.2 LS04) Archeologie (KNA 3.2 LS04) Historische geografie (KNA 3.2 LS03) Conclusies en advies...10 Gebruikte bronnen Appendix: - Archeologische periodes - Acheologische kaart

4 Samenvatting In verband met de geplande bouw van een woning en twee bomenloodsen is een archeologisch bureauonderzoek uitgevoerd voor een terrein aan de Bonegraafseweg te Ochten, gemeente Neder-Betuwe, provincie Gelderland. Voor de bouw zijn graafwerkzaamheden nodig zoals voor de aanleg van een fundering. Deze bodemingrepen kunnen eventueel aanwezige archeologische resten aantasten. Het doel van het onderzoek is om vast te stellen wat de kans is op de aanwezigheid van archeologische waarden. Het onderzoek bestaat uit een bureauonderzoek waarvoor bronnen geraadpleegd zijn op het gebied van fysische geografie, archeologie en historische geografie. Uit het onderzoek blijkt dat door het plangebied geen holocene stroomgordels hebben gelopen. Evenmin lijken in de ondergrond rivierduinen te liggen. De dichtstbijzijnde stroomgordel is van de Waal op vierhonderd meter afstand. Op de rand hiervan zijn op een afstand van zevenhonderdvijftig meter vondsten gedaan die wijzen op bewoning tijdens de romeinse tijd. Dichterbij het plangebied zijn geen archeologische waarden geregistreerd. Op grotere afstand zijn vondsten eveneens afkomstig van de randen van voormalige stroomgordels. Vanaf tenminste het midden-neolithicum lijken in de omgeving voor de mens geschiktere vestigingsplekken te zijn geweest. Mogelijk was het plangebied omstreeks het mesolithicum wel een goede verblijfplaats. Eventuele resten hiervan worden echter niet bedreigd doordat deze dieper zullen liggen dan dat de geplande bodemingrepen reiken. Daarom luidt het advies om geen nader archeologisch onderzoek te ondernemen.

5 1. Inleiding 1.1 Aanleiding en doel (KNA 3.2 LS01) In opdracht van Milieutechnisch Adviesburo De Bruin, vertegenwoordigd door de heer J. de Bruin, is een archeologisch bureauonderzoek uitgevoerd voor een terrein aan de Bonegraafseweg te Ochten, gemeente Neder-Betuwe, provincie Gelderland (zie Figuur 1). De aanleiding voor het onderzoek is de geplande bouw van twee bomenloodsen en een woning. De woning komt vooraan bij de weg, de loodsen komen erachter. De loodsen zullen afmetingen hebben van twintig bij twintig meter. De achterzijde van de tweede loods komt te liggen op circa negentig meter vanaf de weg. Voorafgaand aan de bouw wordt het terrein waarschijnlijk circa 0,3 tot 0,4 meter opgehoogd. De bomenloodsen krijgen een aarden vloer op het maaiveld. De woning wordt niet onderkelderd. Wel zal voor zowel de loodsen als de woning een fundering worden aangelegd van 0,8 meter diepte. Het graafwerk kan eventueel aanwezige archeologische resten aantasten. Het doel van het onderzoek is om vast te stellen wat de kans is op de aanwezigheid van archeologische waarden. Figuur 1: Ochten, Bonegraafseweg: een uitsnede van de topografische kaart 1: Het plangebied is rood omlijnd. 1

6 Het archeologisch onderzoek bestaat uit een bureauonderzoek. Er is een archeologisch verwachtingsmodel van het gebied gemaakt aan de hand van beschikbare fysisch-geografische, archeologische en historisch-geografische informatie. Een veldonderzoek is niet uitgevoerd. 1.2 Gemeentelijk Beleid Archeologie Op de archeologische beleidskaart van de gemeente Neder-Betuwe ligt het plangebied in een zone waarvoor een middelmatige archeologische verwachting geldt (zie Figuur 2). Volgens de legenda van de kaart gelden hiervoor als voorschriften in het bestemmingsplan: 'Streven naar behoud in huidige staat. Bij bodemingrepen dieper dan 30 centimeter beneden maaiveld en groter dan 2000 m² vroegtijdig inventariserend archeologisch onderzoek.' Figuur 2: Ochten, Bonegraafseweg: een uitsnede van de archeologische beleidskaart van de gemeente Neder-Betuwe. Het plangebied wordt aangewezen door de paarse pijl. Het ligt in een zone waarvoor een middelmatige archeologische verwachting geldt. Bron: RAAP-rapport Locatiebeschrijving (KNA 3.2 LS02) Het plangebied aan de Bonegraafseweg ligt in de Betuwe tussen Ochten en Dodewaard op circa 2,5 kilometer afstand tot beide dorpen. Op een kilometer ten westen van het terrein ligt het buurtschap Eldik (zie Figuur 1). Op circa 0,9 kilometer noordelijk stroomt de Linge, op circa 1,3 kilometer zuidelijk de Waal. Het terrein is onbebouwd en in gebruik als boomgaard (zie Figuur 3). Volgens informatie van het Kabels en Leidingen Informatie Centrum (KLIC) lopen er geen leidingen door het terrein. 2

7 Figuur 3: Ochten, Bonegraafseweg: luchtfoto van Google-Earth. Het plangebied is rood omlijnd. Tabel 1: Ochten, Bonegraafseweg: administratieve gegevens provincie: Gelderland gemeente: Neder-Betuwe plaats: Ochten toponiem: Bonegraafseweg bevoegd gezag: Gemeente Neder-Betuwe opdrachtgever: Milieutechnisch Adviesbureau De Bruin oppervlakte: 0,3 hectare hoogte: 6 meter + NAP grenscoördinaten: noordwest: noordoost: zuidwest: zuidoost: kaartblad: 39H onderzoeksmeldingsnr: uitvoeringsperiode: april 2013 fase onderzoek: bureauonderzoek status rapport: definitief beheer documentatie: De Steekproef bv, Provincie Gelderland, E-depot RCE, DANS, koninklijke bibliotheek 3 170,494 / 436, ,529 / 436, ,490 / 436, ,527 / 436,085

8 2. Bureauonderzoek 2.1 Bronnen De gebruikte bronnen voor dit onderzoek zijn opgenomen aan het einde van dit rapport. Voor de paragraaf over archeologie is ARCHIS geraadpleegd. Dit is het archeologisch registratie- en informatiesysteem van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Deze databank is toegankelijk voor organisaties die werkzaam zijn in de archeologie. Het bevat een GIS-systeem waarmee de archeologische kaart uit de appendix is gemaakt en waarin ook aardkundige kaarten geraadpleegd kunnen worden. Voor de paragraaf over de historische geografie is onder meer gebruik gemaakt van watwaswaar.nl. Hierop zijn historische kaarten in te zien. 2.2 Fysische geografie (KNA 3.2 LS04) Op de geologisch-geomorfologische kaart van Berendsen en Stouthamer (2001, niet afgebeeld) ligt het plangebied in een deel met een laat-pleniglaciaal terras in de ondergrond. Dat betekent dat de laatste keer dat hier een rivier gestroomd heeft tijdens de koudste fase van de laatste ijstijd was. De Rijn en de Maas hadden toen een vlechtend karakter, wat betekent dat ze meerdere geulen hadden die zich regelmatig verlegden. Ze vormden afzettingen van met name grof zand en grind. Op een paleogeografische reconstructie uit 'De Atlas van Nederland in het Holoceen' van 5500 voor Christus worden ter plaatse van het plangebied rivierduinen weergegeven (zie Figuur 4). Volgens data van in het verleden uitgevoerde grondboringen uit de omgeving, ligt de top van het pleistocene zand op hoogtes tussen circa +1,8 meter NAP en +2,5 meter NAP, oftewel circa vier meter beneden maaiveld (zie Tabel 2). Deze hoogtevariaties zijn normaal voor afzettingen van vlechtende rivieren. Bij rivierduinen zijn hoogtevariaties van enkele meters normaal. Tabel 2: Ochten, Bonegraafseweg: gegevens van de top van het pleistocene zand volgens boordata DINO-loket van boringen binnen vijfhonderd meter afstand tot het plangebied. De maaiveldhoogte in het plangebied is circa +6 meter NAP. NITG-nummer coördinaten afstand hoogte tov NAP korrelgrootte B39H ,940 / 436, meter oostelijk + 2,5 meter matig grof B39H ,104 / 435, meter westelijk + 2,4 meter matig fijn B39H ,951 / 436, meter oostelijk + 1,8 meter matig grof B39H ,462 / 436, meter noordelijk + 1,9 meter matig grof B39H ,420 / 436, meter westelijk + 1,9 meter matig fijn 4

9 Figuur 4: Ochten, Bonegraafseweg: uitsnedes van paleogeografische reconstructies uit 'De Atlas van Nederland in het Holoceen'. Het plangebied wordt aangewezen door de pijl. Ter plaatse bevonden zich achtereenvolgens: 5500 vc rivierduinen (geel), 3850 vc veengebied (bruin) en 2750 vc riviervlakte (groen). 5

10 In het 'Digitaal Basisbestand Paleogeografie van de Rijn-Maas Delta (2012)' worden geen (holocene) stroomgordels weergegeven door het plangebied. De dichtstbijzijnde stroomgordel is de Waal (datering C-jaren voor heden, zie Figuur 5) op 0,4 kilometer zuidwestelijk van het plangebied. Op 1,2 kilometer noordwestelijk heeft de crevasse 'Westerveld' (datering C-jaren) gelegen. Op 1,6 kilometer oostelijk van het plangebied liep de stroomgordel 'Veedijk' (datering C-jaren, midden-neolithicum). Op een paleogeografische reconstructie uit de 'Atlas van Nederland in het Holoceen' wordt rond 3850 vc een veengebied weergegeven en rond 2750 vc een riviervlakte (zie Figuur 4). Noordelijk en zuidelijk van het gebied liggen dan takken van de Rijn op ongeveer de plek waar tegenwoordig de Nederrijn en de Waal stromen. Op reconstructies na 2750 vc blijft deze situatie op hoofdlijnen gelijk. Figuur 5: Ochten, Bonegraafseweg: hoogtekaart gemaakte met behulp van het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN). Het plangebied is rood omlijnd. 6

11 Op de geologische kaart is het plangebied gekarteerd als komafzettingen met veen (Kv, niet afgebeeld). Iets westelijker liggen hierop dijkdoorbraakafzettingen. Deze zijn gevormd bij doorbraken van de circa vierhonderd meter zuidwestelijk gelegen Waaldijk, waarvan tegenwoordig nog kolkgaten/wielen in het landschap liggen. Bekende jaartallen van doorbraken zijn 1726, 1784 en 1827 (bron: toelichting bodemkaart). Op de geomorfologische kaart ligt het plangebied in een overgangszone tussen een noordelijk gelegen rivierkomvlakte (1M23) en een zuidelijk gelegen rivieroeverwal of stroomrug (3K25). Het plangebied zelf is gekarteerd als rivierkom en oeverwalachtige vlakte (2M22). De maaiveldhoogte loopt richting de noordwaarts gelegen kom af en richting de zuidwaarts gelegen stroomgordel van de Waal op (zie Figuur 5). Op de bodemkaart maakt het plangebied deel uit van kalkhoudende ooivaaggronden in zware zavel en lichte klei (Rd90A). Het grondwater heeft een gemiddeld hoogste stand van 40 tot 80 centimeter beneden maaiveld en een gemiddeld laagste stand van meer dan 120 centimeter. 2.3 Archeologie (KNA 3.2 LS04) Uit het plangebied zijn geen archeologische waarden gemeld (zie Appendix Archeologische Kaart). De dichtstbijzijnde archeologische waarde betreft een terrein op 750 meter zuidoostelijk van het plangebied (11346). Hier is tijdens de bodemkartering in 1946 een oude woongrond vastgesteld met scherven aardewerk en een munt uit de romeinse tijd. Het terrein ligt op de rand van de stroomgordel van de Waal (zie Figuur 6). Op dezelfde rand zijn op iets grotere afstand vondsten gedaan van scherven aardewerk, stukken bot en een munt uit eveneens de romeinse tijd (25690 en 41755). Noordwestelijk van het plangebied is op de crevasse 'Westerveld' een concentratie vondsten geregistreerd van scherven aardewerk uit de romeinse tijd (2288). Oostelijk van het plangebied zijn langs de rand van stroomgordel 'Veedijk' vondsten gedaan die wijzen op nederzettingen uit het neolithicum (12582), uit de bronstijd (12582 en 25563) en uit de romeinse tijd (12581). 7

12 Tabel 3: Archeologische waarden in de omgeving van Ochten, Bonegraafseweg. Voor de periodes zie Appendix Archeologische Periodes, voor de ligging zie Appendix Archeologische Kaart en Figuur 6. CMA / CAA RD-coördinaten Datering Omschrijving monumenten ,834 / 435,328 romeinse tijd nederzetting ,174 / 437,387 romeinse tijd nederzetting ,042 / 437,104 neolithicum midden nederzetting bronstijd midden nederzetting waarnemingen ,600 / 437,330 romeinse tijd middeleeuwen laat 45 scherven aardewerk 3 scherven aardewerk ,060 / 436,040 bronstijd cultuurlaag ,220 / 435,220 romeinse tijd midden tenminste 11 scherven aardewerk, bot ,200 / 435,200 romeinse tijd laat A 1 koperen munt Figuur 6: Ochten, Bonegraafseweg: uitsnede van 'Digitaal Basisbestand Paleogeografie van de Rijn Maas Delta' (2012). Het plangebied is rood omlijnd. Ter plaatse van de driehoeken zijn archeologische waarden geregistreerd (zie ook Tabel 3). 8

13 2.4 Historische geografie (KNA 3.2 LS03) Op de kadasterkaart van (niet afgebeeld) is de tegenwoordige verkaveling in hoofdlijnen aanwezig. Het plangebied ligt in een gebied dat 'Het Eldiksche Veld' genoemd wordt. De Bonegraafseweg bestaat nog niet. Wel ligt langs de noordelijk rand van het plangebied al een sloot. Op kaarten tot en met 1929 wordt het plangebied gekarteerd als akker (zie Figuur 7). Op de eerstvolgende kaarten uit 1957 en 1966 (niet afgebeeld) staat het gebied als boomgaard. Op kaarten uit 1977 en 1984 staat het als weiland, op een kaart uit 1991 opnieuw als akker en op een kaart uit 2003 opnieuw als boomgaard (allen niet afgebeeld). De Bonegraafseweg staat voor het eerst op de kaart uit Bebouwing is niet op historisch kaartmateriaal gevonden. Figuur 7: Ochten, Bonegraafseweg: Uitsnede van een topografische kaart uit Het plangebied is rood omlijnd. Het was in gebruik als akker. De Bonegraafseweg bestond nog niet. 9

14 3. Conclusies en advies belangrijkste resultaten Door het plangebied hebben geen (holocene) stroomgordels gelopen. Evenmin lijken er in de ondergrond rivierduinen aanwezig te zijn. De dichtstbij gelegen stroomgordel is van de Waal op 400 meter afstand. De dichtstbij gemelde archeologische waarde ligt op de rand van deze stroomgordel op 750 meter afstand. Andere bekende archeologische waarden in de omgeving liggen ook op de randen van stroomgordels of op crevasses. Het plangebied is in het verleden in gebruik geweest als akker en boomgaard. archeologisch verwachtingsmodel Gezien het gebruik als akker en boomgaard is naar verwachting de bovenste 0,4 meter van de bodem geroerd. Voorafgaand aan de nieuwbouw zal circa 0,3 tot 0,4 meter grond worden opgebracht. Dat betekent dat eventueel aanwezige resten onder de geroerde bovenlaag nog juist aangetast kunnen worden door de aanleg van 0,8 meter diepe funderingen. Vanaf tenminste het midden-neolithicum waren in de omgeving van het onderzoeksgebied stroomgordels aanwezig. De oeverwallen hiervan zullen geschiktere vestigingsplekken zijn geweest voor de mens dan het lager gelegen gebied waar het plangebied in ligt. Op basis daarvan blijft de periode mesolithicum alleen over als mogelijke periode waarin de mens zich in het gebied vestigde. Echter eventuele resten hiervan zoals sporen van haardkuilen en bewerkt vuursteen zullen op een diepte van circa vier meter beneden maaiveld liggen. Ze worden door de geplande graafwerkzaamheden niet bedreigd. advies Aangezien er in het plangebied naar verwachting geen archeologische resten zullen liggen die door de geplande bodemingrepen worden bedreigd, adviseren wij om geen nader archeologisch onderzoek te ondernemen. Dit advies dient te worden voorgelegd aan de gemeente Neder-Betuwe die hierover een beslissing neemt. Als bij toekomstig graafwerk onverhoopt toch archeologische grondsporen worden aangetroffen of vondsten worden gedaan, dan dienen deze direkt te worden gemeld conform de Monumentenwet 1988, artikel 53. Wij adviseren dit te doen bij de gemeente Neder-Betuwe, de heer H. Geurts, , 10

15 Gebruikte bronnen AHN-Viewer. Actueel Hoogtebestand Nederland. Rijkswaterstaat, Adviesdienst Geoinformatie en ICT. Archeologische Monumentenzorg in de Gemeente Neder-Betuwe. Archeologische Beleidskaart. RAAP-rapport Archeologische Standaard Boorbeschrijvingsmethode. Archeologie Leidraad 3. J.H.A. Bosch, 7 maart Atlas van Nederland in het Holoceen. Landschap en Bewoning vanaf de Laatste IJstijd tot nu. P.C. Vos, J. Bazelmans, H.J.T. Weerts en M.J. van der Meulen. Amsterdam Bodemkaart van Nederland 1: Blad 39 Oost Rhenen. Stichting voor Bodemkartering. Wageningen, Centraal Archeologisch Archief (CAA) en Centraal Monumenten Archief (CMA) van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) [ARCHIS]. Digitaal Basisbestand Paleogeografie van de Rijn Maas Delta. K.M. Cohen, E. Stouthamer, H.J. Pierik, A.H. Geurts (2012) Dept. Fysische Geografie. Universiteit Utrecht. Digitale Dataset. Geological- Geomorphological map of the Rhine-Meuse delta, the Netherlands. H.J.A. Berendsen & E. Stouthamer, Koninklijke Van Gorcum bv Assen. Geologische Kaart van Nederland, schaal 1:50.000, blad 39 Tiel Oost. Rijks Geologische Dienst, Haarlem Geomorfologische Kaart van Nederland, 1:50.000, blad 39 Tiel. Stichting voor Bodemkartering Wageningen & Rijks Geologische Dienst Haarlem Kadata via Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie Centraal College van Deskundigen Archeologie, mei

16 Appendix Ochten, Bonegraafseweg - Archeologische periodes - Archeologische kaart

17 Archeologische periodes paleolithicum: paleolithicum vroeg: paleolithicum midden: paleolithicum laat: paleolithicum laat A: paleolithicum laat B: ijzertijd: tot BP BP BP vc BP BP vc mesolithicum: mesolithicum vroeg: mesolithicum midden: mesolithicum laat: vc vc vc neolithicum: neolithicum vroeg: neolithicum vroeg A: neolithicum vroeg B: neolithicum midden: neolithicum midden A: neolithicum midden B: neolithicum laat: neolithicum laat A: neolithicum laat B: vc vc vc vc vc vc vc vc vc bronstijd: bronstijd vroeg: bronstijd midden: bronstijd midden A: bronstijd midden B: bronstijd laat: vc vc vc vc vc ijzertijd vroeg: ijzertijd midden: ijzertijd laat: vc vc vc romeinse tijd: romeinse tijd vroeg: romeinse tijd vroeg A: romeinse tijd vroeg B: romeinse tijd midden: romeinse tijd midden A: romeinse tijd midden B: romeinse tijd laat: romeinse tijd laat A: romeinse tijd laat B: 12 vc - 70 nc 12 vc - 25 nc nc nc nc nc nc nc nc middeleeuwen: middeleeuwen vroeg: middeleeuwen vroeg A: middeleeuwen vroeg B: middeleeuwen vroeg C: middeleeuwen vroeg D: middeleeuwen laat: middeleeuwen laat A: middeleeuwen laat B: nc nc nc nc nc nc nc nc nieuwe tijd: nieuwe tijd A: nieuwe tijd B: nieuwe tijd C: nc nc heden

18 Appendix Ochten, Bonegraafseweg: Archeologische Kaart Bekende archeologische waarden volgens ARCHIS / Legenda ONDERZOEKSMELDINGEN VONDSTMELDINGEN WAARNEMINGEN HUIZEN MONUMENTEN archeologische waarde hoge archeologische waarde zeer hoge archeologische waarde zeer hoge arch waarde, beschermd TOP10 ((c)tdn) bebouwd gebied doorgaande wegen bos bouwland weiland boomgaard/kwekerij heide zand begraafplaats water overig bodemgebruik PLANGEBIED m N Archis /