Jaarverslag 2016 Innovatieverkenningsproject met spin- off

Transcriptie

1 Jaarverslag 2016 Innovatieverkenningsproject met spin- off

2 Het werk van het Veenweiden Innovatiecentrum wordt mede mogelijk gemaakt met steun van: 2

3 Voorwoord 4 1. Highlights 5 Leeswijzer 5 2 Spin- off innovatieverkenningsproject Investering innovatieproject en spinoff in projecten 7 3. De inhoudelijke kern van VIC, de icoonprojecten Veenweiden Veerkracht Agrologistiek Dairy Triangle Aquatische landbouw Sturen met water Communicatie 14 Bijlage 1 Beoogde en behaalde resultaten Beoogde en behaalde resultaten & activiteiten Veenweiden Veerkracht Beoogde en behaalde resultaten & activiteiten Agrologistiek Beoogde en behaalde resultaten & activiteiten Dairy Triangle Beoogde en gerealiseerde resultaten & activiteiten Aquatische Landbouw Beoogde en gerealiseerde resultaten & activiteiten Sturen met Water 17 Bijlage 2 diverse excursies/bezoeken/ symposia/bijeenkomsten 20 Bijlage 3 diverse studenten trajecten 22 3

4 Voorwoord De diverse vraagstukken in het veenweidengebied zijn alom bekend en doordat ze complex zijn en meerdere oorzaken en gevolgen hebben, zijn ze niet zo eenvoudig op te lossen. Deze oorzaken en gevolgen zijn daarbij verankerd in onze maatschappelijke structuren en bij elk vraagstuk zijn veel verschillende actoren betrokken. Dit alles vraagt om meerdere transities tegelijkertijd ofwel systeeminnovatie. De afgelopen jaren heeft het VIC in de iconen op verschillende manieren gewerkt aan de gemeenschappelijke ontwikkeling vitaal en economisch veenweidengebied. Door ons werk zijn alternatieven voor de melkveehouderij bespreekbaar gemaakt. Er zijn pilots en experimenten gestart en ook zijn allerlei andere partijen gaan pionieren. Zij gaan op het eigen bedrijf of binnen hun eigen gebied aan de slag met de kennis en projecten. De ingezette ontwikkelingstrajecten vragen een continue inzet van meerdere jaren terwijl de koers en strategie telkens doorontwikkeld worden aan de hand van de dynamiek in de projecten en bij de stakeholders. In dit jaarverslag over 2016 kunt u zien dat veel van de ideeën die we in de eerste jaren van ons bestaan hebben gezaaid, zijn gekiemd. De iconen zijn doorontwikkeld en worden in allerlei trajecten en projecten getest en verder gebracht. Het startmoment en de snelheid van elk traject verschilt per icoon. Het icoon Sturen met Water vind steeds meer zijn weg naar de praktijk en bij agrologistiek beginnen we volgend jaar met de eerste twee gebiedprojecten. Inmiddels ontstaan steeds meer verbanden tussen de oplossingsrichtingen en kernideeën van de afgelopen jaren. Met de groei van het aantal projecten en betrokkenen werken we geleidelijk naar een transitie in de veenweiden toe. We ervaren dat het tijd is voor een belangrijke volgende stap. Om nog meer samenhang tussen de innovaties aan te brengen en deze regionaal door te ontwikkelen hebben we voor het meerjarenprogramma veerkracht in de veenweiden ontwikkeld. Jan Heijkoop Voorzitter Stichting Veenweiden Innovatiecentrum Zegveld Bestuurlijk panel gaat in op perspectieven voor natte teelten in het veengebied op het Veldcongres Natte Teelten 4

5 1. Highlights Per icoon De principes van het nieuwe icoon Veenweiden Veerkracht zijn tot wasdom gekomen en worden direct in een proeftuin voor de Krimpenerwaard uitgewerkt. In dit programma wordt een brug geslagen tussen de regionale opgaven en diverse eerdere experimenten van anderen, die van waarde voor veenweiden veerkracht zijn. Dit icoon kunnen we sneller als verwacht vullen met concrete projecten. Door de vraag te stellen over het eigenaarschap en hoge kosten, heeft bij het icoon agrologistiek, geleid tot een cultuurverandering bij de diverse betrokken stakeholders. Het voorbereidingswerk is een belangrijke stap gebleken om het icoon verder te brengen in concrete projecten. De diary triangle is geadopteerd door het bestuur van de Aeres groep en er is een stuurgroep opgericht die zich richt op de regionalisering van het onderwijs en de ontwikkeling van het lectoraat Ondernemen met water. Daarmee hebben we een verandering bewerkstelligt op het hoogste niveau van het onderwijs. Het ontwerp van sturen met water is door twee waterschappen en gebieden opgenomen in plannen. In Spengen door Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden en in het gebied Zuidervenen bij Nauerna door onder andere de Provincie Noord- Holland en het Hollands Noorderkwartier (InnovatieProgrammaVeen (IPV). Het beweidingspercentage daalt niet meer in de veenweide, dit kan mede komen door bijdrage van VIC in de algemene strategievorming over beweiding en de verspreiding van kennis door de weideman en weidecoaches. Uit reacties van gebruikers blijkt dat het advies en de trainingen enorm werden gewaardeerd. Op het eerste natte teelten veldcongres zijn afzondelijk ontwikkelde kennis en kunde, door verschillende stakeholders, gezamenlijk gepresenteerd. Op zeker twee plekken is, het afgelopen jaar, daadwerkelijk gestart met natte teelten. De strategie van de afgelopen jaren om de natte teelten in de veenweiden te agenderen is succesvol. Algemeen VIC verwerft een steeds sterkere positie in de ontwikkeling voor een perspectiefvol veenweiden gebied. Dit blijkt door het toenemende aantal vragen en uitnodigingen om op symposia en bijeenkomsten een aandeel te leveren. Verder worden we steeds meer als partner gevraagd voor strategievorming bij gebiedsontwikkelingstrajecten vanwege onze manier van denken en werken in verandertrajecten. Leeswijzer Voor u ligt het jaarverslag van Doel van dit jaarverslag is inzicht te geven in hoe het innovatieverkennings- project van het VIC geleid heeft tot diverse ontwikkelingen, onder andere in de vorm van projecten met en door andere stakeholders. Hoofdstuk twee geeft een overzicht van de investeringen in het innovatieverkenningsproject en de spin- off in de vorm van vele projecten. In hoofdstuk drie leest u een bondig verslag van de icoonprojecten en een toelichting van de meest spraakmakende projecten 1. In de bijlagen is een overzicht te vinden van de beoogde en behaalde activiteiten en doelen uit het werkplan 2016 d.d. 14 januari 2016, een inventarisatie van de excursies/bezoeken/bijeenkomsten/symposia en een opsomming van de studententrajecten. 1 De beschrijving van de projecten kunt u op onze website vinden: 5

6 2 Spin- off innovatieverkenningsproject 2016 Op de volgende pagina s hebben we de investeringen van onze financiers in relatie gebracht met de spin- off aan concrete projecten. Veelal worden deze projecten door onze samenwerkingspartners uitgevoerd en is VIC betrokken bij de ideevorming, strategieontwikkeling en ondersteunende werkzaamheden. Ook zijn er projecten waar wij specifiek voor gevraagd worden door opdrachtgevers. In het volgende hoofdstuk gaan we inhoudelijk in op sommige van de resultaten. Op de website worden alle projecten beschreven en zijn de onderzoeksrapporten of publicaties te vinden. Beschrijving schema wat in de voorgaande hoofdstukken ook is beschreven. Dit jaar begonnen we met veenweiden veerkacht. Eind 2016 zijn al vijf tot zes projecten in ontwikkeling. Mede naar aanleiding van de filosofie van veenweiden veerkracht is een regionaal gebiedsontwikkelingsprogramma (de proeftuin Krimpenerwaard 3.0) in ontwikkeling met een grootte van om en nabij de drie miljoen. Bij agrologistiek zien we dat de energie, die we erin gestoken hebben, ook weer terugkomt. Er zal met twee concrete projecten gestart worden in 2017 en we zijn bezig met de verkenning voor een proeftuin Agrologistiek. De inspanningen bij de diary trangle leidden nog niet direct tot concrete projecten, maar het icoon heeft wel in bestuurslagen een positie verworven. We zijn gestart met de ontwikkeling van een lectoraat ondernemen met water. In de aquatische landbouw is de onderneming Best Berries gestart. De ondernemer heeft de grootschalige productie van cranberries in de veenweiden (Krimpenerwaard) op zich genomen. Ook is het eerste contract gesloten voor de hoogwaardige afzet van het lisdodde stuifmeel. Dit is een belangrijke partner (unusual suspect) voor de ketenontwikkeling en bepalend voor de haalbaarheid van de teelt in de veenweiden. De veelheid aan projecten door anderen bij Sturen met Water maakt dat wij vooral gaan inzetten op de verbreding tot het watersysteem als geheel. De vele projecten bij veenweiden beweiden duidelijk wordt dat de ontwikkelingen voor dit icoon zijn overgenomen door de praktijk. De rol van VIC in de projecten is nog aanzienlijk. Bij communicatie hebben we onder andere gewerkt aan de commitment van STOWA en andere partijen voor een serie aan veldcongressen. Zo hebben we ervoor gezorgd dat we veel verschillende stakholders bereiken, samen een ontwikkeling kunnen doormaken en de budgetten voor het congres verveelvoudigen. In het schema is tevens opgenomen met welke partners we samenwerken in de projecten. Opvallend is dat de diversiteit groot is. Er zijn bij alle projecten partijen uit de agrarische sector betrokken. De uitdaging blijft om zoveel mogelijk non- usual suspects er bij te gaan betrekken. In het schema zijn diverse PM- posten opgenomen, de meerjarenprogramma s van de proeftuin Krimpenerwaard en het IPV zullen de volgende jaren voor een groei van twee miljoen per jaar gaan zorgen. 6

7 3 Investering innovatieproject en spinoff in projecten 7

8 8

9 3. De inhoudelijke kern van VIC, de icoonprojecten Het VIC is initiator en katalysator voor allerlei ontwikkelingen die bijdragen aan een economisch vitaal en klimaatbestendig veenweidenlandschap. Dat doen we als open netwerk van ondernemers, onderzoekers, overheden en onderwijs dat gezamenlijk stappen zet in anders denken en handelen. We hebben iconen voor verschillende innovatietrajecten benoemd. Dit zijn belangrijke thema s voor de veenweiden die in verschillende fasen van de Innovatiespiraal (figuur 1) verkeren: van pril idee tot planvorming, ontwikkeling, realisatie, verspreiding en inbedding. Innovatiespiraal 3.1 Veenweiden Veerkracht Maatschappelijke eisen voor productie worden steeds strakker. Bijzonder aan de landbouwsector is echter een hoog uitvoeringsrisico gepaard aan een laag rendement op geïnvesteerd vermogen. Agrarische ondernemers werken nu vooral in een controle model. Binnen het icoon Veenweiden Veerkracht werken we aan de versterking van de veerkracht van het landbouwsysteem in de veenweiden. De basis voor het verdienmodel van de boer wordt de biodiversiteit ofwel de kracht van de natuur. We werken, met hen en de andere betrokken stakeholders, aan de transitie naar het adaptieve model. Een belangrijk element is de ontwikkeling van nieuwe verdienmodellen voor de deelnemende agrariërs. Waar zij nu veelal kiezen voor strategieën als intensivering, schaalvergroting en kostprijsverlaging is het belangrijk dat zij de willen gaan investeren in ontwikkelingen waarmee de natuurlijke processen juist worden benut. Er worden maatregelen ontwikkeld op diverse niveaus; bodem en water, gewas, dier, bedrijf en product inclusief de interacties. In de nieuwe vorm wordt de afhankelijkheid van externe middelen (continue out- of- pocket kosten) vervangen door de opbouw van interne middelen (bedrijfskapitaal) Daarmee wordt een robuuster bedrijfssysteem ontwikkeld, dat zichzelf kan reguleren en een veel lager risico heeft ten aanzien van klimaatverandering en productieverlies door ziekte en plagen. Tegelijkertijd ontstaat er een verbetering van de leefomgeving en een robuuster gebied en locale economie. Op basis van het adaptieve model van het Louis Bolk Instituut en opgedane kennis uit andere programma s (bijvoorbeeld Systeeminnovatie in de Veenweiden) werd dit jaar een verkenning gedaan voor de proeftuin Krimpenerwaard 3.0. Dit is een gebiedsgericht systeeminnovatie programma waarbij ingezet wordt op ketenontwikkeling. Binnen de proeftuin werken we aan systeeminnovatie middels een gebiedsgerichte aanpak en ketenbenadering. Door de ontwikkeling van kansenkaarten, specifieke ketens, key performance indicatoren (KPI s) en sturingsindicatoren wordt een integrale sturing, monitoring en beloning van biodiversiteit gecreëerd. Integrale benadering van 4 pijlers van biodiversiteit (beeld LBI) 9

10 3.2 Agrologistiek De kosten van het onderhoud aan wegen is hoog in het veenweidengebied, als gevolg van de dalende bodem. De slappere ondergrond wordt steeds meer belast doordat de landbouwvoertuigen steeds groter worden en zij frequenter gebruik maken van de wegen. Dit icoon is een typerend voorbeeld van een vraagstuk waar veel partijen belang bij hebben, alleen deze partijen zien zichzelf niet als probleemeigenaar. Dit is waarom het VIC afgelopen jaar vooral heeft geïnvesteerd om deze stakeholders bij het systeeminnovatieproces te betrekken. In de eerste fase van het icoon Agrologistiek is vooral ingezet op bewustwording over het probleem van de vele verkeersbewegingen bij de diverse stakeholders. De innovatiearena voor Agrologistiek is door de input en bijdragen aan veel verschillende bijeenkomsten 2 het afgelopen jaar vergroot en verbreed. We hebben bereikt om het icoon op de agenda én in de begrotingsvoorstellen te krijgen bij diverse betrokken stakeholders. Onder andere het Regionaal Verkeers- en vervoersplan Midden Holland en de uitvoeringsagenda zijn diverse mogelijkheden gecreëerd voor activiteiten met betrekking tot Agrologistiek. Hierdoor is het draagvlak om te werken aan structurele oplossingen en gebiedstrajecten gecreëerd. In 2017 kunnen we van start met twee projecten, die in 2016 ontwikkeld zijn. Voor het gebied rond de Van Teylingen weg is een samenwerkingsverband tussen de gemeente Woerden, HDSR, LTO, de provincie Utrecht, VIC en de gebiedscommissie Utrecht- West opgezet. Ook de lokale ondernemers en de bank zijn bij het project betrokken. Samen werken we aan oplossingsrichtingen voor de combinatie van weggebruikers en agrologistiek in de veenweidegebieden. Het VIC blijft betrokken bij de uitvoering van dit het project en is daarnaast gevraagd om mee te blijven werken aan de uitvoering van het Regionaal Verkeers- en Vervoersplan (RVVP). Ook is er een verkenning gestart over het ontwikkelen van proeftuin agrologistiek. Ook met de parel off- grid boerderij gaan we, in 2017, met twee projecten verder. Deze parel gaat over het laten verdwijnen van logistieke bewegingen van en naar het (melkvee)bedrijf. De boerderij letterlijk losknippen. Het is meer dan alleen de aan- en afvoer van goederen als melk, mest en krachtvoer. Het betreft eveneens de aanwezige riolering, elektriciteit, water en internetverbindingen. De hoeveelheid randvoorwaarden en externe factoren neemt daarbij enorm toe, omdat de boerderij ook een woonhuis is. Het knelpunt van Agrologistiek staat op de kaart! 2 Zie tabel bijlage 1 10

11 3.3 Dairy triangle Bij de dairy triangle werken we, met onderwijsinstellingen en het regionale bedrijfsleven, aan de kennis en kunde die nodig is om over acht jaar succesvol te kunnen ondernemen. Doel is om specifieke kennis over de veenweiden te verankeren in het onderwijs. Met het opleiden van hooggekwalificeerde ondernemers die nieuwe mogelijkheden in de veenweiden zien, behouden we de vitaliteit van het veenweide gebied. De regionale opgaven op het gebied van waterkwaliteit en natuur (mest), luchtkwaliteit (emissies van geur, fijnstof en ammoniak) en landbouwverkeer (veiligheid wegen) worden vaak als bedreigingen gezien. Terwijl bij al deze onderwerpen kansen voor regionaal ondernemerschap (water, natuur, gezondheid, veiligheid) en innovaties te vinden zijn. Zelfs boeren die produceren voor de wereldmarkt doen dit in een regionale context. In omgevingsgericht onderwijs staat dergelijk regionaal ondernemerschap centraal. Uit allerlei interviews met stakeholders uit de melkveesector bleek dat kennis, vaardigheden en inzichten tekort schieten in de veehouderij. Door de regionale vraagstukken in te bedden in de onderwijsstructuur, is het eerder mogelijk deze cultuurverandering ook bij allerlei melkveebedrijven en in de diverse omgevingen te realiseren. We doen dit onder andere door het organiseren van activiteiten op strategisch en operationeel niveau voor leerlingen en leerkrachten. Studenten van diverse scholen en opleidingen werken aan vraagstukken in de veenweiden, waardoor ze het innovatieproces doorleven en kennis en kunde over de veenweiden op doen 3. Ook werken studenten in multidisciplinaire teams aan vraagstukken in de veenweiden, om zo te leren het innovatieproces vanuit verschillende invalshoeken te benaderen. Jaarlijks vinden er diverse excursies plaats voor met name agrarische studenten 4, waarbij zij kennis en ervaringen opdoen over innovatie in de veenweiden en de eerste stap te maken in de verandering van hun houding: bijvoorbeeld van koegericht naar omgevingsgericht. Dit jaar zijn we extra gaan inzetten op de transitie in het onderwijsaanbod, gedragen door bestuurders van deze instituten. Een kanteling van het sectorgerichtte onderwijsaanbod naar omgevingsgericht onderwijs. Door te beginnen met één onderwijsinstelling wil het VIC een aanzuigende werking creëren naar andere onderwijsinstellingen. De Aeres groep heeft, zoals verwacht, het concept geadopteerd en zichzelf verbonden aan het succes. Er is een stuurgroep opgericht met een raad van bestuur. Zij richtten zich op twee lijnen; regionaal ondernemerschap en de promotie en ontwikkeling van het lectoraat ondernemen met water bij CAH Vilentum. Missie Dairy Triangle geslaagd! geadopteerd door Aeres Groep DTV = Dairy Triangle en verder? = herkend en geadopteerd (groene stip, de peilen geven de richting van aandacht aan). 3 Voor een overzicht van de studentenstudies zie bijlage 3 4 Voor een overzicht van de bezoeken door oa, studenten zie bijlage 2 11

12 3.4 Aquatische landbouw De belangstelling en het draagvlak voor natte teelten blijft groeien. De introductie van cranberries in de veenweiden komt in een versnelling, mede doordat één ondernemer op grote schaal in de Krimpenerwaard (circa 10 hectare) cranberryvelden aanlegt. Een persbericht over de introductie van natte teelten in de veenweiden (binnen het project Veen, Voer en Verder) heeft tot veel respons geleid. Zelfs het NOS journaal 5 heeft een item over natte teelt uitgezonden. Het proefveld met cranberries bij het KTC Zegveld is inmiddels een tweede fase ingegaan, met nieuwe alternatieven om de onkruiddruk tegen te gaan. In de eerste fase bleven de planten namelijk te nat en was de onkruiddruk te hoog, waardoor ze onvoldoende groeiden. Om de diverse stakeholders een beeld te laten vormen van de kansen en uitdagingen van natte teelten heeft het VIC samen STOWA, Utrecht West, Radboud Universiteit en het Louis Bolk Instituut het eerste Veldcongres Natte teelten in het veengebied georganiseerd. Er is bewust gekozen voor een serie veldcongressen en de samenwerking met partijen als STOWA, om een bredere beweging op gang te krijgen. De stakeholders konden tijdens de veldsessies zelf een beeld vormen van de kansen en uitdagingen van de natte teelten, zoals lisdodde, azolla, veenmos en cranberry 6. De verkenningen naar de haalbaarheid van verschillende teelten op veengrond en de mogelijkheden voor afzet en hoogwaardige toepassing van de gewassen zijn dit jaar verder ontwikkeld 7. Al doende ontwikkelen we de regionale marktketens voor veenweiden producten. Ook de lisdodde wordt steeds populairder. Zelfs in Groningen is een pilot gestart. De publiciteit rondom natte teelten en de lisdodde heeft ervoor gezorgd dat inmiddels het eerste contract is afgesloten voor de hoogwaardige afzet van het Lisdodde stuifmeel. Met het indienen van de lisdoddesloot voor de Waterinnovatieprijs in de categorie schoon water willen we ook de waterzuiverende functie meer bekendheid geven. Verwaardingspiramide Ook door middel van concepten als de parel Cheese Valley werken we aan regionale marktketens. Cheese Valley gaat over de branding van het gebied tussen Woerden, Gouda en Bodegraven. Wanneer dit gebied gezien wordt als één bedrijf met productielocaties ontstaat ook een enorm marketing apparaat. Bijna alle vervoersmiddelen kunnen dan bijvoorbeeld in stijl worden bekleed; de opperwagens, de bulkauto s. De nieuw ontwikkelde korte ketens kunnen zelfs een eigen koepellabel, zoals Unilever ontwikkelen. In het project veen, voer en verder, dat in 2016 van start is gegaan, wordt de haalbaarheid van teelten als riet, wilg, lisdodde en wilde rijst onderzocht. In eerste instantie voor de toepassing van het product op het melkveebedrijf, bijvoorbeeld als veevoedergewas, maar daarnaast wordt ook naar hoogwaardigere toepassingen gezocht.. De melkveehouder wordt daarmee zelfvoorzienend: wat hij produceert, wordt gebruikt op zijn eigen bedrijf. Er zijn diverse onderzoeken gedaan of de teelten rendabel in de bedrijfsvoering zijn in te passen, in welke mate zet een positief effect hebben op de waterkwaliteit, hoeveel waterbuffering mogelijk wordt en hoe met de teelten de oxidatie van veen wordt beperkt. Het visteeltproject stagneerde in 2016 vanwege juridische bezwaren. Het lijkt nog een te grote ingreep in het natuurlijke systeem en de nutriënten rijkdom van de sloten. Een groep studenten onderzoekt de verdere mogelijkheden van visteelt en de technische mogelijkheden om predatie van de vis te voorkomen, predatie vormt op dit moment namelijk één van de grootste knelpunten. 5 natte- akkerbouw- redmiddel- voor- veengebieden.html 6 zie factsheets op website natte- teelten- in- het- veengebied 12

13 3.5 Sturen met water 2016 was een belangrijk jaar voor Sturen met Water. De resultaten van Sturen op Nutriënten lieten zien dat sturen op bodemvocht zin heeft. Met de introductie van drukdrains is het draagvlak voor het toepassen van Sturen met Water toegenomen. Dit is ook te zien aan de groei van initiatieven bij andere partijen. Het Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden is een pilot met drukdrains gestart op basis van ideeën uit Sturen met Water in de polder Spengen. Een ander voorbeeld waarin onderdelen van Sturen met Water door andere actoren zijn overgenomen is het Uitvoeringsprogramma van het Innovatie Programma Veen (IPV) van Water, Land en Dijken, Landschap Noord- Holland, provincie Noord- Holland en hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier. Ook daar wordt straks drukdrainage toegepast in een nieuw multifunctioneel bedrijf onder natte omstandigheden. Ondertussen blijkt dat er draagvlak is onder agrariërs voor de toepassing van drukdrains. De investering van drukdrains is hoger dan de investering in enkel onderwaterdrainage, alleen wat er gebeurt is dan wel zichtbaar. Dit is belangrijk voor de agrarische ondernemers omdat zij ook willen aantonen, dat het waterpeil niet te laag gezet wordt. Bij de pilot in Spengen zijn peilbuizen in de grond gebracht vanwege dezelfde reden; transparantie. De verschillende trajecten 8 leveren bouwstenen voor het herontwikkelen van het watersysteem in de veenweiden. De publiciteit rond het icoon Sturen met Water heeft eraan bijgedragen dat water in de beleving van steeds meer agrariërs een sturende bedrijfsfactor aan het worden is. Door de toename in aandacht en andere partijen die met initiatieven bezig zijn verandert de rol en werkzaamheden van het VIC. We gaan ons vooral richtten op de verbreding met andere aspecten van het watersysteem. Implementatie van Sturen met Water in polder Spengen: aanleg drukdrains 8 Voor alle beschrijvingen en rapportages zie website 13

14 3.6 Communicatie Met communicatie wordt de impact van de systeeminnovaties die bij VIC worden ingezet bepaald. Bij het VIC ontwikkelen we passende communicatiemiddelen om diverse effecten te bereiken. Dat kan op drie niveaus namelijk kennis, houding en gedrag. Ieder icoon heeft zijn eigen tempo en plek op de innovatiespiraal. Bij sommige iconen (bv. agrologistiek) gaat het dit jaar vooral over informeren. Wanneer er op deze manier voldoende kennis is ontwikkeld, zetten we in op houding. Veel communicatieactiviteiten worden ingezet om vanzelfsprekendheden ter discussie te stellen en om discussies te voeden met de ideeën en projecten die systeeminnovatie stimuleren. Kennis is daarbij een middel ten dienste van de beïnvloeding van de houding. Met een open houding bij alle betrokkenen kunnen de veranderingen in de gewenste richting ingezet worden. Ook ontstaat met een positieve attitude naar de transitie de ruimte om aan gedragsverandering te gaan werken. Dit is niet langer specifiek de rol van het VIC, maar doen wij samen met anderen in het gebied. Dat de communicatie heel integraal ingezet wordt lichten we toe aan de hand van de middelen die zijn ingezet voor Sturen met Water. De focus van dit icoon in 2016 is implementatie in de praktijk, gericht op de doelgroep melkveehouders in de veenweiden. Nadat diverse melkveehouders zich een beeld hadden kunnen vormen over Sturen met water, zijn zij in 2016 uitgenodigd voor de Veenweiden Waterdag in maart. Hier konden zij zelf aan de slag met diverse aspecten van de implementatie en kennis uitwisselen met onderzoekers. Door deze verbreding konden zij het model van Sturen met Water weer een stap verder te brengen. Op locatie van proefboerderij KTC Zegveld is begin 2016 het eerste experiment met drukdrains aangelegd. Tijdens de Veenweiden Vakdag Mest & Water in mei 2016 is dit systeem gedemonstreerd en officieel geopend voor de deelnemers aan deze dag, voornamelijk melkveehouders en adviseurs. Daarnaast is bij diverse andere bijeenkomsten voor melkveehouders en adviseurs bij het VIC aandacht besteed aan het experiment met drukdrains. Samen met melkveehouders is nagedacht over de rol van waterbeheer/waterkwaliteit in de bedrijfsvoering in het project Bewust Boeren Gouwe Wiericke en de Proefpolder Spengen. Melkveehouders in de polder Spengen leggen in november 2016 de eerste percelen met drukdrains aan. Deze praktijkcasus wordt ook als middel benut om andere melkveehouders te laten overwegen om Sturen met Water op hun bedrijf toe te passen. Om ook op de lange termijn de principes van Sturen met Water te implementeren wordt in 2017 ingezet op het lectoraat Ondernemen met Water. Daarmee wordt de kennis verankerd in het onderwijs. Beeldvorming over kansen en uitdagingen van natte teelten in het veengebied tijdens Veldcongres 14

15 Bijlage 1 Beoogde en behaalde resultaten Beoogde en behaalde resultaten & activiteiten Veenweiden Veerkracht Activiteitenplan 2016 Uitgevoerde activitieiten 2016 Behaald doel/resultaat Uitwerken conceptueel kader biodiversiteit in de landbouw specifiek voor de veenweiden Een verkenning naar een pilot samen met een ANV of gebiedscollectief. Verkenning toegevoegde waarde voor de krimpenerwaard wordt in het eerste kwartaal van 2017 afgerond POP- aanvraag ketenontwikkeling Proeftuin Krimpenerwaard 3.0 naar aanleiding van het conceptueel kader. Ontwikkeling Programma en Werkpakketten Krimpenerwaard 3.0 samen met LBI, gemeente Krimpenerwaard en PPP- agro Lokale partijen als Weidehof Krimpenerwaars, de Groenling en een zelfverwerkende agrarier, zijn de stuurgroep voor de ketenontwikkeling in de Krimpenerwaard. Een strategische tafel 5 strategische tafels Kennis is samen vergaard. Kansenkaart om het zelfsturend mechanisme in de veenweiden van de Krimpenerwaard te bevorderen wordt in de loop van 2017 gemaakt. Bijdragen aan communicatie VIC vanuit dit icoon incl. een VIC draait door dag. Oa. op veldcongres natte teelten lezing over dit icoon. Kennis gedeeld over de ontwikkeling van dit icoon via de nieuwsbrief. 1.2 Beoogde en behaalde resultaten & activiteiten Agrologistiek Activiteitenplan 2016 Uitgevoerde activitieiten 2016 Behaald doel/resultaat Gebiedsprocessen en strategische tafel Strategische tafel: routekaart Off Grid (wat is de Off grid boerderij en welke routekaart leidt er naar toe?) 5 strategische tafels (bij diverse stakeholders) over randvoorwaarden voor deze processen. Begin 2017 wordt nog een strategische tafel georganiseerd. Het projectplan voor de off- grid boerderij is voor financiering ingediend bij de provincie Utrecht en Zuid- Holland (start December 2016 / januari 2017) Gebiedsgericht aan de slag op twee plekken Er is draagvlak voor samenwerking aan structurele oplossingen (oa. RVVP woerden). Innovaties op bedrijfsniveau Flexibele plaatsing ofwel onafhankelijk worden Er is inzicht in randvoorwaarden Bijdragen aan communicatie VIC Diverse bijeenkomsten, symposia en werksessies Er is kennis gedeeld via de communicatiekanalen van het VIC en andere platfora oa artikel de Nieuwe oogst. 15

16 1.3 Beoogde en behaalde resultaten & activiteiten Dairy Triangle Activiteitenplan 2016 Uitgevoerde activitieiten 2016 Behaald doel/resultaat Contacten met Aeres groep voor overdracht eigenaarschap Dairy Triangle Stuurgroep opgericht met een raad van bestuur. Eigenaarschap Dairy Triangle overdragen aan Aeres groep (MBO/HBO). Analyse van het huidige onderwijsaanbod Doorontwikkelen/inbedden regioleren binnen het veehouderij onderwijs (MBO/HBO) Onderwijsprogramma optimaliseren op het gebied van omgevingsgericht denken en handelen en integraal denken Realisatie (af) studeer, stageplek en werkervaringsplek op locatie KTC in Zegveld. Ingeschat wordt dat 20% van de overnachtingsmogelijkheden voor de studenten in 2016 wordt benut. Onderwijsprogramma optimaliseren o.a. op het gebied van omgevingsgericht denken en handelen en integraal denken. Via Aeres groep zijn er ook contacten met het MBO, in 2017 willen we hier meer op inzetten. Er is een keer proefgedraaid met docenten mbt overnachtingsmogelijkheden. Ontwikkeling lectoraat ondernemen met water middels een strategische tafel. De inbedding van veenweidenvraagstukken in het curriculum van het Middelbaar Agrarisch Onderwijs via Aeres groep Afstudeerder, diverse werkervaringsplekken, diverse bezoeken (zie bijlage 2 en 3) Inbedding Dairy Triangle in de lesstof in een doorlopende leerlijn van andere HBO s (naast CAH). Contact zoeken en gesprekken voeren met andere MBO, HBO en WO s. 1.4 Beoogde en gerealiseerde resultaten & activiteiten Aquatische Landbouw Activiteitenplan 2016 Uitgevoerde activitieiten 2016 Behaald doel/resultaat Een bijdrage leveren aan de discussies over de locaties waar natte teelten een uitkomst zouden zijn. Organisatie van een strategische tafel 4 strategische overleggen voor lange termijn samenwerking Veldcongressen met meerdere partners. Kennis gedeeld vanuit de praktijkprojecten veen, voer en verder, cranberries en visteelt. op het veldcongres Natte Teelten. 16

17 Activiteitenplan 2016 Uitgevoerde activitieiten 2016 Behaald doel/resultaat Kennis delen met andere partijen over alternatieve gewassen, o.a. in de vorm van een symposium en andere vormen van informatieverspreiding (eventueel ook cursussen voor geïnteresseerde telers). Werken aan nieuwe regionale en landelijke marktketens voor producten en samenwerkingsverbanden m.b.t. onderzoek naar teelten. Oprichting en ondersteuning onderneming best berries Krimpenerwaard. Ontwikkeling van proeflocatie cranberries in de zoden. Diverse ketens gepresenteerd op Veldcongres (zie 3.4) en ook al eerste afnemer gevonden. Ontwikkeling diverse proefvelden regionaal ook in Groningen. Enkele studentenopdrachten rond natte teelten (zie bijlage 3) Opzetten studentenopdrachten voor een marktverkenning naar natte teeltsoorten. Tevens de begeleiding van de studenten vanuit het VIC. Opzetten project: marktonderzoek hoogwaardige toepassing van natte teeltsoorten. Inventarisatie 1000 gewassen Radbout. Onderzoek kansrijke trajecten 1 verkenning naar regionale marktketens voor veenweiden- producten. 1 project marktonderzoek hoogwaardige toepassing van enkele gewassen. Uitvoering van een symposium Paludicultuur (eerste kwartaal 2016) Bijdragen aan communicatie VIC vanuit icoon Aquatische landbouw Veen, voer en verder, proeftrajecten met riet, lisdodde, miscanthus, wilde rijst en wilg (in aanvraag). Looptijd Het eerste veldcongres Natte Teelten samen met STOWA georganiseerd Oa item in NOS journaal in eind juli Lisdodde en andere gewassen zijn geplant Eerste in een serie van drie veldcongressen is georganiseerd (1e was uitverkocht) Communicatie (mailtjes, nieuwsbrieven, telefoontjes, interviews in kranten, publiceren in artikelen. 1.5 Beoogde en gerealiseerde resultaten & activiteiten Sturen met Water Activiteitenplan 2016 Uitgevoerde activitieiten 2016 Behaald doel/resultaat Doorontwikkelen van het icoon, onder andere op praktische haalbaarheid op bedrijfs- en polderniveau. In Vormgeven aan Sturen met Water komt het governance- vraagstuk aan de orde, is het concept acceptabel en werkbaar? Verbreden van de discussie over Sturen met Water naar een gesprek over de optimalisatie van het totale watersysteem Toepasbaarheid op polderniveau ook governance (oa. IPV, Teckop- Kockengen) Mede door het lectoraat ondernemen met water zal de discussie nog meer worden verbreed en is t eigenaarschap van het icoon duidelijker. Begin 2016 kwamen de resultaten van het deelproject Sturen op Nutriënten beschikbaar (technische kennis). De brochure van atelier Teckop gemaakt. Er is meer begrip ontwikkeld voor en inzicht gecreëerd in het belang van dynamisch grondwaterbeheer bij de waterschappen en grondgebruikers (breder dan agrariërs). 17

18 Activiteitenplan 2016 Uitgevoerde activitieiten 2016 Behaald doel/resultaat Samen met stakeholders nadenken over herontwerp van de veenweidensloot en met hen tot projecten komen. Inventarisatie belangen en ideeën over herontwerp veenweidensloot, mede door afstudeeronderzoek. 1 of meer projecten rondom de herontwikkeling van de veenweidesloot met meerdere samenwerkingspartners Organiseren watertafel (voor stakeholders / opdrachtgevers). Pilot sturen met water voorbereiden, project drukdrains opstarten. Kennis delen over projecten Sturen op Nutriënten (afgerond) en Modelpolder (=vormgeven aan sturen met water). Gebruiken resultaten om icoon verder te brengen. Kennis inzetten bij gebiedsprojecten gericht op het verbeteren van de waterkwaliteit, zoals Bewust boeren in Gouwe- Wiericke, en in andere gebieden (Utrecht- West, Rivierenland). Oa. Veenweide nwaterdag (zie bijlage 2) Pilot drukdrains in Spengen (rivierenland Alblasserwaard) Ook in Friesland en bij Drents Overijsselse Delta, zijn pilots gestart Ook proeflocaties in InnovatieProgramma Veenweiden (IPV) Oa. door de brochure atelier teckop, ook governance vraagstukken rond waterbeheer. Project Bewust Boeren in Gouwe Wiericke als ook in Utrecht- West, Rivierenland, maar ook in de Alblasserwaard is kennis ingebracht bij gebiedsprojecten. 1 strategische tafel georganiseerd, waarbij uitgangspunten voor waterbeheer zijn besproken. Diverse pilots verspreid over nederland De Veenweide Waterdag als belangrijkste moment van kennisdelen. Ontwikkeling Proefpolder kringlooplandbouw. Advies aan Nutrienten Rijn- west Veenweide (stroomgebieden). Bijdragen aan communicatie VIC vanuit icoon Sturen met Water. Bijdrage aan de VIC draait door dag. Inzicht verkregen in de waarde voor de realisatie van KRW- doelen en toepassing van ontwikkelde kennis in de praktijk. De innovatiedag, aftrap precisie management en de praktijkdag het roer ipv draait door dag (zie bijlage 3). Diverse bijeenkomsten zie bijlage 2 bijvoorbeeld veenweiden waterdag Door Brabant excursie voldoende boeren voor verschillende pilots en de proefpolder gevonden. In 2017 gaan we verder verbreden door het lectoraat. De waarde voor de realisatie van KRW- doelen is duidelijk geworden en toepassing van de ontwikkelde kennis gebeurt. 1.6 Beoogde en gerealiseerde resultaten & activiteiten voor Communicatie Activiteitenplan 2016 Uitgevoerde activitieiten 2016 Behaald doel/resultaat Het VIC vervult een loketfunctie voor informatie en verbinding voor zowel de grondgebruikers in de veenweiden als overheden. Een VIC draait door & ontmoetingsdag voor een brede doelgroep. Kennisdeling via de communicatiekanalen van het VIC (website, nieuwsbrief (minimaal 6x), innovatiedagen, vakdagen in samenwerking, bijdragen aan Data verzamelen en verspreiden en vragen over onderzoeken beantwoorden. Inhoudelijke en feitelijke informatie ook door externe adviseurs. Oa. de innovatiedag, aftrap precisie management en de praktijkdag het roer moet om (zie bijlage 3) 6x nieuwsbrief Ontwikkeling website en diverse bijeenkomsten (zie bijlage3) Inleidingen en presentaties op diverse bijeenkomsten nieuwe ontwikkelingen demonstreren en ondernemers meenemen. Op meerdere manieren laten zien waar het VIC mee bezig is en om elkaar te ontmoeten en netwerken. 18

19 Activiteitenplan 2016 Uitgevoerde activitieiten 2016 Behaald doel/resultaat symposia en het geven van inleidingen. Diverse ambtelijke /bestuurlijke contactmomenten met de opdrachtgevers: 1) Inhoudelijke overleggen die gepaard gaan met projectontwikkeling (specifiek in het werkgebied van een van de opdrachtgevers) dan wel het sparren over de iconen van het VIC. 2) Een ambtelijk opdrachtgeverssoverleg 1x per jaar om goed aangehaakt te blijven bij de wensen van de opdrachtgevers. Eventuele ontwikkelingen met invloed op de project- scope of fasering worden proactief met de opdrachtgever besproken. Te denken valt aan een veensessie. 3) Indien gewenst een excursie op maat Een eindrapportage te leveren aan de opdrachtgever. Zie ook lijst bijlage 2 Deze rapportage Nieuw meerjarenprogramma, diverse spin- off projecten met opdrachtgevers 19

20 Bijlage 2 diverse excursies/bezoeken/ symposia/bijeenkomsten Datum Bijeenkomst/Excursie Gerelateerd aan icoon/thema Presentatie en duiding eerste resultaten sturen op nutriënten door experts ism Acacia Water, B- ware, WUR Livestock Research en KTC Zegveld Sturen met Water Federatie van VVB's (Vereniging voor Bedrijfsvoorlichting) Zuid- Holland ism PPP- Agro Advies Excursie 2e jaars studenten CAH Strategische tafel beweiding Excursie gemeente Woerden Agrologistiek, Aquatische landbouw Overleg Agrologistiek: routes, timing en kavelstructuur met diverse stakeholders Agrologistiek Veenweiden Waterdag ism Programmabureau Utrecht West Sturen met Water Inleiding en excursie voor agrariërs uit polder Kockengen ism Programmabureau Utrecht West Sturen met Water Excursie 2e jaars studenten CAH, Veenweiden Excursie melkveehouders uit regio Zoeterwoude beweiden Innovatiedag Blik op de Wei ism PPP- Agro Advies,, veenweiden KTC Zegveld, WUR Livestock Research veerkracht Excursie Vereniging Bos- en Natuureigenaren (VBNE) Agrologistiek, Sturen met Water Excursie Farmwalk groep melkveehouders ism De Sturen met Water, Veenweiden Samenwerking beweiden Excursie Milkstory (groep van melkveehouders en consumenten) Excursie groep jonge boeren en loonwerkers Excursie projectgroep (provinciale medewerkers, medewerkers hoogheemraadschap, gemeente, LTO en Staatsbosbeheer) polder Zeevang Excursie kernteam Groene Cirkels Statenbezoek provincie Utrecht ism Provincie Utrecht Teamdagen docenten CAH Vilentum en introductie overnachtingsmogelijkheden Teamdagen docenten CAH Vilentum en introductie overnachtingsmogelijkheden Bezoek college Bodegraven Reeuwijk Excursie 2e jaars studenen Inholland Delft Bezoek bestuur HHSK inclusief excursie Rabobank Teamdag Teamdag Bel Leerdammer Bezoek werkgroep Unie van Waterschappen Bezoek Stuurgroep Groene Hart Veenweiden veerkracht, Veenweiden beweiden Sturen met water Sturen met water Aquatische Landbouw Sturen met Water, Aquatische Landbouw 20

21 Excursie Team landbouw en ruimtelijke kwaliteit provincie Zuid- Holland Excursie melkveehouders CONO ism PPP- Agro Advies Kick off Proeftuin op locatie VIC ism LTO Noord, WUR Livestock Research, PPP- Agro Advies Werkbezoek HHNK Bezoek burgemeester Krimpenerwaard Bezoek gezelschap uit Noord- Holland Bezoek bestuur HDSR en bestuur Unie van Waterschappen Bezoek stuugroeplid Gouwe Wiericke Bezoek bestuur Stichting Weidegang Bezoek Natuur en Milieu Bezoek LTO Nederland beleidsmedewerkers ism PPP- Agro Advies Excursie 2e jaars CAH studenten Studiegroep melkveehouders Bel Leerdammer ism PPP- Agro Advies Excursie leerlingen eerstejaar Technasium middelbare school Calls college Nieuwegein Inleiding voor studenten WUR Internationaal Land en Waterbeheer Excursie projectgroep uit Kloosterzijl Excursie Biologische Melkveehouders Innovatiedag 'Het roer moet om!' ism PPP- Agro Advies, KTC Zegveld Veldcongres 'Natte teelten in het veengebied' ism STOWA, Radboud Universiteit, Programmabureau Utrecht West, Louis Bolk Instituut Rabobank Food & Agri team Midden Nederland Symposium onderwaterdrainage ism WUR Livestock Research Studiegroep melkveehouders Bel Leerdammer ism PPP- Agro Advies Bezoek programmateam bodemdaling Provincie Zuid- Holland Bezoek bestuurders Midden Delfland Sturen met Water, Aquatische Landbouw Sturen met Water Sturen met Water, Aquatische Landbouw, veenweiden breed Aquatische Landbouw Sturen met Water Veenweiden Veerkacht, Veenweiden beweiden Aquatische Landbouw, Veenweiden Veerkracht Aquatische Landbouw Sturen met Water, Aquatische Landbouw Sturen met Water, Aquatische Landbouw 21

22 Bijlage 3 diverse studenten trajecten Titel/thema Naam student Icoon Studierichting School Viskweek in de veenweiden Chrissy van den Dool Aquatische Landbouw Inholland Delft Hogeschool Veenweidensloot Marco Buitelaar Sturen met Water Watermanagement Rotterdam Stikstoflevering digestaat op veengrond Sven Hofs (spin- off) CAH Dronten Stikstoflevering digestaat op veengrond Jos Bom (spin- off) CAH Dronten Stikstoflevering digestaat op veengrond Dirk Italiaander (spin- off) CAH Dronten Effect van de toevoeging van water op de stikstofbenutting Jelle Simmes (spin- off) CAH Dronten Effect van de toevoeging van water op de stikstofbenutting Joris Simmes Effect van de toevoeging van water op de stikstofbenutting Tristan Smits Technische oplossingen voor viskweeksysteem in de veenweiden Chrissy van den Dool (spin- off) (spin- off) Aquatische Landbouw Technische oplossingen voor viskweeksysteem in de veenweiden Anouk Plas Aquatische Landbouw Technische oplossingen voor viskweeksysteem in de veenweiden Daan Engberts Aquatische Landbouw Technische oplossingen voor viskweeksysteem in de veenweiden Technische oplossingen voor viskweeksysteem in de veenweiden Technische oplossingen voor viskweeksysteem in de veenweiden Technische oplossingen voor viskweeksysteem in de veenweiden Roel van Marrewijk Pieter van der Beek Vanessa Meulenberg Sibonginkosi Mataure Waterverbruik melkvee Geert van Berkel Waterverbruik melkvee Lisette in 't Hout Waterverbruik melkvee Mark de Bree Waterverbruik melkvee Heine van Assen Aquatische Landbouw Aquatische Landbouw Aquatische Landbouw Aquatische Landbouw (spin- off) (spin- off) (spin- off) (spin- off) Landschap & Enverinment Landschap & Enverinment Young Proffesional Techniek Young Proffesional Techniek Young Proffesional Techniek CAH Dronten CAH Dronten Inholland Delft Inholland Delft Inholland Delft Inholland Delft Inholland Delft Inholland Delft Inholland Delft CAH Dronten CAH Dronten CAH Dronten CAH Dronten 22