Protocollenboek Voorbehouden en Risicovolle en Overige handelingen. Hoofdstuk Tracheacanule

Transcriptie

1 Protocollenboek Voorbehouden en Risicovolle en Overige handelingen Hoofdstuk Tracheacanule

2 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Tracheacanule Inhoudsopgave Tracheotomie en tracheostoma... 3 Bevochtiging luchtwegen bij tracheotomie en tracheostoma... 5 Verzorging tracheotomie en tracheostoma... 7 Spreken met tracheotomie en tracheostoma... 3 Tracheacanules... 6 Materialen en hulpmiddelen tracheotomie en tracheostoma... 8 Vilans

3 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Tracheacanule 3 Tracheotomie en tracheostoma Een tracheotomie is het openen van de luchtweg door het insnijden van enkele kraakbeenringen van de luchtpijp (trachea). Dit gebeurt via een snede in de huid in het midden van de hals, vlak boven het borstbeen. Door de opening wordt een buisje (tracheacanule) geplaatst. De tracheacanule houdt de snede open. Bij een tracheostoma wordt de luchtpijp tijdens een operatie ingehecht in de hals. Door de opening in de hals wordt een tracheacanule geplaatst. De tracheacanule voorkomt krimpen van de stoma. In beide gevallen zorgt de tracheacanule voor een kunstmatige verbinding tussen de luchtweg en de buitenlucht. Gebruik termen tracheotomie en tracheostoma De termen tracheostoma en tracheotomie worden vaak niet consequent gebruikt. Hier gebruiken we de termen als volgt. Een tracheotomie is een niet-eindstandig stoma: er wordt een sneetje in de trachea gemaakt. De verbinding die de trachea vormt tussen de onderste en bovenste luchtwegen (mond-, neus- en keelholte) blijft intact. Een tracheostoma is een eindstandig stoma: de luchtpijp eindigt in de hals. Er is geen verbinding tussen de onderste en bovenste luchtwegen. Afbeelding: Links, tracheotomie (niet-eindstandig stoma) rechts, tracheostoma (eindstandig stoma) Tracheotomie Een tracheotomie is noodzakelijk wanneer de natuurlijke ademweg is verstoord. Dit is wanneer de luchtpijp vernauwd of afgesloten is. De ingreep wordt vaak acuut gedaan en kan tijdelijk zijn. Een vernauwing in de ademhalingsweg kan ontstaan door: zwelling bij een allergische reactie; zwelling van ontstoken weefsel; zwelling na operatief ingrijpen in hoofd/halsgebied; zwelling of schade na trauma; verlamming van één of beide stembanden; obstructie door corpus alienum (vreemd voorwerp); obstructie door littekenweefsel ten gevolge van decubitus in de luchtpijp, wanneer bij beademing de ballon rond de tube op weefsel heeft gedrukt; (voorlopig-) inoperatieve tumor ter plaatse; Folder ErasmusMC, 204. Vilans Inleiding Tracheotomie en tracheostoma: (van 2)

4 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Tracheacanule 4 langdurige beademing. Een tracheotomie kan ook noodzakelijk zijn voor invasieve beademing bij cliënten die langdurig beademd moeten worden, bv. cliënten met spierziekten. Dit zijn cliënten: bij wie non-invasieve beademing niet meer lukt; die zich voortdurend verslikken en daardoor aspiratiepneumonie oplopen; die niet kunnen hoesten en geen baat (meer) hebben bij aangeleerde hoesttechnieken. Tracheostoma Een tracheostoma wordt aangelegd na een laryngectomie. Vaak is hetzelfde gebied ook beschadigd door chemo- en/of radiotherpie. Bij een laryngectomie worden het strottenhoofd (larynx), waaronder ook de stembanden, verwijderd. Tijdens de operatie wordt de luchtpijp ingehecht in de hals. Dit is een blijvende stoma 2. Verschil in fysiologie tracheotomie en tracheostoma Fysiologie tracheotomie Er blijft een verbinding bestaan tussen de luchtweg en de voedselweg (slokdarm). De cliënt ademt voornamelijk in en uit via de canule, ademen via de neus en mond is mogelijk tenzij een zwelling of obstructie de ademweg volledig afsluit. De cliënt heeft nog wel stembanden, maar kan deze niet gebruiken als voorheen. De lucht(druk) die nodig is om de stembanden te laten werken verdwijnt via de canule. De zwelling of obstructie boven de stembanden blokkeert de verbinding tussen onderste en bovenste luchtwegen. Er kunnen verslikproblemen ontstaan, omdat de cliënt gehinderd wordt bij het slikken vanwege de aanwezigheid van de canule of door een zwelling van het strottenklepje. De snede in de luchtpijp is tijdelijk. Tijdens de verrichting streeft de arts naar het zo min mogelijk veranderen van de bestaande weefselstructuur. Dit heeft tot gevolg dat de vorm en de werking van de tracheotomie afhankelijk zijn van de aanwezigheid van een canule. Fysiologie tracheostoma Er is geen verbinding meer tussen de luchtweg en de voedselweg. Het is dus een eindstandig stoma. De cliënt ademt alleen in en uit via de tracheostoma. Ademen via de neus en mond is niet meer mogelijk. De cliënt heeft geen stembanden meer. Er bestaat geen verbinding meer tussen de onderste en bovenste luchtwegen. Verslikken is onmogelijk. Een tracheostoma is een definitieve constructie en is voor zijn vorm en werking niet afhankelijk van de aanwezigheid van een canule. Een stoma kan de eerste periode na aanleg of bij langdurige slijmvliesirritatie (bijvoorbeeld bij bestraling of ontsteking) wel krimpen. Reanimatie Beadem een cliënt met een eindstandig tracheostoma nooit via de mond of neus! Bronnen Veldnorm chronische beademing, versie.0, Vereniging Samenwerkingsverband Chronische Ademhalingsondersteuning, 202. Websites UMC Utrecht, Leiden en Erasmus MC (ingezien 205). Website Centrum voor Thuisbeademing, Utrecht (ingezien 205). 2 Website LUMC (externe link; ingezien 205). Vilans Inleiding Tracheotomie en tracheostoma: 2 (van 2)

5 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Tracheacanule 5 Bevochtigen van de luchtwegen Onder normale omstandigheden zorgt de neus voor conditionering van de ingeademde lucht: de lucht wordt gereinigd, bevochtigd en verwarmd. Wanneer ingeademde lucht niet via de neus gereinigd, bevochtigd en verwarmd wordt, zoals bij een tracheotomie en tracheostoma, kan dit leiden tot indikking van sputum, korstvorming en infectie. De lucht moet dan op een andere manier bevochtigd worden. Er zijn verschillende manieren om de inademingslucht te bevochtigen. Met een kunstneus; een filter of een pleister met filter (bij eindstandige tracheostoma). Door middel van druppelen of sprayen met NaCl 0,9%. Met elektrische bevochtiging, bij invasief beademde cliënten; bij non-invasief beademde cliënten op indicatie. De ingeblazen lucht wordt over verwarmd water geleid. Filter (kunstneus) Plaats de filter op de tracheacanule bij een tracheotomie. Plaats bij een eindstandige tracheostoma de filter op de stomapleister of op de eendelige canule. Bij beademde cliënten wordt de filter in het beademingssysteem geplaatst. De filters worden ook wel kunstneuzen genoemd. Ze nemen de functie van de neus gedeeltelijk over: de ingeademde lucht wordt verwarmd en bevochtigd en de ademhalingsweerstand in de longen wordt hierdoor hersteld. Vervang de filter dagelijks. Een nat filter geeft extra weerstand en kan de ademhaling belemmeren. Aandachtspunt Plaats de kunstneus niet op de tracheacanule of de eindstandige tracheostoma als er veel sputum in de luchtwegen zit. Een flinke hoestbui kan de kunstneus volledig verstoppen. Bij aanwezigheid van sputum kan de weerstand in de filter dusdanig toenemen dat de luchtpassage wordt belemmerd en de cliënt benauwd wordt. Druppelen of sprayen Heeft de cliënt ondanks het gebruik van een filter last van taai sputum en korstvorming in de canule of in de trachea, druppel dan de canule of de eindstandige tracheostoma met fysiologisch zout (NaCl 0,9%). Doorgaans wordt á 2 ml NaCl 0,9% gedruppeld. Herhaal het druppelen tot er geen sputum meer opgehoest wordt (meestal 2 tot 3 keer) Bij cliënten die beademd worden, wordt na het druppelen soms met een beademingsballon wat extra lucht in de longen ingebracht. Hierdoor wordt het fysiologisch zout goed vermengd met het sputum en is het gemakkelijker op te hoesten of weg te zuigen. Aandachtspunten Druppel niet wanneer het sputum helder en dun is; De cliënt dient een hoestrefllex te hebben; Ontlucht de cuff (indien aanwezig) van de canule vóór het starten met druppelen, zodat eerst evt. op de cuff aanwezig sputum opgehoest of weggezogen kan worden; Druppel op de inademing van de cliënt Centrum voor thuisbeademing Utrecht, 200. Vilans Achtergrondinformatie Bevochtiging luchtwegen bij tracheotomie en tracheostoma: (van 2)

6 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Tracheacanule 6 Druppel bij voorkeur niet direct voor of na het eten. De cliënt kan misselijk worden, braakneigingen krijgen en/of gaan braken. Er kunnen voedselresten in de trachea komen (aspiratie); Laat na het druppelen niet meteen ophoesten. Laat de NaCl 0,9% even inwerken, laat de cliënt vervolgens diep inademen en hierna ophoesten; Leer de cliënt, in overleg met de arts / fysiotherapeut, ophoesttechnieken (bv. huffen: ophoesten op een krachtige uitademing); Gebruik de druppelvloeistof cliëntgebonden; Houd de vloeistof steriel. Gebruik bij voorkeur eenmalige verpakkingen; Gooi vloeistoffen in een verpakking die meerdere malen wordt gebruikt, na maximaal 24 uur weg. Noteer datum en tijdstip van openen op de verpakking. Uitzuigen Wanneer een kunstneus, druppelen met NaCl 0,9% niet helpen, of wanneer een cliënt niet zelf kan (leren) ophoesten dient de canule of de eindstandige stoma regelmatig te worden uitgezogen (zie uitzuigen luchtwegen). Bronnen Hygiënerichtlijn voor verpleeghuizen en woonzorgcentra, Landelijke Centrum voor Hygiëne en Veiligheid (LCHV), 205. Verzorging van de luchtwegen (revalidatie), Werkgroep Infectiepreventie, Websites UMC Utrecht, Leiden en Erasmus MC, Antoni van Leeuwehoek en Vumc en Patiëntenvereniging voor Stembandlozen (ingezien 205). Richtlijn zorg voor een kind met een tracheacanule, Landelijke Werkgroep TracheaCanule bij Kinderen, Vilans Achtergrondinformatie Bevochtiging luchtwegen bij tracheotomie en tracheostoma: 2 (van 2)

7 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Tracheacanule 7 Verzorging tracheotomie en tracheostoma Een tracheotomie met tracheacanule en een eindstandige tracheostoma dienen meerdere malen per dag verzorgd te worden. De frequentie van de verzorging hang af van hoe vers de tracheotomie of het stoma is, of de client veel last heeft van sputum en evt aanwezige complicaties. Doorgaans vindt de verzorging plaats voor de maaltijden en voor het slapen gaan. Doel van goede tracheazorg is het voorkomen van luchtweginfecties, huidirritatie en wondjes. De verzorging bestaat uit: voorkomen van ophoping of vastzitten van slijm (sputum) in de canule of de luchtwegen door voldoende bevochtiging van de inademingslucht, door ophoesten of wegzuigen van sputum (zie hiervoor document bevochtiging luchtwegen bij tracheotomie en tracheostoma); reinigen (het vrijhouden van al of niet aangekoekt slijm) van de trachea(binnen)canule en het eindstandige tracheostoma; verzorgen van de huid rondom de canule en het eindstandige tracheostoma. Reinigen en verzorgen tracheotomie Een tracheotomie (niet eindstandig) heeft altijd een tracheacanule om de verbinding tussen de luchtpijp en de buitenwereld open te houden. De tracheacanule kan eendelig of tweedelig (binnen- en buitencanule) zijn. De halsplaat / flens is het deel waaraan de canule bevestigd is en dat tegen de hals rust. De huid achter het halsplaatje wordt doorgaans beschermd met een metaline splitgaas. Canule met cuff Wanneer de cliënt een canule met cuff heeft, ontlucht de cuff tijdens de verzorging (zie cuff en cuffdrukmeting). De binnencanule Verwijder de binnencanule uit de buitencanule en reinig de binnencanule vervolgens minimaal tweemaal per dag. De eerste vijf dagen na de operatie vaker, om indrogen van wondvocht en sputum te voorkomen. Maak de binnencanule schoon onder stromend water, met gebruik van een gaasje en een kunststof pincet, een kniepincet of een niet pluizend wattenstokje. Droog de canule met een gaasje. Gebruik zo nodig water, of een niet irriterende wateroplosbare gelei (bv Silcospray, K- gel) om het inbrengen te vergemakkelijken. Bij een cliënt die beademd wordt, moet tijdens het reinigen van de binnencanule een reservebinnencanule ingebracht worden, zodat de beademing gecontinueerd kan worden. Bewaar de reservebinnencanule droog en stofvrij. Reinigen spreekdopje of spreekklepje Maak het spreekdopje of het spreekklepje schoon onder stromend water, evt. met gebruik van een gaasje. Droog het spreekdopje of het spreekklepje met een gaasje. Metaline splitgaas Verschoon het metaline splitgaas achter het halsplaatje van de canule tegelijk met de verzorging van de binnencanule of eerder wanneer het zichtbaar vuil is. Canuleband Vilans Achtergrondinformatie Verzorging tracheotomie en tracheostoma: (van 6)

8 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Tracheacanule 8 Vervang het canuleband één keer per week of als het vochtig en/of zichtbaar vervuild is. Verwijjder het oude canuleband pas als het nieuwe bevestigd is. De canule is dus even met twee bandjes bevestigd. Op deze manier kan de canule er niet per ongeluk uitgehoest worden. Gebruik een platte knoop aan de zijkant van de hals om het band te fixeren of gebruik canuleband met klittenbandsluiting. Laat ongeveer één vinger ruimte tussen het band en de hals van de cliënt. Aandachtspunten Zorg voor een reservecanule en een tracheaspreider (volgens afspraak) voor het geval de cliënt de canule per ongelijk uithoest. Handel volgens afspraak. Observeer het slikken. Cliënten met een tracheacanule hebben vaker slikproblemen. Schakel zo nodig een logopedist in. Laat bij voorkeur de cuff tijdens het eten leeg, zodat de cliënt voelt hoe het slikken gaat. Zilveren of metalen canule Poets een zilveren canule één keer per week met zilverpoets of tandpasta. Afdoppen tracheacanule Een cliënt kan tijdelijk een tracheacanule nodig hebben. Bouw het gebruik van de tracheacanule geleidelijk af wanneer de indicatie voor de tracheotomie met tracheacanule is opgeheven. Doe dit door afdoppen van de canule volgens afspraak (afdopschema). Een voorwaarde voor het starten met afdoppen is dat de cliënt geen (benauwdheids)klachten heeft bij gebruik van de spreekklep. De frequentie en duur van het afdoppen worden geleidelijk opgevoerd, op geleide van (benauwdheids)klachten, bloedgas en/of saturatie van de clënt. De arts beslist wanneer de tracheacanule definitief verwijderd kan worden. Aandachtspunten Dop alleen af bij een cliënt met een canule zonder cuff of met een lege cuff! Stel de cliënt gerust: afdoppen kan vooral in het begin angst oproepen. Observeer de cliënt. Reinigen en verzorgen eindstandige tracheostoma In een eindstandige tracheostoma zit meestal geen tracheacanule. Soms een eendelige (siliconen) canule om de stoma open te houden. Vaak wordt die alleen s nachts gebruikt. Op de stoma wordt een stomapleister geplakt waarin een filter en/of een spreekklep geplaatst wordt. Tussen de slokdarm en de trachea zit meestal een spraakprothese. Reinigen (eendelige) tracheacanule Maak de canule schoon onder stromend water, met gebruik van een gaasje en een kunststof pincet, een kniepincet of een niet pluizend wattenstokje. Droog de canule met een gaasje of tissue. Bewaar de reserve binnencanule droog en stofvrij wanneer hij niet gebruikt wordt. Voor vervanging van het canuleband gelden dezelfde richtlijnen als bij een canule in een tracheotomie. In bijzondere situaties kan een eindstandige tracheostoma een tweedelige tracheacanule hebben. Bijvoorbeeld wanneer de trachea dichtgedrukt dreigt te worden door een tumor, of een tweedelige tracheacanule met cuff, wanneer er lekkage van veel wondvocht is uit een fistel en voorkomen moet worden dat het vocht in de stoma terecht komt. Vilans Achtergrondinformatie Verzorging tracheotomie en tracheostoma: 2 (van 6)

9 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Tracheacanule 9 Verwijderen en vervangen stomapleister In de stomapleister kan een filter en/of spreekklep en een eendelige canule gezet worden. Vervang de pleister bij luchtlekkage of als hij loslaat. Vervang de pleister in ieder geval na 3 dagen. Het plakken van de stomapleisters kan als de huid rond de tracheostoma voldoende genezen is en de hechtingen zijn verwijderd. Verwijder de pleister met daarvoor geschikt materiaal, bv. een removedoekje. Maak de huid vervolgens goed schoon en breng de nieuwe pleister aan. Aandachtspunten : zorg dat de huid rondom de stoma droog is; zorg dat de pleister een beetje warm is door de achterkant in de handen warm te wrijven; voor het fixeren van de pleister zijn er speciale lijmdoekjes bv. Skin Prep; trek de huid strak op het moment van het plakken van de pleister; masseer de pleister, wanneer deze op de huid zit, om hem iets steviger te fixeren. Verzorgen spraakprothese Cliënten met een tracheostoma hebben vaak een spraakprothese die geplaatst wordt tussen de trachea en de slokdarm. De spraakprothese wordt gereinigd via de opening van de tracheostoma. Verwijder met een speciaal borsteltje (Provox Brush) slijm en voedselresten uit de spraakprothese. Doe dit 2x per dag en na elke maaltijd. Verwijder kleine deeltjes die niet met het borsteltje verwijderd kunnen worden met de Provox Flush of Blaasbalgje. Doe dit één keer daags s avonds met water of lucht. Aandachtspunten 2 Observeer de spraakprothese op lekkage van speeksel, vocht en/of voedsel vanuit de slokdarm. Spoel het borsteltje na gebruik met water en droog het af. Het gebruik is per cliënt. Gebruik het borsteltje uiterlijk één maand. Neem contact op met de KNO-arts bij lekkage. Gebruik een Provox Plug (volgens afspraak) om de prothese af te sluiten. Bij lekkage zal de stemprothese poliklinisch vervangen worden door de KNO-arts. De gemiddelde levensduur van de spraakprothese is drie tot vier maanden, doordat zich op het materiaal een schadelijke biofilm vormt van bacteriën en gisten. Hierdoor gaat de prothese lekken of wordt het spreken moeilijker door een hogere weerstand. Zuivelproducten, zoals karnemelk en yakult zouden de biofilmvorming reduceren. Het (krachtig) ventileren van de prothese en het gebruik van cafeïnehoudende frisdranken zoals cola blijkt de biofilmvorming te vertragen. Waarschijnlijk wordt de levensduur van de prothese zo verlengd 3. Afbeelding: spraakprothese tussen slokdarm en trachea 4 Vervangen tracheacanule Website Antoni van Leeuwenhoek (gezien 205). 2 Provox Web (gezien 205). 3 Exogenous factors influencing voice prosthetic biofilm; mw. R.H. Free; maart Website neurolog.be (gezien 205). Vilans Achtergrondinformatie Verzorging tracheotomie en tracheostoma: 3 (van 6)

10 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Tracheacanule 0 Drie maanden na de tracheotomie is er in de hals een fistel gevormd. Uit oogpunt van infectiepreventie is er geen reden om de buitencanule (van een tweedelige canule) regelmatig te vervangen. Dit heeft geen zin, omdat deze steeds op dezelfde plaats wordt ingebracht. Tweedelige kunststof canules moeten echter na ongeveer 4 weken vervangen worden. Eendelige canules worden gewisseld wanneer de cliënt alleen s nachts een canule draagt of op een andere specifieke indicatie. Bij kinderen dient de tracheacanule om de tot 4 weken (volgens afspraak) gewisseld te worden, om verstopping te voorkomen en vanwege kwaliteitsverandering van het gebruikte materiaal 2. Verzorgen van de huid Zorg dat de huid rondom de tracheotomie en de tracheostoma intact blijft. Reinig bij de verzorging de huid achter het halsplaatje en bij een eindstandige tracheostoma de huid rondom de stoma, met een vochtig gaasje. Maak de huid droog. Aandachtspunten Inspecteer de huid rondom canule of de eindstandige stoma dagelijks op irritatie, beschadiging en ontstekingsverschijnselen (roodheid, zwelling, temperatuurverschil). Inspecteer de eindstandige tracheostoma en de spraakprothese met een lampje. Gebruik zo nodig (volgens afspraak) huidbeschermingsmiddelen. Smeer de binnenrand van de eindstandige tracheostoma in met vaseline- / lanolinezalf (volgens afspraak) om de stoma soepel te houden, verwijder korstjes zo nodig met een kniepincet. Voorkom decubitus door de druk van het halsplaatje. Let op dat het canuleband niet te strak, maar ook niet te los zit. Zorg dat het splitgaas de huid voldoende beschermt. Gebruik zo nodig foam splitgaas (of ander drukverminderend materiaal (volgens afspraak). Gebruik (volgens afspraak) zilvernitraat bij stomagranuloom (wildvlees). Algemene aandachtspunten en hygiëne tracheotomie en tracheostoma Draag handschoenen en gebruik andere persoonlijke beschermingsmiddelen, zoals een schort, een bril en een mondneusmasker of een face-shield, wanneer er risico is op contact met excreta. Zorg dat er voerder of mandrijn bij de cliënt aanwezig is. De voerder zorgt voor een rond uiteinde waardoor een nieuw in te brengen canule gemakelijker ingebracht wordt en de kans op een onjuiste route minimaliseert. Zorg dat er een reservecanule aanwezig is (volgens afspraak). Zorg dat er een tracheaspreider bij de cliënt aanwezig is (volgens afspraak). Drie maanden na de tracheotomie is er in de hals een fistel gevormd. Zorg (volgens afspraak) voor uitzuig- en zuurstofapparatuur. Verzorging van de luchtwegen (revalidatie), Werkgroep Infectiepreventie, Richtlijn zorg voor een kind met een tracheacanule, Landelijke Werkgroep TracheaCanule bij Kinderen, Vilans Achtergrondinformatie Verzorging tracheotomie en tracheostoma: 4 (van 6)

11 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Tracheacanule Complicaties bij cliënten met een tracheacanule Probleem Oorzaak Acties Taai slijm. Droge lucht. Irritatie van de luchtpijp. Roken of in verleden veel gerookt hebben. Veel helder en dun slijm. Ophoesten van spoortjes bloed bij het slijm. Geel/groen slijm, soms een beetje bloed. Verkoudheid. Te veel druppelen met NaCl 0,9%. Gebruik van slijmverdunner. Luchtpijp is te droog, waardoor er korstvorming ontstaat. Door deze korstjes steeds op te hoesten raakt de trachea geïrriteerd/beschadigd. Canule drukt tegen de luchtpijp, dit irriteert de luchtpijp. Canulebandje zit te los, waardoor de canule te bewegelijk is, wat trachea weer irriteert en prikkelt. Kan gevolg van een luchtweginfectie zijn. Kriebelhoest. Irritatie van de luchtpijp door droge lucht. Roodheid van de huid onder de canule. Drukplek van de canule. Obstructie in de canule waardoor benauwdheid optreedt. De buitencanule valt uit de luchtpijp/hals. Ophoesten van etensresten. Het slijm irriteert de huid. Het halsplaatje van de canule. á 2 keer extra per dag druppelen met fysiologisch zout (NaCl 0,9%), eventueel vaker. Eventueel in overleg met arts starten met medicatie om het slijm dunner en makkelijker ophoestbaar te maken. Verhoog de luchtvochtigheid in huis. In overleg met arts stoppen met slijmverdunner. Verminder de hoeveelheid NaCl 0,9% met druppelen of druppel minder vaak. De luchtpijp vaker bevochtigen (zoals bij kriebelhoest verder in tabel). Controleer of canulebandje niet te los of te strak zit. Leer goede hoesttechniek aan. Bij blijvend bloedverlies overleg met arts. Gebruik filter. Observeer ademhaling, temperatuur, evt pijn bij ademhalen. Raadpleeg (huis)arts. Druppel zo nodig á 2 keer per dag extra met NaCl 0,9%. Druppel á 2 keer daags extra met NaCl 0,9%. Verhoog de luchtvochtigheid in huis, bijvoorbeeld door vernevelaar. Is de huid erg gevoelig en teer dan kan er preventief beschermd worden met Cavilon of Duoderm Thin (volgens afspraak). Beide zorgen voor een beschermlaag. Daarna een splitgaasje onder de canule doen, dit verschonen zodra het vochtig is. Het halsplaatje van de canule. Gebruik drukverminderend materiaal (volgens afspraak). Slijmprop of korst in de binnencanule. De binnencanule eruit halen en schoonmaken. Canulebandje zit te los. Plaats de buitencanule terug volgens afspraak. Gebruik een voerder. Eventueel tijdelijk de binnencanule in opening plaatsen. Verslikken. Lekkend spraakknoopje (bij eindstandige tracheostoma). Raadpleeg (huis)arts. Raadpleeg KNO-arts. Vilans Achtergrondinformatie Verzorging tracheotomie en tracheostoma: 5 (van 6)

12 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Tracheacanule 2 Bronnen Hygiënerichtlijn voor verpleeghuizen en woonzorgcentra, Landelijke Centrum voor Hygiëne en Veiligheid (LCHV), 205. Verzorging van de luchtwegen (revalidatie), Werkgroep Infectiepreventie, Websites UMC Utrecht, Leiden en Erasmus MC, Antoni van Leeuwehoek en Vumc en Patiëntenvereniging voor Stembandlozen (gezien 205). Schema complicaties is van de website van het Leids Universitair Medisch Centrum (update van 204 en 205). Richtlijn zorg voor een kind met een tracheacanule, Landelijke Werkgroep TracheaCanule bij Kinderen, Vilans Achtergrondinformatie Verzorging tracheotomie en tracheostoma: 6 (van 6)

13 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Tracheacanule 3 Spreken met tracheotomie en tracheostoma Geluid ontstaat in het strottenhoofd (adamsappel) dat een verbinding vormt tussen de trachea (luchtpijp) en de keelholte. In het strottenhoofd liggen de stembanden. Dit zijn twee plooien die door spieren naar elkaar gebracht kunnen worden en zo de luchtpijp afsluiten. Als de stembanden tegen elkaar gehouden worden, kunnen ze in trilling gebracht worden door de uitgeademde lucht. Deze stembandtrilling veroorzaakt geluid. Afbeelding: strottenhoofd met stembanden Spreken met een tracheotomie met tracheacanule Voor het spreken is nodig dat uitademingslucht de stembanden in trilling brengt. Bij cliënten met een geopende tracheacanule zal de uit te ademen lucht echter de weg van de minste weerstand kiezen. De lucht gaat via de tracheacanule naar buiten. De lucht komt niet langs de stembanden en spreken is niet mogelijk. Afsluiten van de canule met de vinger Om te zorgen dat de uitademingslucht wel langs de stembanden gaat en geluid geeft, kan de cliënt de tracheacanule afsluiten met de vinger. De inademing gaat via de canule en de uitademing gaat via de normale ademweg langs de stembanden. Dit kan alleen als er in de trachea, tussen de tracheacanule en luchtpijpwand, voldoende ruimte is om langs de canule via de mond uit te ademen en/of de cliënt een gevensterde canule heeft. Afbeelding: spreken door afsluiten gevensterde tracheacanule 2 Gebruik spreekdopje, spreekklepje en spreekcanule Een spreekdopje (ook wel spraakhuisje genoemd) vervangt de functie van de vinger. Spreekdopjes kunnen al dan niet een onderdeel zijn van een filter voor bevochting. Een variatie op de spreekdop is het spreekklepje dat inademing van lucht via de canule toestaat maar sluit op het moment van uitademen. Beide zorgen dat de uitgeademde lucht de stembanden passeert waardoor spreken mogelijk is. (ingezien 205). 2 (ingezien 205). Vilans Achtergrondinformatie Spreken met tracheotomie en tracheostoma: (van 3)

14 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Tracheacanule 4 Afbeeldingen: spreekdopje metalen canule met spreekklepje 2 spreekcanule (gevensterde canule) 3 Aandachtspunten Gebruik geen spreekdopje of spreekklepje in combinatie met een opgeblazen cuff. Uitademen wordt dan onmogelijk! Gebruik liever geen spreekdopje, spreekklepje tijdens de slaap. Bij kinderen is speciale aandacht nodig voor de spraakontwikkeling. Spreken met een tracheostoma Cliënten met een tracheostoma hebben geen stembanden meer. Bovendien is spreken onmogelijk omdat de verbinding tussen de onderste en bovenste luchtwegen, waar de uitademingslucht doorheen moet, er niet meer. Afbeeldingen: spraakprothese 4 spreken door afdrukken met vinger 5 handsfree spreekklep 6 Spraakprothese Er wordt operatief een verbinding gemaakt tussen slokdarm en luchtpijp. In deze verbinding wordt een kunststof buisje geplaatst, de spraakprothese. Via de spraakprothese kan er lucht naar en van de trachea naar de slokdarm/keelholte door: het afdrukken van de tracheostoma met de duim of vinger; door het plaatsen van een spreekklep (handsfree spreekklep) in de stomapleister. Een handsfree spreekklep maakt het mogelijk om door een korte luchtstoot de tracheostoma af te sluiten en te spreken zonder de stoma met de hand af te drukken. Wanneer de stomapleister niet goed wordt verdragen, kan een speciale siliconen tube (Barton Mayo) in de stoma worden geplaatst. Hierop passen een filter en/of een handsfree spreekklep. Aandachtspunten Breng de stomapleister zorgvuldig aan, luchtlekkage belemmert spreken. Website LUMC (ingezien 205). 2 Website Radboud MC (ingezien 205). 3 Website MC Haaglanden (ingezien 205). 4 Website rug.nl (ingezien 205). 5 Website KNO.nl (ingezien 205). 6 (ingezien 205). Vilans Achtergrondinformatie Spreken met tracheotomie en tracheostoma: 2 (van 3)

15 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Tracheacanule 5 Gebruik een gevensterde canule of een canule met gaatjes wanneer de cliënt een canule nodig heeft. Het venster zorgt dat de uitademingslucht naar de spraakprothese kan. De siliconen tube moet goed passen. Slokdarmspraak Voordat de spraakprothese er was leerden alle cliënten spreken met de injectiemethode. Lucht vanuit de slokdarm wordt op een bepaalde manier naar achter in de slokdarm geperst ( geïnjecteerd ). Daarna komt de lucht door een soort opboeren weer terug waardoor het bovenste deel van de slokdarm in trilling wordt gebracht. Hierdoor ontstaat geluid. Elektronische spreekapparatuur Een derde manier spreken is met elektronische spreekapparatuur (bijvoorbeeld de Servox). De cliënt zet het apparaat dat trillingen maakt, tegen de hals. De lucht in mond- en keelholte wordt in trilling gebracht, de trillingen worden omgezet in geluid. Nadeel is dat het spreekapparaat onder handbereik moet zijn. Bovendien klinkt de stem metaalachtig. Bronnen Website Vereniging samenwerkingsverband chronische ademhalingsondersteuning, VSCA. Websites UMC Utrecht, Leiden en Erasmus MC, Antoni van Leeuwehoek, Radboud UMC en Vumc en Patiëntenvereniging voor Stembandlozen (ingezien 205). Websites Verder zonder stembanden en website vrienden van kinderen met een tracheacanule Vilans Achtergrondinformatie Spreken met tracheotomie en tracheostoma: 3 (van 3)

16 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Tracheacanule 6 Tracheacanules Een canule is een buisje dat via een opening in de hals in de luchtpijp (trachea) geplaatst wordt. Door dit buisje vindt de ademhaling plaats. De halsplaat / flens is het deel waaraan de canule bevestigd is en dat tegen de hals rust. Bekende merken zijn Shiley, Portex, Bivona, Mallinckrodt en Tracoe. Ze hebben een diameter van 2,5-0 mm. Er zijn meerdere soorten canules: kunststof canule, disposable (PolyVinylChloride, siliconen - alleen eendelig - of andere plastics); zilveren of metalen canule (nooit met cuff); met binnencanule (tweedelige canule); zonder binnencanule (eendelige canule); met en zonder cuff; met of zonder venster (zie ook spreken met tracheacanule); met en zonder voerder (om de canule in te brengen/ wisselen); met of zonder zuurstoflijn (zie materialen voor zuurstoftoediening); met of zonder uitzuig- of spraakmogelijkheid (zie uitzuigen tracheacanule en spreken met een tracheacanule). Kunststof en metalen canules PVC-canules worden veel gebruikt. Op indicatie wordt een siliconencanule (flexibeler) (nadeel: aankoeken sputum, voordeel: kan langer blijven zitten) of een zilveren canule (in algemeen minder last van sputumproductie) gebruikt. Metalen en zilveren canules worden gebruikt als een cliënt langdurig een canule nodig heeft. Ze gaan lang mee en geven weinig allergische reacties. Een kunststof canule heeft een dikkere wand en daardoor een kleiner lumen dan een zilveren canule. Kunststof canules zijn kwetsbaarder, ze kunnen gemakkelijk beschadigd raken bij het reinigen. Ze kunnen ongeveer 4 weken blijven zitten. Afbeelding: zilveren canule met voerder, binnencanule en spraakklepje, buitencanule met flens Tweedelige tracheacanule De canule bij een niet-eindstandige tracheotomie bestaat meestal uit een binnen- en een buitencanule. De buitencanule zit in de tracheotomie of de tracheostoma. De binnencanule wordt met een palletje (of andere bevestiging) vastgemaakt in de buitencanule. Vanwege verhoging van de ademweerstand zijn binnencanules niet geschikt voor jonge kinderen 2. Tweedelige kunstof canules zijn er met en zonder cuff. Een cuff is een ballonnetje dat als een manchet om de buitencanule van een tweedelige canule zit (zie cuff en cuffdruk). Website Radboud UMC Nijmegen (gezien 205). 2 Richtlijn zorg voor een kind met een tracheacanule, Landelijke Werkgroep TracheaCanule bij Kinderen, Vilans Materiaalbeschrijving Tracheacanules: (van 2)

17 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Tracheacanule 7 Afbeelding: tweedelige kunststof tracheacanule (binnencanule zit in de buitencanule) met cuff en cufflijn Eendelige tracheacanule Bij een eindstandig tracheostoma wordt direct na de operatie vaak een canule geplaatst om krimpen van de stoma te voorkomen. Dit is meestal een eendelige canule. Als de wond is genezen, is een canule meestal niet meer nodig. Sommige cliënten dragen alleen s nachts een canule om krimpen van de stoma tegen te gaan. Afbeelding: ééndelige tracheacanule 2 Gevensterde canule Een canule kan een venster hebben (een gefenestreerde canule). Het venster zit in het gebogen deel van de canule (binnen- en buitencanule) en kan spreken en ademhalen via de mond soms vergemakkelijken als de canule is afgesloten. Afbeelding: gevensterde tracheacanule 3 Bronnen Veldnorm chronische beademing, versie.0, Vereniging Samenwerkingsverband Chronische Ademhalingsondersteuning, 202. Websites UMC Utrecht, Leiden en Erasmus MC (gezien 205). Richtlijn zorg voor een kind met een tracheacanule, Landelijke Werkgroep TracheaCanule bij Kinderen, Website Smith Medical (ingezien 205). 2 Website MediqTefa (ingezien 205). 3 Website Erasmus MC (gezien 205). Vilans Materiaalbeschrijving Tracheacanules: 2 (van 2)

18 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Tracheacanule 8 Materialen en hulpmiddelen tracheotomie en tracheostoma Een tracheotomie (niet eindstandig) heeft een tracheacanule om de verbinding tussen de luchtpijp en de buitenwereld open te houden. De halsplaat / flens is het deel waaraan de canule bevestigd is en dat tegen de hals rust. De huid achter het halsplaatje wordt beschermd met een metaline splitgaas. De canule wordt om de hals bevestigd met canuleband. Op de canule of op een pleister op de eindstandige tracheostoma wordt een filter geplaatst. Metalline splitgazen De huid rond de tracheotomie wordt beschermd door metaline gaas. Dit gaas bestaat uit twee laagjes: een laag Engels pluksel (witte kant) en een laagje aluminium (grijze kant). Het aluminium laagje komt tegen de huid aan. Afbeelding: metaline gaas met split Filters Filters nemen de functie van de neus gedeeltelijk over: de ingeademde lucht wordt verwarmd en bevochtigd en de ademhalingsweerstand in de longen wordt hersteld. Een kunstneus bestaat uit een plastic omhulsel met daarin een opgerolde lange strook papier. Dit papier houdt vocht vast. De uitgeademde lucht die waterdamp bevat, passeert de kunstneus. De kunstneus houdt de waterdamp vast. Bij een nieuwe inademing passeert droge lucht de vochtige kunstneus waardoor de ingeblazen lucht wordt bevochtigd. Bij een tracheotomie wordt de filter op de canule geplaatst. Bij cliënten met een (eindstandige) tracheostoma wordt de filter op een stomapleister of eendelige tracheacanule geplaatst. Afbeelding: filter voor tracheacanule 2 Er zijn 3 typen filters 3 : hygroscopische kunstneuzen: hebben een goede bevochtigingswerking, met een zeer beperkte bacteriefilterende werking; hydrofobe kunstneuzen: hebben vooral een bacteriefilterende werking, met beperkte luchtbevochtiging; Website vrienden van kinderen met een tracheacanule (ingezien 205). 2 Website VUmc en Patiëntenvereniging voor Stembandlozen (ingezien 205). 3 Verzorging van de luchtwegen (revalidatie), Werkgroep Infectie Preventie, Vilans Materiaalbeschrijving Materialen en hulpmiddelen tracheotomie en tracheostoma: (van 4)

19 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Tracheacanule 9 combinatiekunstneuzen, bestaande uit hygroscopisch materiaal en een bacterievirusfilter: hebben een goede bevochtigingswerking en een goede bacteriefilterende werking. Er zijn ook filters met een opening voor zuurstoftoediening en een hersluitbare opening voor uitzuigen. Stomapleisters en filters Er zijn diverse tracheostomapleisters verkrijgbaar (bijvoorbeeld Provox, Prim-air, Neo Naze en Free Vent en Servox) variërend in plakkracht (pleisters met verschillende lijmsoorten), vorm (ovaal of rond), gebruiksduur en gebruiksvriendelijkheid. De filters kunnen gemakkelijk in het pleister worden geplaatst. In geval van hoesten en ophoping van slijm, kunnen de filters eenvoudig uit de pleister worden verwijderd en zo nodig vervangen. Afbeelding: stomapleister met filter voor bevochtiging Reiniging spraakprothese Gebruik voor het reinigen van de spraakprothese een speciaal borsteltje (Provox Brush). Kleine deeltjes die niet met het borsteltje verwijderd kunnen worden, kunnen verwijderd worden met de Prvox Flush of Blaasbalgje. Afbeeldingen: reinigingsborstel stemprothese 2, ProVox Flush of Blaasbalg 3 Canuleband De canule zit met een canulebandje om de hals van de cliënt. Er is canuleband dat geknoopt moet worden en canuleband met klittenband. Website Antoni van Leeuwenhoek (ingezien 205). 2 Website MediqTefa (gezien 205). 3 Website Urmeehealthcare (ingezien 205). Vilans Materiaalbeschrijving Materialen en hulpmiddelen tracheotomie en tracheostoma: 2 (van 4)

20 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Tracheacanule 20 Afbeelding: canuleband met klittenbandsluiting Reinigen canule De tracheacanule wordt gereinigd met gebruik van een gaasje en een kunststof pincet, een kniepincet of een niet pluizend wattenstokje. Afbeelding: kniepincet 2 Kunststof pincet 2 Douchebeschermer Om met een tracheotomie of tracheostoma te douchen kan een douchebeschermer gebruikt worden. Afbeelding: twee verschillende douchebeschermers 3 Hulpmiddelen voor inhalatie van medicijnen Medicijnen voor inhalatie kunnen met een pariboy of een voorzetkamer gegeven worden. Er zijn speciale voorzetkamers die op een tracheacanule passen. Van belang is om na te gaan of de dosering van het medicijn aangepast moet worden. Bronnen Richtlijn zorg voor een kind met een tracheacanule, Landelijke Werkgroep TracheaCanule bij Kinderen, Website MedigTefa (ingezien 205). 2 Website Pluspunt mediqmedeco (ingezien 205). 3 Website hoofdhalskanker en website de tweede stemwinkel (ingezien 205). Vilans Materiaalbeschrijving Materialen en hulpmiddelen tracheotomie en tracheostoma: 3 (van 4)

21 Protocollen Voorbehouden, Risicovolle en Overige handelingen Tracheacanule 2 Vilans Materiaalbeschrijving Materialen en hulpmiddelen tracheotomie en tracheostoma: 4 (van 4)