Voedingszorg door hbo-verpleegkundigen

Transcriptie

1 Voedingszorg door hbo-verpleegkundigen Taken en competenties ten behoeve van de HBO-Verpleegkunde Jellie Zuidema-Cazemier

2 1

3 Voedingszorg door hbo-verpleegkundigen Taken en competenties ten behoeve van de HBO-Verpleegkunde Jellie Zuidema-Cazemier Masterthese ter afronding van de opleiding Teaching and Learning in Higher Education Afdeling Onderwijswetenschappen en Theoretische Pedagogiek Faculteit der Psychologie en Pedagogiek aan de Vrije Universiteit Amsterdam Begeleiders: Dr. P.J.P. van den Bos Dr. J. Schoonenboom 10 juni 2014 juni 2014, Velserbroek. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen of op enigerlei wijze openbaar gemaakt worden zonder voorafgaande toestemming van de auteur. 2

4 Voeding is een heel wezenlijk element als het gaat over optimaliseren van functioneren. Bij het integrale denken over de mens hoort vanzelfsprekend dat iedere verpleegkundige vaststelt wat de voedingsstatus en het voedingspatroon is en of daar iets mee moet gebeuren. Vervolgens kan de verpleegkundige daar zelf met de patënt/client mee aan de slag of roept specifieke expertise in (uit het interview met prof. dr. M. Schuurmans, 6 januari 2014). 3

5 Voorwoord Voor het volgen en het afronden van deze studie wil ik de volgende mensen met name bedanken: Mijn man en kinderen voor het geduld, de steun en een luisterend oor. Mede door jullie kwam het voor de bakker. Het hele team (organisatie en docenten) en mijn begeleiders Paul van den Bos en Judith Schoonenboom in het bijzonder, van de opleiding Teaching and Learning in Higher Education aan de Vrije Universiteit Amsterdam voor het inspirerende onderwijs, de ondersteuning en de stuwing naar een hoger plan. Het smaakt naar meer. Prof. dr. M.J. Schuurmans, prof. dr. J.J. van Binsbergen, drs. H. Mostert, mw. M. Pancham, mw. S. van Hamersveld (verpleegkundig specialist) en mw. A. Boot (verpleegkundig specialist), ir. Y. Tamminga en V. Hendriks MSc. voor de belangrijke bijdragen aan dit onderzoek. Jullie hebben er kaas van gegeten. Amber Machielse, voor het transcriberen van de interviews; je was broodnodig. Mijn medestudenten voor het delen van lief en leed gedurende de afgelopen drie jaar. Appeltje-eitje was het, toch?! Dit onderzoeksverslag draag ik op aan mijn vriendin Corrine ( mei 2014), die haar hele werkende leven heeft gewijd aan gezonde voeding en verpleging/verzorging. Correspondentie over dit onderzoek via jellie.zuidema@hu.nl of via Linkedin.com (Jellie Zuidema-Cazemier). Omwille van de leesbaarheid is in dit verslag steeds zij gebruikt. Waar zij staat kan ook hij worden gelezen. 4

6 5

7 Inhoudsopgave Voorwoord... 4 Samenvatting Inleiding Aanleiding Praktische context Ontwikkelingen binnen de verpleegkunde en het hbo-verpleegkunde onderwijs De aanpak van ongezonde voeding in Nederland Samenvatting van de praktische context Probleemstelling Probleemanalyse Definities De huidige voedingszorgcompetenties Voedingszorg in het nieuwe beroepsprofiel Samenvatting van en conclusies uit de probleemanalyse Onderwijskundige verantwoording Onderwijsvernieuwing Onderzoek naar voedingszorg(onderwijs) in Nederland Onderzoek naar voedingszorgonderwijs in het buitenland Samenvatting en conclusies Onderzoeksvraag Methode Onderzoeksontwerp Fase Fase Validiteit en betrouwbaarheid Resultaten Wijziging definitie Voedingszorg door HBO-verpleegkundigen De taken- en competentieset Nieuwe informatie Aanscherping van informatie Conclusies

8 5.1 Bijdrage aan de ontwikkeling van het HBO-V voedingsonderwijs Bijdrage aan het HBO-V voedingsonderwijs-onderzoek in Nederland Aanbevelingen Aanbevelingen voor het ontwikkelen van het onderwijs Aanbevelingen voor het onderzoek naar het voedingsonderwijs Discussie Referenties Bijlagen A Definities B Onderzoeksgegevens C Toelichting bij de keuze voor de bronnen in fase D Fase 1: taken, vaardigheden, attitudes en kennisonderwerpen E Matrix -voorbeeld F Informed consent G Vragenlijst interview met prof. dr. M. J. Schuurmans H Achtergrondinformatie geïnterviewden I Interview topic lijst fase J Nieuwe en aanvullende informatie uit de interviews K Consequenties voor de taken- en competentieset n.a.v. van thema s uit de interviews L Voedingszorg taken- en competentieset voor hbo-verpleegkundigen

9 Voedingszorg door hbo-verpleegkundigen Taken en competenties ten behoeve van de HBO-Verpleegkunde Door Jellie Zuidema-Cazemier Samenvatting Op dit moment wordt het landelijk opleidingsprofiel van de HBO-V en de curricula aangepast, naar aanleiding van het verschijnen van het Beroepsprofiel verpleegkundige in De verpleegkundige van de toekomst zal zich onder andere meer richten op preventie van ziekten en het bevorderen van zelfmanagement. De overheid stuurt op preventie en aanpak van ongezonde voeding binnen een ongezonde leefstijl ter voorkoming en behandeling van ondervoeding, overgewicht en niet-overdraagbare ziekten. Hij ziet voor alle professionals in de gezondheidszorg een rol weggelegd in het brengen van de gezonde voedingsboodschap. Eén van de doelstellingen is dan ook om voldoende aandacht te hebben voor voeding binnen de 1 e, 2 e en 3 e lijns gezondheidszorgopleidingen. Wat betekenen de trends binnen de verpleegkunde en de wens van de overheid om ongezonde voeding beter aan te pakken voor het voedingsonderwijs dat hiertoe opleidt? Een huidige voedingszorgcompetentieset ontbrak. Er bleek nog niet eerder onderzoek gedaan te zijn naar het voedingsonderwijs binnen de HBO-V in Nederland. De informatie die er was gaf een beperkt en onduidelijk beeld, waarbij de nadruk lag op voedingszorg bij behandeling van ziekte. Dit resulteerde in twee doelen van het onderzoek: 1. het leveren van een bijdrage aan de discussie rondom de herziening van het opleidingsprofiel en de curricula van de 17 HBO-V s in Nederland. 2. Het leveren van een bijdrage aan het onderzoek naar het voedingsonderwijs binnen de HBO-V in Nederland. Onderzocht werd welke taken en competenties met betrekking tot voedingszorg -geleverd door hbo-verpleegkundigen- binnen het Beroepsprofiel verpleegkundige uit 2012 vallen. Vanuit diverse literatuurbronnen -nationaal en internationaal- en op basis van één interview werden taken en competenties verzameld. Naar aanleiding van 5 interviews met experts op het gebied van verpleegkunde én voeding uit 5 verschillende werkvelden (ziekenhuis, eerstelijnszorg, langdurige- en chronische zorg, geestelijke gezondheidszorg en 8

10 jeugdgezondheidszorg) werd de informatie aangevuld en aangescherpt. Hieruit kwam een brede en groeiende rol van de verpleegkundige met betrekking tot voedingszorg naar voren. De definitie van voedingszorg, geleverd door hbo-verpleegkundigen, die is ontstaan luidt: het ondersteunen of overnemen van de zorg voor voeding bij het volgen van een gewenst voedingspatroon, bij preventie en behandeling van ziekte. De kerntaken van de hbo-verpleegkundige bij deze voedingszorg zijn als volgt beschreven: - Verzamelt/monitort, analyseert en beoordeelt informatie ter bepaling van de voedings(zorg)behoefte en de zelfzorgstatus rondom de voeding. - Ondersteunt het zelfmanagement van de patiënt/cliënt en netwerk rondom het gebruiken van de maaltijd of heeft de regie over andere disciplines die het zelfmanagement ondersteunen. - Draagt zorg voor gebruik van de juiste voeding op het juiste moment, zodat een optimale of gewenste voedingsstatus kan worden bereikt of voortgezet. - Draagt zorg voor de patiëntveiligheid m.b.t. de voedingszorg. - Draagt bij aan de kwaliteit van de voedingszorg. - Bevordert gezond voedingsgedrag binnen een gezonde leefstijl door preventieve interventies uit te voeren. Dit onderzoek leverde een Voedingszorg taken- en competentieset voor hboverpleegkundigen op. De uitkomsten van dit onderzoek kunnen worden gebruikt door de HBO-V s bij de discussie over de aanpassing van het huidige onderwijs gericht op de verpleegkundige van de toekomst, bij het evalueren van het huidige voedingsonderwijs en bij het ontwikkelen van post-hbo onderwijs voor de huidige beroepsbeoefenaars. Met de uitkomsten van dit onderzoek kan nader onderzoek gedaan worden naar het voedingsonderwijs op alle HBO-V s in Nederland. Hoe bereiden zij de studenten voor op de verantwoordelijkheden in de beroepspraktijk? Een doelstelling van de overheid was immers om voldoende aandacht te hebben voor voeding binnen de 1 e, 2 e en 3 e lijns gezondheidszorgopleidingen. Over een aantal jaren volgt er weer een nieuw Beroepsprofiel verpleegkundige en de wens om het onderwijs te herzien. Met behulp van de uitkomsten uit dit onderzoek kan tegen die tijd een herijking plaatsvinden aan de hand van de nu ontwikkelde Voedingszorg taken- en competentieset voor hbo-verpleegkundigen. Trefwoorden: competenties, HBO-V, HBO-Verpleegkunde, hbo-verpleegkundige, houding, kennis, taken, vaardigheden, verpleegkundige, voeding, voedingszorg, voedingsonderwijs. 9

11 1 Inleiding 1.1 Aanleiding Er zijn twee ontwikkelingen die de aanleiding vormen voor dit onderzoek. Ten eerste zet de World Health Organization (WHO) en de Nederlandse overheid zwaar in op de aanpak van ongezonde voeding, als onderdeel van een ongezonde leefstijl, in de strijd tegen chronische ziekten (Rijksoverheid, 2013; VWS, 2008; WHO, 2013; WHO Regional Office for Europe, 2008). Onze overheid ziet daartoe voor alle professionals in de gezondheidszorg een rol weggelegd. Eén van de doelstellingen is dan ook om voldoende aandacht te hebben voor voeding binnen de 1 e, 2 e en 3 e lijns gezondheidszorgopleidingen (VWS, 2008). Ten tweede is in 2012 het nieuwe beroepsprofiel voor verpleegkundigen, de zorgprofessionals op bachelor niveau, verschenen (Schuurmans & Lambregts, 2012). Het beroep van verpleegkundige verandert onder invloed van maatschappelijke ontwikkelingen. Dit heeft onder andere taakverschuivingen tot gevolg (NVZ, 2012; Schuurmans & Lambregts, 2012). Het verschijnen van het nieuwe beroepsprofiel is het startsein voor de ontwikkeling van een nieuw gemeenschappelijk opleidingsprofiel voor alle 17 hbo-verpleegkunde opleidingen (HBO-V s) in Nederland. Daarna gaan opleidingen aan de slag om de huidige curricula aan te passen aan het nieuwe opleidingsprofiel. In 2020 moeten de eerste studenten volgens het nieuwe opleidingsprofiel afstuderen ( Hogescholen werken aan nieuwe hoger opgeleide verpleegkundigen 2013). Een deel van de zorg, geleverd door verpleegkundigen heeft betrekking op voeding, hierna te noemen: voedingszorg. Voedingszorg behoort van oudsher tot het takenpakket van de verpleegkundige. Verpleegkundigen werken hierin nauw samen met allerlei disciplines, zoals artsen, verzorgenden, voedingsassistenten, diëtisten en logopedisten. Veranderingen binnen het verpleegkundige vak én de wenselijke toename in aandacht voor gezonde voeding binnen de gezondheidszorg kunnen invloed hebben op de inhoud van de voedingszorg, geleverd door hbo-verpleegkundige in de beroepspraktijk. Belangrijk is dat de hbo-verpleegkundige van de toekomst tijdens de studie voorbereid wordt op de voedingszorgtaken van de toekomst. De onderzoeker heeft als diëtist en teammanager gedurende de periode veel te maken gehad met (het bijscholen van) verpleegkundigen, van ziekenhuis-, psychiatrische-, 10

12 kraam-, consultatiebureau- tot ouderenzorg. Van heeft zij als vakdocent voedingsen dieetleer aan de inserviceopleiding voor verpleegkundigen de overgang meegemaakt naar het reguliere mbo-onderwijs. Momenteel is zij werkzaam als coördinator van en docent voedingsleer bij de vakgroep Voeding aan de Hogeschool Utrecht. Zij is niet verbonden aan de hbo-verpleegkunde opleiding. Met haar achtergrond en huidige functie wil zij, in het kader van de masterstudie Teaching and Learning in Higher Education, met dit onderzoek een bijdrage leveren aan het voedingsonderwijs en voedingsonderwijsonderzoek binnen de hboverpleegkunde. 1.2 Praktische context In deze paragraaf wordt gekeken naar de belangrijkste ontwikkelingen binnen de verpleegkunde en het hbo-verpleegkunde onderwijs en naar de aanpak van ongezonde voeding in Nederland Ontwikkelingen binnen de verpleegkunde en het hbo-verpleegkunde onderwijs Er werken zo n verpleegkundigen in de Nederlandse gezondheidszorg. Hieronder vallen zowel mbo-niveau 4- als hbo-niveau 5 opgeleiden. Van deze verpleegkundigen is 36% werkzaam in een ziekenhuis, 17% in de thuiszorg, verpleeg- en verzorgingshuizen, 10% in de geestelijke gezondheidszorg, 10% in de gehandicaptenzorg, 1% binnen de huisartsenzorg en 9% binnen overige gezondheidszorginstellingen (Hellental, 2012). Deze overige gezondheidszorginstellingen zijn de Gemeenschappelijke Gezondheidsdienst, de verslavingszorg, de revalidatiekliniek, internationale organisatie (zoals Artsen zonder Grenzen) (Verpleegkunde, 2014), defensie en justitie (NVZ, 2012). Binnen de gezondheidszorg vormen verpleegkundigen de grootste werkzame beroepsgroep (Gijsen, Hassel van, Roos, & Verheij, 2012) en de vraag naar verplegend en verzorgend personeel stijgt nog steeds. Er moeten nog mensen bij om de vergrijzing en complexiteit van de zorg op te kunnen vangen ( Hogescholen werken aan nieuwe hoger opgeleide verpleegkundigen 2013). Trends binnen de verpleegkunde Er zijn diverse trends waar te nemen binnen de verpleging: 11

13 - Zo is er sprake van een toenemende vraag naar zorg, met name door de toename in oudere patiënten en chronisch zieken, vaak met multimorbiditeit. - Door de complexer wordende zorgsituaties wordt er een groot beroep gedaan op de kennis en vaardigheden om de juiste inschattingen te maken, taken te delegeren en snel te handelen. - Er vindt verdere taakverschuiving plaats, waarbij verpleegkundigen (nog meer) handelingen zullen overnemen van artsen. Verzorgenden en helpenden zullen op hun beurt eenvoudige zorgtaken overnemen van verpleegkundig personeel. - Het zwaartepunt van verpleegkundigen zal niet langer in het ziekenhuis liggen. Patiënten blijven korter in een ziekenhuis, revalidatie vindt elders plaats, maar door een hoge turnover blijven ziekenhuisbedden wel bezet. - Samenwerking binnen de zorgketen wordt nog sterker benadrukt, waarin de patiënt centraal staat. - Patiëntveiligheid en aandacht voor kwaliteit wordt belangrijker. - De ondersteuning van de zorgvrager richt zich steeds meer op het bevorderen van zelfredzaamheid en autonomie. - Preventie is een groeiend onderdeel van het takenpakket, dat veel samenwerking vereist met andere disciplines (NVZ, 2012). - De zorgvraag wordt gevarieerder door de toename van het aantal niet-westerse allochtonen (Schuurmans & Lambregts, 2012). Van nieuw beroepsprofiel naar onderwijs In 2012 is het nieuwe Beroepsprofiel verpleegkundige verschenen, mede naar aanleiding van maatschappelijke veranderingen. Taken met betrekking tot preventie en zelfmanagement van de patiënt worden nóg belangrijker dan voorheen. Binnen het beroep komt dus meer aandacht voor het bevorderen van en kunnen motiveren tot een gezonde leefstijl. Dit is terug te vinden in het beroepsprofiel bij de op hoofdlijnen uitgewerkte competentiegebieden (Schuurmans & Lambregts, 2012). Nederland beschikt over 17 hogescholen die de opleiding HBO-Verpleegkunde (HBO-V) aanbieden. In het jaar zijn 3939 studenten gestart aan de HBO-V (HBO-raad, 2013). De opleiding geniet momenteel een ongekende populariteit, want in het studiejaar zijn bijna 1700 studenten méér gestart dan in het jaar ervoor (Berends, 2013). Het nieuwe beroepsprofiel vormt de basis voor de leerprogramma s van de onderwijsinstellingen en moet daartoe vertaald worden naar opleidingseisen en curricula 12

14 (Lambregts & Grotendorst, 2012). De eerste fase is het ontwikkelen van een gemeenschappelijk opleidingsprofiel van de hbo-verpleegkunde opleidingen (HBO-V), in opdracht van het Landelijk Overleg Opleidingen Verpleegkunde (LOOV). Dit profiel zal half januari 2015 klaar moeten zijn. Hierna gaan opleidingen aan de slag om de eigen curricula aan te passen aan het nieuwe opleidingsprofiel. Het streven is dat in 2020 de eerste studenten volgens het nieuwe profiel afstuderen. Richtinggevend aan het nieuwe opleidingsprofiel is, naast het nieuwe Beroepsprofiel verpleegkundige, het rapport Voortrekkers in verandering van de Verkenningscommissie hbo-gezondheidszorg ( Hogescholen werken aan nieuwe hoger opgeleide verpleegkundigen 2013). Hierin worden conclusies getrokken en aanbevelingen gedaan voor aanpassingen van curricula voor het gehele hoger gezondheidszorgonderwijs op basis van de veranderingen in de gezondheidszorg. Dit rapport bevestigt wederom dat het in de zorg steeds meer gaat over (gedrag en) gezondheid door een gezonde leefstijl. De zorgprofessional moet daarbij onder andere meer aandacht besteden aan eten en drinken. Aanbevolen wordt om binnen de hogere gezondheidszorgopleidingen meer aandacht te schenken aan communicatieve vaardigheden en kennis en vaardigheden met betrekking tot preventie en leefstijl (HBO-raad, 2013) De aanpak van ongezonde voeding in Nederland In Nederland wordt 89% van de totale sterfte toegeschreven aan chronische, nietoverdraagbare ziekten (WHO, 2011). Per jaar zijn ongeveer nieuwe gevallen van diabetes mellitus type 2, hart- en vaatziekten en kanker toe te schrijven aan een ongezond voedingspatroon (Knaap, 2007). Een voedingspatroon gebaseerd op de Richtlijnen goede voeding voorkomt een aantal chronische ziekten of gaat verergering ervan tegen (NVD, 2012). Sinds 1987 worden periodiek voedselconsumptiepeilingen uitgevoerd om te onderzoeken wat Nederlanders eten en drinken. Ook de meest recente voedselconsumptiepeiling geeft aan dat slechts een klein percentage van de Nederlanders eet volgens de Richtlijnen goede voeding (Rossum van, Fransen, Verkaik-Kloosterman, Buurma-Rethans & Ocké, 2011). In juli 2013 waren alle Europese ministers van volksgezondheid met vertegenwoordigers van de World Health Organization (WHO) bijeen om afspraken vast te leggen over de aanpak van ongezonde voeding en onvoldoende beweging als oorzaken voor de niet-overdraagbare ziekten. In deze Vienna declaration on Nutrition and Noncommunicable Diseases in the Context of Health 2020 is te lezen dat overheden hun inspanningen zullen intensiveren met 13

15 betrekking tot het voorkomen en behandelen van ondervoeding, overgewicht en nietoverdraagbare ziekten (WHO, 2013). In Nederland verscheen in 2008 de kabinetsnota Gezonde voeding, van begin tot eind. Met deze nota wil de overheid gezonde voeding, als onderdeel van een gezonde leefstijl, beter mogelijk maken. De overheid wil ervoor zorgen dat van jong tot oud bewuster wordt gekozen voor gezonde voeding. Hij ziet voor alle professionals in de gezondheidszorg een rol weggelegd in het brengen van de gezonde voedingsboodschap. Eén van de doelstellingen is dan ook om voldoende aandacht te hebben voor voeding binnen de 1 e, 2 e en 3 e lijns gezondheidszorgopleidingen (VWS, 2008). Met het recente nationale preventieprogramma Alles is gezondheid wil de overheid preventie en aanpak van een ongezonde leefstijl nog verder aanjagen en stuurt op minder vrijblijvendheid in de aanpak (Rijksoverheid, 2013). Ondersteuning rondom de voeding op het juiste niveau, door zorgverleners met de juiste competenties, is essentieel bij het aanleren van kennis en vaardigheden rondom gezonde voeding of diëten, zodat cliënten hun eigen verantwoordelijkheid in het aanpassen van hun voedingsgedrag kunnen waarmaken (NVD, 2012) Samenvatting van de praktische context Kortom, de hbo-verpleegkundige van de toekomst wordt geacht nadrukkelijk aandacht te hebben voor voeding binnen het takenpakket, waarbij meer aandacht moet komen voor voeding als onderdeel van een gezonde leefstijl bij preventie en zelfmanagement. Landelijk wordt gestart met het ontwikkelen van een nieuw opleidingsprofiel, waarna de curricula worden aangepast. Belangrijk is om hierbij ook de competenties met betrekking tot de voeding te herijken in het licht van de veranderingen in het beroep. 14

16 15

17 2 Probleemstelling 2.1 Probleemanalyse Veranderende taken in de beroepspraktijk hebben mogelijk invloed op het onderwijs, dat opleidt tot beheersing van de competenties die nodig zijn om die taken en functies uit te kunnen oefenen (Kallenberg, Grijspaarde van der & Braak ter, 2009). Om te kunnen beoordelen of en zo ja, hóe het voedingsonderwijs aangepast moet worden, moet het volgende bekend zijn: - Wat is de definitie van voedingszorg door hbo-verpleegkundigen, hoe worden taken en competenties met betrekking tot deze zorg gedefinieerd en hoe is de onderlinge relatie? - Over welke voedingszorgcompetenties moet een hbo-verpleegkundige in Nederland tot nu toe beschikken? Tot welke van deze huidige voedingszorgcompetenties leiden de HBO-V s nu op? Wat is de wetenschappelijke basis voor (de keuze van) deze competenties? Op welk competentie-niveau wordt de student geacht af te studeren? - Wat betekenen de veranderingen in het beroep voor de voedingszorgtaken van hboverpleegkundigen in de Nederlandse beroepspraktijk? Wat betekent dit vervolgens voor de benodigde voedingszorgcompetenties; zullen nieuwe competenties verworven moeten worden, worden sommige bestaande competenties wellicht overbodig en/of worden bepaalde competenties belangrijker? Op grond van de vergelijking tussen de oude en de nieuwe voedingszorgcompetentieset kan bij het ontwikkelen van het nieuwe opleidingsprofiel en de curricula worden bepaald hoe het onderwijs moet worden aangepast. Daarbij kan worden afgesproken welke van de voedingszorgcompetenties tijdens het bacheloronderwijs moeten worden verworven en op welk niveau, maar ook welke elders kunnen worden verworven, zoals op de werkplek of via post-hbo onderwijs Definities Om het probleem helder te krijgen is het belangrijk te weten wat er precies wordt verstaan onder: - voedingszorg geleverd door hbo-verpleegkundigen; - taken met betrekking tot deze voedingszorg; 16

18 - competenties met betrekking tot deze voedingszorg; In de Nederlandse literatuur werd geen definitie voor voedingszorg geleverd door hboverpleegkundigen gevonden. In bijlage A is beschreven hoe tot de hierna volgende definities is gekomen, die speciaal voor dit onderzoek zijn geformuleerd: Voedingszorg, geleverd door een hbo-verpleegkundige is: het ondersteunen of overnemen van de zorg voor voeding bij preventie en behandeling van ziekte. De taken van een hbo-verpleegkundige met betrekking tot voedingszorg zijn: de verantwoordelijkheden bij het ondersteunen of overnemen van de zorg voor voeding bij preventie en behandeling van ziekte. Dus: het verzamelen en analyseren van gegevens, inschatten van risico s, vroegsignaleren, probleemherkennen, evidence based interveniëren, monitoren, evalueren, beslissingen beargumenteren, communiceren en samenwerken (met patiënten, hun naasten, mantelzorgers en collega-zorgverleners), uitvoeren van alle preventievormen, verrichten van voorbehouden handelingen, coördineren (rond de patiënt of groepen patiënten) en participeren in praktijkonderzoek met betrekking tot voedingszorg. De competenties van een hbo-verpleegkundige met betrekking tot voedingszorg wordt gedefinieerd als: de kennis, vaardigheden en attitudes waarmee een hbo-verpleegkundige de taken met betrekking tot de voedingszorg kan uitvoeren De huidige voedingszorgcompetenties Tot welke voedingszorgcompetenties leiden de HBO-V s op dit moment op? Wat is de wetenschappelijke basis voor (de keuze van) deze competenties? Op welk competentie-niveau wordt de student geacht af te studeren? Deze vragen worden hieronder beantwoord. Tot welke voedingszorgcompetenties leiden de HBO-V s op dit moment op? Hiervoor is allereerst gesproken met de huidige voedingsdocent van de HBO-V aan de Hogeschool Utrecht, dhr. V. Hendriks (persoonlijke communicatie 5 november, 12 en 16 december 2013). Hij is lid van het landelijk overleg van medische docenten (waar het voedingsonderwijs onder valt) van alle 17 HBO-V s in Nederland. Uit de gesprekken met dhr. Hendriks bleek: er is geen specifieke competentieset (kennis, vaardigheden en attitude) 17

19 omschreven van de voedingszorg geleverd door een hbo-verpleegkundige. Er zijn wel onderwerpen benoemd die betrekking hebben op zorg voor voeding en diëtetiek in de officiële landelijke Body of Knowledge & Skills. Leerdoelen op een lager niveau worden op elke opleiding anders ingevuld. In de landelijke Body of Knowledge & Skills, hierna te noemen BoKS, voor de Bachelor opleiding Verpleegkunde is het kennis en vaardigheidsdomein van de beroepsgroep ten behoeve van de beroepsopleiding vastgelegd, onder andere op basis van het beroepsprofiel uit 1999 (LOOV, 2011). De BoKS is voor drie jaar vastgesteld en zal worden herzien aan de hand van het nieuwe beroepsprofiel (LOOV, 2011). Deze BoKS benoemt overkoepelende kerncompetenties, met daaronder in thema s kennisonderwerpen en vaardigheden. Met betrekking tot de voedingszorg zijn een aantal brede kennis- en vaardigheidsonderwerpen aangegeven: Het item of knowledge Spijsverteringskanaal bevat het subitem Voedingsstoffen, waaronder de koolhydraten, eiwitten, vetten, mineralen, vitamines en mineralen worden benoemd. Het item of knowledge Diëtetiek bevat de volgende subitems: - Gezonde voeding, schijf van vijf - Voeding passend bij de leeftijdsfase (borstvoeding, peuter/kleuter) - Voeding bij ziekte of (aanleg-)afwijkingen - Meetinstrumenten voor voedingstoestand - Dieetleer (calorieën, vetbeperkt, suikervrij, zoutarm/loos, roborerend) - Zelfmanagement van diëten bij aandoeningen Bij de Skills wordt onder het thema Verpleegtechnische vaardigheden voedingszorg expliciet besproken. Het item of skills Zorg voor voeding bevat de volgende subitems: - Afnemen van een voedingsanamnese - Serveren en assisteren bij de maaltijd op bed - Het zorgdragen voor de voeding van zuigelingen en peuters - Serveren en begeleiden van de maaltijd in groepsverband - Hanteren van vocht en voedingslijst - Inbrengen van een maagsonde - Het geven van sondevoeding via pomp, druppelssysteem en PEG-katheter - Het verzorgen van een PEG-katheter Als dit overkoepelende kerncompetenties zijn voor de voedingszorg, lijkten de items onvolledig en gedetailleerd. Twee voorbeelden ter illustratie: 18

20 - een verpleegkundige lijkt alleen kennis te moeten hebben van passende voeding bij borstvoeding en peuters/kleuters en niet van passende voeding bij álle andere levensfasen (onvolledigheid in kennis). - De aangegeven items onder Knowledge en Skills lijken weinig gericht op primaire preventie 1 ; taken die verpleegkundigen ook uitvoeren (onvolledigheid in vaardigheden en kennis). - Er moet wel een voedingsanamnese kunnen worden afnemen, maar wat hier vervolgens mee moet gebeuren is niet beschreven, zoals het geven van voedingsadvies. Het geven van een voedingsadvies zou meer passen als overkoepelende kerncompetentie. Het afnemen van een voedingsanamnese is dan één van de onderliggende competenties, die daar een bijdrage aan levert. Een conclusie uit de BoKS is ook dat voedingszorg zich expliciet richt op behandeling. Impliciet bevat de BoKS mogelijk wel verwijzingen naar voedingszorg bij preventie en voorlichting, als het bijvoorbeeld gaat over GVO (gezondheidsvoorlichting en opvoeding) activiteiten. Uit een gesprek met dhr. V. Hendriks (persoonlijke communicatie, 5 november 2013) blijkt wél dat door de medische docenten van alle 17 HBO-V s in 2012 een aanvullende competentielijst, genaamd BoKS-nadere detaillering is gemaakt, waarin ook enkele nieuwe competenties met betrekking tot de voeding staan. Zo wordt bijvoorbeeld aangegeven dat een verpleegkundige kennis moet hebben over voeding passend bij alle levensfasen, wat het vermoeden van onvolledigheid bevestigt. Aanvullende items of skills zijn hierin niet benoemd. Deze lijst is officieel niet geaccepteerd door het Landelijk Overleg Opleidingen Verpleegkunde (LOOV), met het oog op de aankomende curriculaherziening. Kortom: een specifieke landelijke competentieset (kennis, vaardigheden en attitudes) met betrekking tot voedingszorg, geleverd door hbo-verpleegkundigen, ontbreekt. De huidige landelijke Body of Knowledge & Skills (BoKS) lijkt een aantal onvolledige en inconsistente items of knowledge and skills met betrekking tot voedingszorg te bevatten. Wat is de wetenschappelijke basis voor (de keuze van) deze competenties? Deze vraag is voor de keuze van voedingszorgcompetenties niet te beantwoorden, omdat er geen specifieke competentieset bestaat. 1 Primaire preventie is het voorkomen dat gezonde mensen een bepaald(e) gezondheidsprobleem, ziekte of ongeval krijgen (Berg van den & Schoemaker, 2010). 19

21 De inhoud van de BoKS is tot stand gekomen op basis van literatuur, raadpleging en bespreking door docenten/experts in verschillende fases en samenstellingen (LOOV, 2011). Hoe precies (literatuur in combi met de input van betrokkenen) tot de definitieve items gekomen is, is bij de onderzoeker onbekend. Het is echter onwaarschijnlijk dat de voedingsitems in de BoKS tot stand zijn gekomen op basis van onderzoek naar voedingsonderwijs voor (hbo)verpleegkundigen in Nederland óf onderzoek naar de taken van (hbo)verpleegkundige met betrekking tot voedingszorg in Nederland. Hierover is sowieso tot het verschijnen van de BoKS (mei 2011) geen onderzoeksliteratuur verschenen. Tot op heden (mei 2014) is geen onderzoeksliteratuur verschenen over voedingsonderwijs voor hboverpleegkundigen in Nederland. Op welk competentie-niveau wordt de student geacht af te studeren? Het landelijk HBO-V onderwijs leidt op tot beheersingsniveau drie (van de vijf beschreven niveaus). Beheersingsniveau drie is die van competente beoefenaar. De bijbehorende definitie luidt: de student kan zelfstandig handelen in hoog complexe situaties, ook als er geen standaarden voorhanden zijn. De student is zelfsturend (Hogeschool Utrecht, 2013). Voor de voedingszorgcompetenties geldt dan ook dat deze bij afstuderen zelfstandig moeten kunnen worden uitgevoerd in hoog complexe situaties Voedingszorg in het nieuwe beroepsprofiel Wat betekenen de veranderingen in het beroep voor de voedingszorg(taken) in de praktijk en voor de benodigde voedingszorgcompetenties? De veranderingen met betrekking tot de voedingszorg in de praktijk moeten allereerst worden gezocht in het nieuwe beroepsprofiel voor verpleegkundigen uit In het nieuwe Beroepsprofiel verpleegkundige wordt beschreven wat als de kern van verplegen wordt beschouwd; hierbinnen wordt voedingszorg niet expliciet benoemd. Wat wel wordt beschreven is: - Bij het ondersteunen van zelfmanagement worden eten en boodschappen doen genoemd als voorbeelden van activiteiten waarbij de verpleegkundige zorg kan leveren; - Bij het klinisch redeneren wordt expliciet benoemd dat er van de verpleegkundige wordt verwacht dat ze ook problemen met voeding herkent. Onder het plegen van een 20