1 De eigen plek vanuit beeldend therapeutisch oogpunt

Transcriptie

1 1 De eigen plek vanuit beeldend therapeutisch oogpunt Autonomieproblematiek als centraal gegeven Man must again and again represent his inner reality in external form in order to progress [He] begins by experiencing his inward reality as something outside himself and he draws this reality back to himself in course of integration. It is precisely this mechanism which enables man to progress beyond what he was. Champernowne, Inleiding In mijn werk als beeldend therapeut bij verschillende onderdelen van de geestelijke gezondheidszorg, heb ik veel te maken gehad met cliënten met persoonlijkheidsproblematiek van diverse aard. Ondanks deze diversiteit zijn er in grote lijnen ook overeenkomsten aan te wijzen. Opvallend centraal staan de thema s afstand, nabijheid en afgrenzing, gebrek aan afgrenzing. De ene cliënt heeft een sterke hang naar symbiotische relatiepatronen, de ander gaat juist zeer weinig tot geen contact aan. Dit openbaart zich op allerlei manieren of in allerlei gedragingen. Aangezien ik vooral in de acute psychiatrie de afgrenzing in de therapie sterk moest bewaken, bemerkte ik dat autonomieproblematiek een centraal gegeven is. Hierbij valt te denken aan de begrenzing dan wel de structuur van de therapiesituatie, het therapeutisch contact op zich, en als therapeut steeds opnieuw aftasten of en in welke mate toenadering zoeken tot een afwerende cliënt geëigend is aan de hand van zijn verbale en/of non-verbale signalen. In dit hoofdstuk sta ik stil bij het met de autonomieproblematiek samenhangende fenomeen de eigen plek. De eigen plek hangt naar mijn idee sterk samen met ik-sterkte, met hoe het ik is opgebouwd en in hoeverre dit is ontwikkeld. Daarnaast is het zelf 1, of de subjectieve, persoonlijke belevingskant van groot belang. Zelfbepaling is 1 Het zelf wordt hier beschouwd als onderdeel van het ik. Met het ik wordt de organiserende instantie bedoeld die omgaat met de geboden van het geweten, de strevingen en driften en de eisen van de omgeving. Met zelf wordt de zelfvoorstelling van het individu als persoon ter onderscheiding van de objecten uit de buitenwereld bedoeld. Kort en bondig: de eigenheid of identiteit van de persoon. Opmaak_TB_01.2.indd :50:08

2 20 Niet uitleven maar beleven te herkennen in de eigen plek. De eigen plek zoals deze in beeldende therapie en in beeldende vormgeving vaker naar voren komt, wordt daarmee een symbool voor zelfbeleving en zelfbepaling. In de volgende paragrafen wordt wat betreft de ontwikkeling van de eigen plek, de ik-ontwikkeling en de relatie tussen het zelf en de objecten in de eerste levensjaren gekoppeld aan de ontwikkeling van de kindertekening. Daarnaast wordt de vormgeving van de eigen plek in de beeldende therapie besproken. Ten slotte komt aan de orde welke bijdrage beeldende therapie kan leveren aan het ontwikkelen of het hervinden van de eigen plek. 1.2 Het fenomeen de eigen plek De eigen plek is een wat vaag aandoend begrip dat veelal figuurlijk maar ook letterlijk voorkomt in ons taalgebruik. In figuurlijke zin kan het slaan op welke plek, welke ruimte je inneemt als persoon of welke plek een bepaalde therapievorm heeft in het behandelteam. In letterlijke zin gaat het bijvoorbeeld over je woonplek, je eigen hobbykamer of kantoor of de plek waar je je terug kunt trekken. De eigen plek blijkt steeds weer een grote invloed te hebben op hoe je je voelt en hoe je functioneert. Het lijkt zodoende iets wezenlijks aan te duiden. Het hebben van een figuurlijke eigen plek betekent vanuit de belevingskant onder meer het kunnen vertrouwen op jezelf, veiligheid kunnen ervaren bij zowel jezelf als in contact met anderen en beschikken over een geïntegreerd zelfbeeld. Hierbij hoort het ervaren van je eigen (ik-)grenzen, het verdedigen ervan en in een zelfgekozen mate deze grenzen kunnen en durven openstellen. Deze verschillende krachten van openstellen en afgrenzen spelen een belangrijke rol in het contact met anderen en met jezelf. Deze omschrijving van de eigen plek komt sterk overeen met hoe ik-sterkte in verschillende psychologische denkkaders is beschreven. 1.3 De eigen plek als territorium he t mensel ijk ter r i t or ium In het boek Verboden toegang (Bakker & Bakker-Rabdau, 1974) wordt het belang van de eigen plek, de functie hiervan en het gedrag dat hiermee samenhangt beschreven. Het boek handelt over het menselijk territorium en de territoriale strijd van de mens. Dit onderwerp en de wijze waarop het wordt behandeld biedt vele handvatten voor de praktijk van de beeldende therapie bij het vinden van werkvormen en om processen die zich afspelen in en rond de eigen plek te kunnen onderkennen en begrijpen. Opmaak_TB_01.2.indd :50:09

3 1 De eigen plek vanuit beeldend therapeutisch oogpunt 21 Afbeelding 1.1 De eigen plek van J.: de hoofdpersoon van zijn beeldverhaal woont in een krot Huisje Avondzon midden in een groot bos omdat hij, zoals J. zegt, een homo sapiens fobie heeft. Zijn bijtgrage hellehond beschermt hem tegen allerlei agressieve mensen die hem steeds op komen zoeken. Territorialiteit is een bepaalde bezits- of beheersdrang. Iemands territorium bestaat uit gebieden waar hij bijzondere deskundigheid bezit, initiatief neemt en verantwoordelijkheid neemt, ofwel gebieden waarover hij controle kan uitoefenen. Het gaat hierbij om fysieke ruimte en aspecten van ons sociale en intellectuele leven. Dagelijks worden we geconfronteerd met territoriale conflicten. We bakenen bijvoorbeeld ons gebied af, brengen waarschuwingstekens aan, verdedigen het gebied met hand en tand en proberen eventueel actief het gebied uit te breiden. De kern van ieders territorium is het zelf, je identiteit. Opmaak_TB_01.2.indd :50:10

4 22 Niet uitleven maar beleven Autonomie, autonoom zijn, is controle hebben, de baas zijn over jezelf. Autonoom betekent letterlijk: van binnenuit gestuurd, zelfregulerend v er schil l ende ter r i t or i a; f unc t ie en gedr ag De eigen plek bestaat uit een aantal verschillende, individuele territoria. Zo is er het privédomein, het gebied dat iemand afbakent om privacy en veiligheid te verzekeren en dat belangrijk genoeg is om veel tijd en energie te besteden aan het vastleggen en verdedigen ervan. Daarnaast heeft ieder behoefte aan een privéschuilplaats voor rust, ontspanning, ontsnappen aan de aandacht van medemensen en om nieuwe krachten op te doen voor de spanningen van hernieuwde interacties met anderen. Hierbij valt te denken aan romans lezen, in concrete zin een eigen atelier hebben of iets dergelijks. Verder is er de persoonlijke ruimte, de letterlijke en figuurlijke afstand die iemand nodig heeft om zich veilig te kunnen voelen. Persoonlijke ruimte wordt bepaald door de mate waarin je vertrouwen hebt in jezelf of in de mensen om je heen. Het meest verontrustende symptoom van het psychotisch zijn bestaat er veelal uit dat de cliënt elk gevoel van privacy verloren heeft. Gedachten die gelezen kunnen worden door anderen, in je diepste ik binnengedrongen zijn door stemmen of andere vreemde krachten waardoor je je gestuurd voelt en waardoor je je geen baas meer voelt over jezelf. Bakker & Bakker-Rabdau, 1974, p. 32. Waar verschillende mensen, en dus ook verschillende persoonlijke territoria, bij elkaar komen (bijv. in een beeldende therapiegroep) kun je spreken van de zogenaamde publieke arena. Hierin zijn twee soorten territoria te onderscheiden: de psychologische ruimte, waarbij het gaat om de psychologische invloed en de aandacht die men geeft of krijgt in een groep, en het actieterrein, dat wil zeggen het gebied (de gebieden) waarbinnen men actief is ter r i t or i a a l gedr ag en per soonl ijk heidsprobl em at iek Persoonlijkheidsproblematiek hangt vaak samen met aangeleerde gedragspatronen of handhavingsmechanismen die te maken hebben met het territorium. In het verleden waren deze patronen en mechanismen misschien efficiënt maar later, in een andere context, zijn ze Opmaak_TB_01.2.indd :50:10

5 1 De eigen plek vanuit beeldend therapeutisch oogpunt 23 niet meer adequaat of gezond te noemen. Mensen leren te reageren op een manier die frustratie wegwerkt en zij kiezen de reactie die effect heeft. Kon in het verleden frustratie of onmacht opgeheven worden door een agressieve reactie, dan zal iemand vlug leren zich agressief te gedragen. In latere situaties kan deze agressie een inadequate reactie zijn en wordt de reactie als het ware gestuurd door een oude in het onbewuste opgeslagen aanpassingsvorm (Molenaar, 1992). Gedragspatronen met betrekking tot territorialiteit, waarbij agressief gedrag buitengewoon belangrijk is, zijn in hoge mate gebaseerd op individuele ervaringen en kunnen gewijzigd worden door middel van nieuwe kennis en nieuwe ervaringen wanneer iemand zich bij voldoende veiligheid daartoe kan openstellen. De persoonlijke leerervaring, interpretatie van de situatie en de eigen mogelijkheden om het territorium te beheren of te verdedigen (rappe tong, brute kracht) is dus bepalend voor hoe iemand reageert op een ervaring. In de therapeutische situatie is het zinvol om te kijken welke wegen iemand gekozen heeft om zijn territoriale problemen wel of niet aan te pakken. 1.4 Het ontstaan van en de vormgeving aan de eigen plek de ik- on t w ik k el ing en de r el at ie t ussen he t zel f en de objec ten Het eigen territorium, de eigen plek of ik-sterkte wordt in oorsprong bepaald door de ik-ontwikkeling en de relatie tussen het zelf en de objecten. Waar het in deze fasen grofweg op neerkomt is dat er in eerste instantie geen sprake is van een grens tussen het ik en het nietik. Later komt er een onderscheid. Er ontstaan grenzen tussen het ik en het niet-ik en grenzen tussen goed en kwaad. Er vindt een snelle ontwikkeling van ik-functies plaats, er wordt geoefend door middel van overgangsobjecten en het overgangsgebied. Ervaringen worden geïnternaliseerd. Daarna gaat het erom dat het kind een of andere manier vindt om zijn ik te verdedigen of te bevestigen ten opzichte van zijn omgeving. Op ongeveer driejarige leeftijd vindt er integratie plaats; een samensmelting van positieve en negatieve gevoelens op hetzelfde moment voor het object en een integratie van goed en slecht in het zelf, in plaats van splitsing in een goed en slecht zelf (Cullberg, 1990). Bij een normale, veilige hechting zal het kind een eigen zelfbewustzijn en voldoende zelfstandigheid ontwikkelen. De hechtingstheorie gaat ervan uit dat een onveilige en/of ambivalente hechting, die allerlei gevoelens van angst en agressie oproept, een zekere mate van ik-zwakte tot gevolg heeft. Ook het zelfbeeld en de relaties die totstandkomen worden op basis van de aard en de kwa- Opmaak_TB_01.2.indd :50:10

6 24 Niet uitleven maar beleven liteit van de hechting en onthechting gevormd. Stresssituaties of andere beproevingen kunnen op een basis van ik-zwakte, eerder dan bij een normale ontwikkeling, in meer of mindere mate tot persoonlijkheidsproblematiek leiden de on t w ik k el ing va n de k indertek ening en de vor mge v ing a a n he t zel f Een vorm waarin het zelf regelmatig meestal ongevraagd en door verschillende cliënten onafhankelijk van elkaar wordt uitgebeeld is de cirkel. Dit wordt natuurlijk in allerlei variaties gedaan, soms onbewust en soms ook bewust zo gekozen. De cirkel heeft ook een belangrijke rol in de ontwikkeling van de eerste kindertekeningen (tot het eind van het vierde jaar ongeveer). Over de tekenontwikkeling en over kindertekeningen is veel geschreven en de cirkel neemt een speciale plaats in. Het ik-bewustzijn wordt in de kindertekening door de cirkelvorm gedocumenteerd. Strauss, Het ontwikkelen van de cirkelvorm, via kluwen en inwikkelende spiralen, gaat samen met het eerste beleven van binnen en buiten. Daarnaast ontwikkelt het kind het kruis welke het staan in de ruimte documenteert. Afbeelding 1.2 Meisje 3,5 jaar. Opmaak_TB_01.2.indd :50:11

7 1 De eigen plek vanuit beeldend therapeutisch oogpunt 25 Afbeelding 1.3 Jongen, 4,5 jaar. Na het derde jaar smelten kring en kruis samen tot een eenheid ( ). De cirkel, waarvan het middelpunt wordt gefixeerd door de punt of het kruis, beschrijft de levenssituatie op deze leeftijd. Het kind geeft zo zijn verhouding weer tot binnen en buiten en het punt of de kruising staan voor hem zelf en de inwendige ruimte. Met beide tekens illustreert het voor het eerst zijn beleven van ik en omgeving. Punt en kruising staan in de cirkel als Ik-vorm. Strauss, 1986, p.29. Eerst stralen de lijnen van het kruis of de ster uit van een middelpunt tot aan de omtrek van de cirkel en blijven ze nog binnen de grenzen, later strekken ze zich er buiten uit in de omgeving. Deze ontwikkeling in de kindertekening komt overeen met de al eerder besproken eerste periode van de ontwikkeling van de persoonlijkheid. Interessant is dat volwassenen in de psychiatrie ervan uitgaande dat veel van hun stoornissen een vroegkinderlijke oorsprong hebben in de vormgeving de cirkel ook vaak gebruiken als een ik-vorm met een zekere grens tussen het binnen en buiten, waarin weergegeven wordt hoe het binnenste er bij wijze van spreken uitziet. De cirkel, het oersymbool bij uitstek, symboliseert dan het zelf. De cirkelvorm kan tijdens het werken uiteenlopende associaties oproepen, bijvoorbeeld veiligheid en geborgenheid, dwang en beklemming. In de afbeeldingen 1.4, 1.5 en 1.6 zijn voorbeelden opgenomen. Opmaak_TB_01.2.indd :50:12

8 26 Niet uitleven maar beleven Afbeelding 1.4 Een sterke afweer/afgrenzing. Afbeelding 1.5 Gevoel voor theater met sleutel en sleutelgat in de cirkelvorm. Opmaak_TB_01.2.indd :50:14

9 1 De eigen plek vanuit beeldend therapeutisch oogpunt 27 Afbeelding 1.6 Cliënt K. beeldt zijn kern uit op eigen initiatief. Het verstoorde evenwicht vangt hij handig op met de ene lijn naar de hoek. De kern is gesplitst in twee zeer verschillende kanten (zijn betekenis: vredig, goedgestemd tegenover agressief, somber) en komt niet bepaald geïntegreerd over. Latere uitingsvermogens van het zelf op het beeldend vlak zijn de mensvorm, boom-mens, de boom en het huis als omhulling, of verdere abstracte vormgeving vanuit de innerlijke beleving. Zowel bij de cirkelvorm als bij de latere vormen spelen kleuren, lijnen, vormen en materiaalhantering een belangrijke rol bij het uitdrukking geven aan gevoelswaarden (zie ook bijlage 1 De kracht van het beeldend medium). 1.5 De eigen plek en beeldende therapie de ther a piesi t uat ie In de therapiesituatie gaat het vaak over het gemis aan ontwikkeling van het ik of gemis aan besef van een eigen zelf, een eigen kern en een eigen handelen. Een belangrijk doel van de therapie is dan ook het zelf en het eigen handelen ervaren en beseffen, en zichzelf en de eigen ervaring/het eigen verhaal erkennen. Wanneer een cliënt de eerste wezenlijke stap op weg naar dit doel ervaart, kan dat op zich al een evenwichtherstellende of helende werking hebben. Opmaak_TB_01.2.indd :50:14

10 28 Niet uitleven maar beleven a spec ten va n beel dend w er k en me t be t r ek k ing t o t de eigen pl ek Beeldende therapie kan een belangrijke rol spelen bij het herwinnen van een zekere autonomie en meer algemeen een ik-versterkende behandeling, omdat bij beeldend werken autonomiekwesties direct aan de orde komen en de cliënt in staat wordt gesteld contact te maken met gevoelens of drijfveren. Iets maken en in het bijzonder iets vanuit jezelf is een daad van autonomie waarbij de cliënt zelf de regie heeft. In de meest extreme zin kan beeldende vormgeving op zich een handeling immers die iets naar buiten brengt of figuratieve vormgeving vervreemding oproepen. Een cliënt bijvoorbeeld die alleen vage vlakken maakte en op mijn verzoek iets figuratiefs aanbracht, merkte dat ze meteen vervreemdde van haar product. Ze kon geen enkele verbinding leggen of voelen tussen de ontstane boom en zichzelf. Dit kan voorkomen wanneer voor iemand ieder contact met zichzelf, de ander of de omgeving beangstigend is en vermeden moet worden uit een soort zelfbehoud. Abstracte, schematische of stereotiepe vormgeving kan in sommige gevallen eveneens zelfbehoud of vermijding van contact betekenen en daardoor een angstreducerende functie hebben. Over het algemeen kan in beeldend werk contact met het eigen gevoel totstandkomen. Eerst zal er contact moeten zijn met het eigene voordat iemand weer contact met het andere aan kan gaan. Molenaar, Contact krijgen met het eigene verloopt via zelfwaarneming, maar ook via waarnemen van de (eventueel zelfgemaakte) dingen om je heen (vormen, natuur enz.) of via symbolen. Grenzen ervaren en contact houden met zichzelf in relatie tot anderen, heeft zijn plek naast contact aangaan met anderen en ervaringen delen. Dit is met name in de beeldende therapiegroep een van de belangrijkste achtergrondgedachten. Hierbij kan het gaan over hoe groot of klein de plek is die je inneemt op het gemeenschappelijke papier, hoe je deze plek vormgeeft, wat de overeenkomsten en verschillen tussen de verschillende groepsleden zijn, hoe de samenwerking verliep of wat je wel of niet vertelt de rol va n de beel dend ther a peu t De beeldend therapeut speelt in op de gegeven situatie door het medium op een bepaalde wijze te hanteren materiaalkeuze, structuur, Opmaak_TB_01.2.indd :50:15

11 1 De eigen plek vanuit beeldend therapeutisch oogpunt 29 aard van de opdracht c.q. aanpak en sluit daarmee zoveel mogelijk aan bij wat de cliënt aangeeft of aankan. Het is belangrijk dat de therapeut de situatie veilig genoeg houdt, structureert en vooral erg duidelijk is. De cliënt zal eerst enige veiligheid of enig vertrouwen moeten ervaren voor deze zich kan richten op het contact met zichzelf en het eigene een plek kan geven. Juist wanneer het gaat om een autonomieprobleem is het belangrijk de benodigde ruimte van de ander te respecteren en voorzichtig te zijn met interventies, omdat deze vanuit de ervaringswereld van de cliënt erg snel als eisend, verwijtend, indringend of regieontnemend worden ervaren. De cliënt kan zich (angstvallig) gaan gedragen naar wat hij denkt dat er verwacht wordt, de situatie kan onveilig en bedreigend worden en vanuit de angst die dit oproept wellicht zelfs vervreemdend he t terugw innen va n de eigen pl ek in de mees t basal e vor m: de ps ycho t ische desin tegr at ie Cliënten met persoonlijkheidsproblematiek hebben soms op As I ook last van een psychose of dissociatie. Bij een psychose kan er sprake zijn van desintegratie, uiteenvallen, maar ook waan. Bij een waan ontstaan er beelden die samenhangend zijn, maar een surrealistische betekenis hebben voor de maker ervan. Een beeldend therapeutisch antwoord hierop is werken naar realiteit of richten op de realiteit, bijvoorbeeld op materiaalgebruik. Een cliënt die last heeft van psychotische desintegratie is niet goed in staat in zijn beeldende vormgeving een samenhangend beeld te scheppen. Hij brengt nauwelijks grenzen aan en er is bijna geen sprake van binnen en buiten. Soms lijken de verschillende beeldelementen geen enkele onderlinge samenhang of ordening te hebben, andere keren is er nauwelijks enige differentiatie te zien. Bij deze clienten is het belangrijk om allereerst een bepaalde vorm van integratie, samenhang, te bereiken en dat zij een eerste stukje territorium, eigen plek, terugwinnen. Het overwinnen van de chaos is hierbij een begin, wat door het proces van het beeldend werken op zich deels bereikt kan worden. De strijd met het beeldend materiaal en het veroveren van de vorm is een proces met ordenen en organiseren. Chaos in een werkstuk wordt tegengegaan door het aanbrengen van richtingen, contouren, kaders, symmetrie en dergelijke (Beljon, 1994). Vorm is op te vatten als een ordening in de chaos (Molenaar, 1992). Een basale kwaliteit van beeldend werken is in het bijzonder voor de cliënt met psychotische symptomen het zelf weer controle kunnen uitoefenen door middel van ordenen, vormgeven, structureren, Opmaak_TB_01.2.indd :50:15

12 30 Niet uitleven maar beleven Afbeelding 1.7 Werkstuk van een tweetal: vanuit een eigen plek op het papier contact maken met de ander. invloed uitoefenen, bepalen. Daarnaast heeft beeldend werken een andere, evenzeer basale kwaliteit, haar expressieve kant en werken vanuit deze expressieve kant betekent: Het via beeldende middelen uiten van emoties, binnen een psychotherapeutisch kader waarbij het de bedoeling is dat de cliënt, met behulp van materialen zoals verf, krijt en klei, als beeldend werken, op een voor een groot deel onbewust niveau, zijn intrapsychische verhoudingen herstelt. Wertheim, De cliënt met psychotische symptomen kan in de beeldende therapie dus iets van zichzelf terugzien door middel van vormgeving (vormen, lijnen, kleuren, thema s), iets terugzien van zijn eigen belevingswereld (expressie) en contact maken met het eigen gevoel tijdens het beeldend werken (zie bijv. de afbeeldingen 1.7 en 1.8). Vormgeving kan symbolisatie bevatten of er kunnen ervaringen, wensen, gevoelens of gedachten in weergegeven worden. Er kan een link gelegd worden tussen product en ervaring, persoon en problematiek. De mate van structurering en de wijze waarop hangt voor een groot deel van de cliënt af. Teveel structureren ontneemt iemand Opmaak_TB_01.2.indd :50:16

13 1 De eigen plek vanuit beeldend therapeutisch oogpunt 31 Afbeelding 1.8 a t/m c Proces van cliënt E. waarin hij van psychotische desintegratie tot ordening, samenhang en vormgeven komt, kortom waarin hij de chaos overwint. Opmaak_TB_01.2.indd :50:17

14 32 Niet uitleven maar beleven mogelijk de ervaring zelf weer meer controle uit te kunnen oefenen, de chaos te overwinnen. Maatgevend is steeds het angstniveau van de cliënt he t terugw innen va n en he t vor mge v en a a n de eigen pl ek bij per soonl ijk heidsprobl em at iek De in de paragraaf beschreven basale kwaliteiten van het beeldend werk zijn van belang voor het terugwinnen van het eigen territorium, controle, autonomie, gevoel van eigenwaarde en zelfvertrouwen. Bij persoonlijkheidsproblematiek waarbij de psychotische desintegratie geweken, minder aanwezig of niet aan de orde is, gaat het eveneens om deze zaken maar dan op een ander niveau. Zo kan een cliënt controle herwinnen verder doorvoeren door bijvoorbeeld een ingewikkelde abstracte vorm te realiseren. Hierbij domineert het leren controleren en niet het tegengaan van chaos. Bij de expressieve kant gaat het bijvoorbeeld om: concreet vormgeven aan de eigen plek, het zelf of het zelfbeeld in wat voor vorm dan ook; vormgeven aan een eigen verhaal; uitleven van en vormgeven aan gevoelens; komen tot een eigen, karakteristieke vormgeving; contact maken met de kant van jezelf waar je gewoonlijk minder contact mee hebt (bij een innerlijk conflict). De gehanteerde doelstelling in therapie, dus ook welk aspect (controle of expressie) de meeste nadruk krijgt, is afhankelijk van een therapeutische inschatting van: 1 wat iemand nodig heeft aan verandering om niet weer vast te lopen; 2 de haalbaarheid van de doelstelling gemeten naar de persoonlijke mogelijkheden en behoeften van de cliënt op dat moment. Als je als therapeut inschat dat iemand eigenlijk meer verandering nodig heeft dan haalbaar is op dat moment, dan is dat een probleem waar het behandelteam beleid op moet maken vo or del en va n beel dende ther a pie Beeldende therapie heeft bij de beschreven therapeutische situatie een aantal (mogelijke) voordelen ten opzichte van andere therapievormen. Het scheppende karakter, het ontstaan van een product, iets van jezelf terugzien, kan ik-versterkend werken. De cliënt kan met Opmaak_TB_01.2.indd :50:17

15 1 De eigen plek vanuit beeldend therapeutisch oogpunt 33 Afbeelding 1.9 a en b Begin van het proces in het vormgeven aan de eigen plek van cliënt K. van de geborgen plek in het teken van regressie (a) naar de schaduwzijde hiervan; de plek van automutilatie, isolement en bijbehorende gevoelens (b). Het deurtje tussen deze plek en de eerste plek biedt haar een zekere veiligheid. Opmaak_TB_01.2.indd :50:19

16 34 Niet uitleven maar beleven enige mate van afstand naar zichzelf, het eigen product, kijken en hierop reageren. Tevens is een reactie van anderen, feedback, mogelijk. De actieve situatie van het beeldend werken roept een directe beleving op en het materiaal nodigt uit tot motorische en emotionele reacties. Beeldend werken kan onthullend zijn, omdat beelden soms onverwacht of ongewild kunnen ontstaan; er kan sprake zijn van een verminderde controle. Daarnaast kan het een relatief veilige situatie bieden omdat het ook juist verhullend kan zijn. De cliënt kan de inhoud van een werkstuk als los van zichzelf beschouwen (en in later stadium wellicht niet) en opmerken het is fantasie en ik deed zomaar wat. Vaak gaat het om innerlijk opgeslagen ervaringen die moeilijk of beperkt in woorden zijn uit te drukken, omdat bijvoorbeeld de wortels ervan in de préverbale fase van de ontwikkeling liggen, of doordat de opgedane ervaring indertijd te veelomvattend en daardoor traumatisch was: de cliënt kan letterlijk de gevangene van zijn beelden zijn (Wertheim, 1991). Beeldend werken en op beeldend niveau hierop ingaan kan op die momenten, (soms) eerder dan met woorden, een aansluiting of ingang blijken te zijn (zie bijv. afbeelding 1.9). Samenvatting» Dit hoofdstuk beschrijft het fenomeen de eigen plek en hoe dit een basaal thema is bij cliënten met persoonlijkheidsproblematiek in beeldende therapie. Het fenomeen de eigen plek hangt sterk samen met ik-sterkte, hoe dit is opgebouwd en in hoeverre het is ontwikkeld. Er is gekeken naar de samenhang tussen de ontwikkeling van de persoonlijkheid in de eerste kinderjaren, de ontwikkeling van de kindertekening en naar de vormgeving in beeldende therapie met volwassen cliënten met persoonlijkheidsproblematiek. Beeldende therapie beïnvloedt de autonomie en ik-sterkte van de cliënt. Het vormgeven aan de eigen plek (afhankelijk van de persoon en zijn persoonlijke problematiek) kan zich afspelen op verschillende niveaus van bewust tot onbewust, van chaos overwinnen en controle herwinnen tot gevoelsmatig betrokken persoonlijk vormgeven waarin steeds een proces kan plaatsvinden waarbij deze eigen plek ontwikkeld, onderzocht, erkend en uitgebreid wordt. Literatuur Bakker, C.B. & Bakker-Rabdau, M.K. (1974). Verboden toegang. Amsterdam: BNB. Beljon, J.J. (1987). Zo doe je dat; grondbeginselen van vormgeving. Amsterdam: de Uitgeverspers. Opmaak_TB_01.2.indd :50:19

17 1 De eigen plek vanuit beeldend therapeutisch oogpunt 35 Beljon, J.J. (1994). Symbool? Ik moet er niet aan denken. Lezing. Cullberg, J. (1990). Moderne psychiatrie. Baarn: Ambo. Dalley, T. (1987). Art therapy, a way of healing the split. In T. Dalley, Images of art therapy (hst. 6). Londen/New York: Routledge. Meijer-Degen, F. (1994). Partners in therapie. Tijdschrift voor Creatieve Therapie, 3, Molenaar, E. (1992). Het weten van de handen. Tijdschrift voor Creatieve Therapie, 1, 3-9. Strauss, M. (1986). Kindertekeningen. Zeist: Christofoor. Opmaak_TB_01.2.indd :50:19