Wat volgt staat altijd in verband met wat er voorafging. Marcus Aurelius

Transcriptie

1 l e v e n d v e r l e d e n e r f g o e d n o t a R h e d e n

2 Wat volgt staat altijd in verband met wat er voorafging Marcus Aurelius

3 inhoud 1 inleiding 3 2 ruimtelijke identiteit 7 3 visie 11 4 historisch landschap 15 5 archeologie 21 6 historische stedenbouw 25 7 levend erfgoed 31 8 instrumenten 33 9 samenvatting 37 Bijlagen Rheden in vogelvlucht resultaten erfgoedbeleid Rheden tot 2011 overzicht relevante wet- en regelgeving en beleidskaders concept-uitvoeringsagenda Het Herikhuizerveld, een panoramisch vergezicht: typisch Rheden

4 Een groen bedrijf als nieuwe economische drager voor een eeuwenoud landgoed: Domein Hof te Dieren, een biologische wijngaard die vanaf 2004 is gevestigd op de rijksbeschermde historische buitenplaats Hof te Dieren.

5 1 inleiding a a n l e i d i n g, d o e l e n l e e s w i j z e r Erfgoed is het geheel van materiële en immateriële sporen uit het verleden zoals gebouwen, landschappen, archeologische vondsten en de daaraan verbonden gebruiken, verhalen en gewoonten die van generatie op generatie worden overgedragen. Erfgoed verleent een gemeenschap een eigen, onderscheidende identiteit en een fundament om op te bouwen. Het Rhedens erfgoed Rheden kent een rijke en lange, nagenoeg ononderbroken, bewoningsgeschiedenis. De bestaande ruimtelijke structuur van de gemeente wordt ondanks alle veranderingen grotendeels nog bepaald door die historische ontwikkeling en het erfgoed dat daarvan getuigt. Ook het rijke bodemarchief is een direct gevolg van de lange historie. Dit maakt dat Rheden een zeer hoge ruimtelijke kwaliteit kent met een geheel eigen karakter. 1 De afwisseling van bos, heide en panoramische uitzichten vanaf de stuwwal is volstrekt uniek in Nederland. Zó uniek dat velen het -in een poging om het bijzondere te duiden- omschrijven als on- Nederlands. Op de bijzondere ondergrond van de hoge stuwwal naar het lage rivierdal zijn veel historische buitenplaatsen en landgoederen te vinden. Ook liggen hier de zeven dorpen van de gemeente, ieder met een eigen karakter. Er zijn uitgestrekte agrarische landerijen en er is veel bebouwing en kenmerkende bedrijvigheid die zich richt zich op de bijzondere infrastructuur zoals het Apeldoorns-Dierens Kanaal en de spoorweg. De bijzondere ligging en rijke historie leveren een bijzonder karakter op waarvan jaarlijks door ca. twee miljoen bezoekers wordt genoten en waar de Rhedenaren terecht- trots op zijn. Van monumenten- naar erfgoedbeleid. Het erfgoedbeleid van de gemeente Rheden is in 1992 gestart met een raadsbesluit over de bescherming van monumenten. Aanvullend op het rijks- en provinciaal beleid dat in de jaren tachtig van de vorige eeuw tot stand was gekomen, besloot de raad om gemeentelijke monumenten aan te wijzen en de betrokken eigenaren te ondersteunen bij de instandhouding van hun monument. Daarbij waren belangrijke uitgangspunten: de voorkeur voor een gebiedsgerichte aanpak de noodzaak om keuzes te maken (niet alles van waarde kan worden beschermd) het principe dat geen plichten aan eigenaren zouden worden opgelegd zonder daar ook rechten (subsidie) aan te verbinden. Sindsdien is het monumentenbeleid in Rheden volgens deze nog steeds leidende principes uitgebouwd en tegelijkertijd vooral in praktische zin geëvolueerd tot integraal erfgoedbeleid. Daarin wordt niet alleen gewerkt aan de instandhouding van de gebouwde monumenten maar ook van het archeologisch erfgoed en het cultuurlandschap. Tot nu toe zijn nog geen gemeentelijke initiatieven ontwikkeld die zijn gericht op het behoud van het immateriële erfgoed. Het gemeentelijke erfgoedbeleid is inmiddels onderdeel van en voorwaardenscheppend voor andere beleidsterreinen zoals ruimtelijke ontwikkeling, toerisme en recreatie, infrastructuur en water en landschap. In veel projecten wordt op deze terreinen nauw samengewerkt aan een gezamenlijk resultaat zoals in de projecten Traverse en Stationsgebied Dieren. 2 1 Een beknopt overzicht van de geschiedenis is beschreven in bijlage 1, Rheden in vogelvlucht, onderdeel van de canon van Rheden. 2 Bijlage 3 bevat een overzicht van de belangrijkste acties die de afgelopen jaren vanuit het erfgoedbeleid zijn ondernomen om het erfgoed in stand te houden. 3

6 Belangrijker echter nog dan deze inbedding in het gemeentelijk beleid is het feit dat de zorg voor het eigen erfgoed een gedeelde verantwoordelijkheid is van alle inwoners van de gemeente. Veel Rhedenaren voelen deze verantwoordelijkheid en geven hier inhoud aan door dagelijks hard, enthousiast en vooral ook samen te werken aan de instandhouding van het eigen erfgoed. Het gaat dan om monumenteneigenaren, de vele vrijwilligers die zich inzetten voor één of meer monumenten of voor de Oudheidkundige Kring en Open Monumentendag Rheden-Rozendaal. Steeds meer mensen zijn ook bezig met een publicatie of website over een gebied of een specifiek monument. Het resultaat van al deze inspanningen is een gemeente die aantrekkelijk is om te wonen, werken en recreëren. Het verleden leeft in Rheden! Aanleiding erfgoednota De gemeente heeft een rol in het erfgoedbeleid als uitvoerder van wettelijke taken zoals vergunningverlening en toezicht. Die taken nemen toe. Welke taken hebben de gemeenten erbij gekregen: Rijk en provincie adviseren alleen nog over wijzigingen van rijksmonumenten die zeer ingrijpend zijn. Nagenoeg alle archeologietaken zijn bij de gemeenten gelegd. Vanaf 1 januari 2012 geldt de verplichting om de zorg voor het cultuurhistorisch erfgoed in de bestemmingsplannen op te nemen op basis van een cultuurhistorische analyse van het plangebied. Er is een kader nodig om invulling te geven aan dit groeiend aantal wettelijke taken. Hiermee wordt bovendien voldaan aan de eis van de rijksoverheid om het erfgoedbeleid vast te leggen. Het is echter niet alleen de noodzaak die van bovenaf wordt opgelegd: de gemeente heeft ook eigen ambities waar het gaat om erfgoed. Rheden wil: behouden wat Rheden een eigen identiteit verschaft erfgoedbeleid als inspiratiebron laten fungeren voor nieuwe ontwikkelingen erfgoed promoten en vermarkten zodat nieuwe economische bronnen worden aangeboord erfgoed verwerken in een integraal ruimtelijk beleid. Ten slotte moet worden geconstateerd dat niet alle restanten uit het verleden kunnen worden behouden. Iedere generatie moet immers de ruimte krijgen om het zijne toe te voegen aan wat vorige generaties hebben opgebouwd. Belangrijk is daarom de bepaling van een kader waarbinnen de keuzes voor behoud of ontwikkeling weloverwogen kunnen worden gemaakt. Ook dat is immers erfgoedbeleid: niet alleen behouden wat moet, maar ook een basis bieden voor nieuwe ontwikkelingen die op een natuurlijke wijze de geschiedenis met de toekomst verbinden. Behoud én ontwikkeling. Doel erfgoednota Hiermee is het doel van deze nota duidelijk: Het vaststellen van een visie op de instandhouding van het cultuurhistorisch erfgoed van de gemeente Rheden en de wijze waarop dit erfgoed: op een goede wijze kan worden doorgegeven aan de volgende generaties en een inspiratiebron en motor kan zijn voor nieuwe ontwikkelingen. De nota geeft kaders waarbinnen de visie zal worden uitgevoerd en een ambitie op twee niveaus: allereerst de voortzetting van het beleid met de huidige ambtelijke en financiële capaciteit en vervolgens een ambitie waarbij de potentie van het erfgoed nog beter wordt benut, maar die alleen kan worden gerealiseerd met extra financiële en/of personele capaciteit. Leeswijzer In deze nota wordt de ruimtelijke identiteit van Rheden samengevat (hoofdstuk 2) en de erfgoedvisie op hoofdlijnen geformuleerd (hoofdstuk 3). De visie wordt vervolgens aan de hand van een vijftal leidende thema s uitgewerkt in beleidsvoornemens voor de periode voor de drie dragende onderdelen van het materiële 4

7 cultuurhistorisch erfgoed en voor het immateriële erfgoed : het historisch landschap (hoofdstuk 4) de archeologie (hoofdstuk 5) de historische stedenbouw (hoofdstuk 6) het immateriële of levend erfgoed (hoofdstuk 7) In hoofdstuk 8 wordt ingegaan op de instrumenten die nodig zijn voor het bereiken van de voornemens. De nota wordt ten slotte samengevat voor de snelle lezer in hoofdstuk 9 en voor degene die juist meer verdieping en achtergrond zoekt, zijn aan het eind van ieder hoofdstuk verwijzingen opgenomen naar relevante websites bij het informatieteken (i). De nota kent ten slotte vier bijlagen: Rheden in vogelvlucht Resultaten erfgoedbeleid tot nu toe Overzicht van de kaders Concept-uitvoeringsagenda zoals vast te stellen door college B&W De Petruskerk in Spankeren, de kerk met naar verluidt de oudste kerktoren (11 e eeuw) van de Veluwe. In Spankeren is een groep inwoners actief bezig met onderzoek naar de geschiedenis van het dorp. Zo is een boek verschenen over de historie van de kerk en wordt onderzoek verricht naar de marken. Een goed voorbeeld van een particulier initiatief dat bijdraagt aan de kennis over de historie van de gemeente. Zou Petrus tevreden zijn, kroniek van de dorpskerk in Spankeren, door A.T.G. Elzenbroek en G.A.F. Hummelman, november i Canon van Rheden Informatie over Rhedens erfgoed 5

8 Denkend aan Holland zie ik breede rivieren... Misschien had Marsman hierbij wel de IJssel in gedachten die van groot belang is voor de identiteit van Rheden. Van belang als een sturende structuur, maar ook als voorwaarde voor een prettig woon- en werkklimaat en aantrekkelijk voor toeristen. In combinatie met de hoge stuwwal was en is het immers een perfecte plek om te verblijven, met droge voeten aan het water. Een rijke geschiedenis met veel belangrijk erfgoed is het gevolg, zowel onder als boven de grond. 6

9 2 r uimtelijke identiteit R h e d e n : b u i t e n p l a a t s v a n N e d e r l a n d Om met respect voor de ruimtelijke identiteit goede besluiten te kunnen nemen over behoud en ontwikkeling moet duidelijk zijn welke elementen het eigen karakter van Rheden bepalen. In het Erfgoedplan Rheden wordt een overzicht gegeven van de cultuurhistorisch waardevolle elementen en structuren. Op de bij dit plan behorende identiteitskaart wordt op basis van algemeen erkende wetenschappelijke criteria (ouderdom, zeldzaamheid, samenhang, kenmerkendheid, gaafheid en herkenbaarheid) een geobjectiveerde waardering gegeven van het bestaande erfgoed. Op basis hiervan kan de ruimtelijke identiteit bezien vanuit cultuurhistorisch perspectief- als volgt worden ontleed en samengevat. 2.1 Landschappelijke geleding Bij een eerste bezoek aan Rheden valt direct de landschappelijke geleding op: de hoge beboste stuwwal die via de bewoonde overgangszone overgaat in het grotendeels open rivierdal. Deze ondergrond maakt dat de gemeente van oudsher een aantrekkelijke vestigingsplek was: met droge voeten aan het water. Uit een onderzoek dat in het kader van het Erfgoedplan is verricht door Wageningen Universiteit 3, komt naar voren dat bewoners van de verschillende dorpen het karakter van de eigen gemeente in sterke mate in verband brengen met die landschappelijke geleding van het gebied. De driedeling in landschappelijke zones kan op basis van dit onderzoek ook in het perspectief van de eigen leefomgeving worden beschouwd als een belangrijke drager van de historischruimtelijke structuur van Rheden. In vrijwel alle gesprekken met de ondervraagde inwoners kwam verder het groene karakter van de gemeente Rheden als één van de belangrijkste kenmerken naar voren. Dit groene karakter wordt niet alleen bepaald door de verhouding bebouwd-onbebouwd, maar ook door de aanwezigheid van landgoederen, het groene karakter van veel woonwijken binnen de dorpen en fraaie lanen daarbinnen en daarbuiten. De beleving van de inwoners sluit naadloos aan op de ruimtelijke analyses en visies van de betrokken overheden, zoals de Nota Belvedere van het rijk, het Streekplan en de nota s Belvoir van de provincie en de Structuurvisie van de gemeente. 4 De landschappelijke geleding van de gemeente volgend, kunnen de volgende identiteitsbepalende elementen en structuren op hoofdlijnen- worden benoemd. 2.2 Structuren en elementen Stuwwallenlandschap Dit is het gebied waar sommige van de oudste archeologische resten kunnen worden gevonden omdat hier in de Steentijd jagende en verzamelende Neanderthalers rondtrokken. De vondst van een vuurstenen gebruiksvoorwerp bij de Posbank wijst hier ook op. In latere tijden lijkt het menselijk gebruik op de Veluwe sterk toe te nemen, en ontstaat zelfs een levendige ijzerindustrie, waar omstreeks 1200 na Chr. een einde aan komt, misschien door concurrentie van andere ijzerwinningscentra, misschien ook door een gebrek aan hout, veroorzaakt door de zich door overexploitatie uitbreidende stuifzanden en heidevelden. Duidelijk zichtbaar is nog dat de gronden van deze zone vanouds in handen waren van twee typen eigenaren: de grootgrondbezitters en de markenorganisaties. Tegenwoordig zijn er nog verschillende restanten die herinneren aan deze tweeledige bezitsstructuur. Er bevinden zich hier (grote delen van) de landgoederen, historische lanen, oude bossen 3 M.G.J. Pikkemaat, 12 januari 2006 Onderzoek naar richtinggevende cultureel-ruimtelijke identiteitsdragers van de gemeente Rheden 4 In bijlage 3 is een samenvatting van de wettelijke- en beleidskaders opgenomen. 7

10 en de jachtgebieden. Daarnaast zijn in het stuwwallenlandschap heidevelden, schaapsdriften en schaapskooien te vinden die herinneren aan de agrarische functie die het gebied in het verleden vervulde. Overgangszone In deze zone bevinden zich de oude landbouwgronden (enken) en boerderijen, de nederzettingen, de kerken, kastelen en buitenplaatsen. Ondergronds bevinden zich hier de resten van nederzettingen die er niet meer zijn zoals de opgraving op de Elsweiden in Velp en het inventariserend onderzoek op de Spankerense Enk aantonen. Bijzonder is de vondst van twee goudschatten uit de Romeinse tijd in Velp, waarschijnlijk afkomstig van een Germaans stamhoofd dat hier woonde. De agrarische nederzettingen groeiden tijdens de Middeleeuwen uit tot de oude dorpskernen, die worden verbonden door de straatweg Arnhem-Zutphen. Hier bevinden zich eveneens elementen en structuren die herinneren aan de ingrijpende ruimtelijke veranderingen die de dorpen doormaakten als gevolg van de aanleg van het kanaal Apeldoorn-Dieren (1860), de aanleg van de spoorlijn Arnhem- Zutphen (1865) en de goederenspoorlijn Dieren-Apeldoorn (1887). De nijverheid en het toerisme kregen als gevolg van de verbeterde bereikbaarheid van het gebied een enorme impuls. Ruimtelijk vertaalde dit zich onder meer in de bouw van fabrieksgebouwen, volkswoningcomplexen, villa s en recreatieve voorzieningen (onder meer pensions en hotels). Uit het onderzoek naar de beleving van erfgoed onder de inwoners van Rheden blijkt dat bewoners elementen als oude boerderijen, kerken en villa s als kenmerkend ervaren voor hun woonomgeving. Vooral de kastelen Biljoen en Middachten (met de Middachterallee) nemen een bijzondere positie in als het gaat om de historische beleving. Rivierdal De identiteitsdragers die zich in deze zone bevinden zijn de strangen, dijken en op pollen gebouwde boerderijen en met de rivier verbonden industrie zoals de voormalige steenfabriek De Groot, waterwerken zoals het gemaal de Volharding en restanten van militair erfgoed als de kazematten. Belangrijke identiteitdrager voor deze zone is ook het open karakter ervan dat vooral vanaf de stuwwal panoramische vergezichten mogelijk maakt. Voor wie denkt dat de monumentenstatus een spreekwoordelijke kaasstolp legt over een gebouw waarna niets meer mogelijk is, bewijst de Gazellefabriek in Dieren het tegendeel: een levend bedrijf in een gezichtsbepalend rijksmonument. Bij goed erfgoedbeleid gaat de bescherming van een monument hand in hand met de zorg dat het monument een blijvende economische functie kan hebben en dus moet meegroeien met zijn tijd. Die economische functie garandeert investeringen in de instandhouding en is daarmee de beste basis voor behoud. 8

11 2.3 Ruimtelijke identiteit van Rheden Op basis van de analyse zoals gemaakt voor het Erfgoedplan en hierboven weergegeven, waarin niet alleen wetenschappelijke gegevens maar ook de belevingswaarde van inwoners is betrokken, kan de ruimtelijke identiteit van de gemeente als volgt worden samengevat: De ruimtelijke identiteit van Rheden wordt bepaald door de unieke en kenmerkende geleding van het landschap, van de hoge stuwwal via de overgangszone naar het rivierdal van de IJssel. Op deze historisch-geografische ondergrond hebben zich veel landgoederen en buitenplaatsen ontwikkeld die voor een belangrijk deel het karakter van de gemeente bepalen. Binnen die groene omlijsting hebben zich zeven dorpen ontwikkeld. Deze dorpen hebben ieder een eigen karakter en zijn in hun ontwikkeling sterk beïnvloed door de structuur van de stuwwal, de IJssel, de oude verbindingsweg, de spoorlijn van Arnhem naar Zutphen en het Apeldoorns-Dierens kanaal. Rheden is van oudsher aantrekkelijk geweest als woonplaats voor edelen en welgestelden en als verblijfplaats voor toeristen, met een rijke schakering aan villabebouwing tot gevolg. De stuwwal heeft zich ontwikkeld tot een rijk en panoramisch bos- en heidegebied, grotendeels vrij van bebouwing tot aan de overgangszone. Het rivierdal wordt gekenmerkt door de strangen, dijken en op pollen gebouwde boerderijen; de bebouwing is voornamelijk functioneel (agrarisch en industrieel) van karakter. Erfgoed bestaat uit veel bouwstenen die samen de ruimtelijke identiteit bepalen. Iedere bouwsteen is belangrijk voor het geheel en zo is ook een simpel hekwerk langs de Buitensingel in Ellecom, (vermoedelijk in de jaren geplaatst door de eigenaar van de verdwenen buitenplaats Groot Bergstein) een beschermd gemeentelijk monument. Het hek staat langs de overgang van het dorp naar de uiterwaarden en markeert op simpele maar doeltreffende wijze het historisch dorpsbeeld aan de oostzijde van de dorpskern van Ellecom. Eén van die elementen die zo vanzelfsprekend zijn dat ze bijna niet opvallen, maar die gemist worden als ze er niet meer zouden zijn. i Erfgoedplan Rheden Canon van Rheden Archeologienota Uitgediept Nota Belvedere Nota Belvoir

12 Rhederoord, een oud landgoed dat een nieuw gebruik heeft gekregen als conferentiehotel met een keuken waarin innovatief wordt gekookt met streekeigen, biologische producten. Het park is voor een belangrijk deel ontworpen door de beroemde tuinarchitect Petzold. Natuurmonumenten heeft als eigenaar van een groot deel van het park het initiatief genomen voor een herstelplan, waarin gebruik, cultuurhistorie en natuur elkaar niet in de weg zitten maar juist versterken. Deze aanpak, die ook wordt gevolgd op de landgoederen Beekhuizen en Heuven, bewijst dat op het oog tegenstrijdige belangen goed kunnen samengaan als alle betrokken partijen maar vroegtijdig met elkaar om de tafel gaan zitten. 10

13 3 v isie d e t o e k o m s t v a n R h e d e n s v e r l e d e n Rheden wil het cultuurhistorisch erfgoed in stand houden zodat dit op een goede wijze kan worden doorgegeven aan de volgende generaties en een inspiratiebron en motor kan zijn voor nieuwe ontwikkelingen. De visie hoe dit te doen, is mede gebaseerd op de structuurvisie 2006 Een droom om in te wonen, de raadsvisie Rheden 2020 en het beleidsplan van het college Innovatief met minder. De visie is getoetst aan het erfgoed- en ruimtelijk beleid van provincie en rijk en sluit daar op aan. 3.1 Gemeentelijk kader Structuurvisie 2006 In de structuurvisie worden landschap en cultuurhistorie als de twee pijlers genoemd waarop de ruimtelijke kwaliteit van de gemeente is gebaseerd. De landgoederen en buitenplaatsen worden gezien als de verbinding van natuur en cultuurhistorie en beschouwd als belangrijke identiteitsdragers van de gemeente. Rheden 2020 De Raad heeft in 2010 als vergezicht geschetst dat Rheden in 2020 een groene, duurzame, veilige en leefbare gemeente is. Gekozen wordt voor het behoud van natuur en landschap en het authentieke karakter van de dorpen. Ingezet wordt op groene en duurzame recreatie en werkgelegenheid. Verantwoordelijkheden worden meer dan in het verleden bij de mensen zelf gelegd en waar mogelijk wordt samengewerkt met andere gemeenten en organisaties. De ambtelijke dienst wordt hierop ingericht en onnodige regels worden geschrapt. Innovatief met minder, beleidsplan college Het college zet in het beleidsplan in op kwaliteit boven kwantiteit: Rheden blijft een aantrekkelijke gemeente, waarbij het karakter van de dorpen en wijken behouden blijft. Op sommige plaatsen is een verbetering van de ruimtelijke structuur nodig. Nieuwbouw vindt alleen plaats binnen de bestaande bebouwing. Voor monumenten wordt daaraan toegevoegd dat verdere integratie van het cultuurhistoriebeleid in het ruimtelijk ontwikkelingsbeleid wordt nagestreefd, dat het monumentenbeleid en de subsidieverordening waar het gaat om de aanwijzing van nieuwe monumenten in de Erfgoednota worden heroverwogen en dat het uitgangspunt waar mogelijk is: meer vrijheid voor burgers. Aandacht moet verder worden geschonken aan de bijdrage die het erfgoed kan leveren aan de Groene Vallei Veluwezoom en aan het opnemen van cultuurlandschap in het erfgoedbeleid. 3.2 Kaders en beleid rijk en provincie Uit het rijks- en provinciaal beleid zoals weergegeven in bijlage 3 kunnen de volgende uitgangspunten worden afgeleid waaraan de Rhedense visie moet voldoen om aansluiting te hebben op het beleid en de regelgeving van rijk en provincie. Algemene uitgangspunten en kaders zijn: Het erfgoedbeleid wordt geïntegreerd in het ruimtelijk ontwikkelingsbeleid. De noodzakelijke regelgeving is eenvoudig vormgegeven en wordt tot een minimum beperkt. De eigenaar van het cultureel erfgoed staat centraal. Bij leegstand wordt herbestemming onderzocht voordat mogelijke sloop wordt overwogen. En gebiedsspecifiek: De Veluwezoom blijft herkenbaar door het parkachtige en landgoedachtige karakter. Het draagvlak voor de instandhouding van landgoederen wordt vergroot en het herstel van landgoederen bevorderd. De overgang naar de stuwwal wordt opengehouden. De relatie tussen wonen, werken en recreatie wordt versterkt c.q. ontwikkeld. Er wordt gestreefd naar duurzame instandhouding van cultuurhistorische waarden. 11

14 De instandhouding en ontwikkeling van beekstructuren met bijbehorende cultuurhistorische objecten is een ambitie. 3.3 Autonome ontwikkelingen Behalve wettelijke- en beleidskaders moet bij de vaststelling van beleid ook rekening worden gehouden met autonome ontwikkelingen zoals de ontkerkelijking, het internetwinkelen 5 en de schaalvergroting in de agrarische sector. Dit zijn ontwikkelingen die gevolgen hebben voor het erfgoed (in de gemeente worden alleen in 2012 al twee kerken onttrokken aan de eredienst bijvoorbeeld). Er moet met zorg worden gekeken hoe erfgoed kan worden herbestemd en bovendien kan dienen als middel om het eigen karakter van de gemeente ondanks deze ontwikkelingen te behouden. 3.4 Visie Rheden Op basis van de algemene en specifieke kaders zoals hierboven weergegeven, kan de Rhedense visie als volgt worden samengevat: Het cultuurhistorisch erfgoed is van cruciaal belang voor de ruimtelijke en sociale identiteit van de gemeente Rheden. In het verleden wordt de basis gezocht voor de toekomst. Het doel van het erfgoedbeleid is het in goede staat doorgeven van het cultuurhistorisch erfgoed aan volgende generaties. Dit doel wordt nagestreefd door: het behoud van het erfgoed als onlosmakelijk onderdeel in het ruimtelijk beleid te integreren erfgoed als inspiratiebron, motor en toetssteen in een vroegtijdig stadium te betrekken bij het ruimtelijke beleid en andere relevante beleidsvelden in te zetten op functieverandering en herbestemming met behoud van de belangrijkste historische karakteristieken, waar nieuwe ontwikkelingen daarom vragen voor erfgoed dat volgens het Erfgoedplan essentieel is voor de ruimtelijke identiteit van de 5 Uit de Multichannel Monitor 2011 van het Hoofdbedrijfschap Detailhandel (HBD) en Thuiswinkel.org, (uitgevoerd door Blauw Research) blijkt dat in 2011bijna een op de drie aankopen via internet is gedaan tegen 23% in gemeente de hoogste prioriteit te geven aan instandhouding erfgoed in ieder geval niet ongekend verloren laten gaan waar instandhouding ervan niet mogelijk of om zwaarwegende redenen niet wenselijk blijkt een platform te bieden voor het verzamelen van verhalen en legendes, het immateriële erfgoed het beleid praktisch en gemakkelijk hanteerbaar vorm te geven met een minimum aan regels en binnen de al aanwezige wettelijke kaders bij de uitvoering van het beleid het belang van het erfgoed en de eigen verantwoordelijkheid van de eigenaar daarvan centraal te stellen waar mogelijk de samenwerking te zoeken met andere partners en beleidsvelden. 3.5 Thema s uitwerking visie De visie is uitgewerkt in beleidsvoornemens voor de drie dragende onderdelen van het materiële erfgoedbeleid en voor het immateriële erfgoedbeleid: historisch landschap archeologie historische stedenbouw levend verleden (immaterieel erfgoed) De voornemens zijn geformuleerd aan de hand van vijf leidende thema s die hieronder worden toegelicht: behoud en ontwikkeling kennis vermeerderen kennis delen samenwerken uitdragen en vermarkten De voornemens zijn ten slotte uitgewerkt op twee ambitieniveaus: passend binnen de huidige capaciteit en met een ambitieniveau dat alleen met extra inzet kan worden uitgevoerd. De thema s toegelicht: Thema 1 Behoud en ontwikkeling Het hoofddoel van goed erfgoedbeleid is zoals omschreven het behouden van dat erfgoed dat behouden moet worden. Dat is een kwestie van goed rentmeesterschap: geschiedenis en de resten ervan kun je niet maken. Vernietiging betekent een onherroepelijk verlies. Iedere volgende 12

15 generatie moet zich daarvan bewust zijn. Goed nadenken over een besluit over het al dan niet voortbestaan van erfgoed en ervoor zorgen dat een dergelijk besluit op grond van de juiste informatie gebeurt, is dan ook van wezenlijk historisch belang. Het belang van het behoud van erfgoed gaat echter verder dan rentmeesterschap alleen: het is van belang voor het behoud van de ruimtelijke kwaliteiten die de gemeente onderscheidt van andere gemeenten en die de gemeenschap die er leeft een eigen, unieke en verbindende identiteit verschaft. Tenslotte blijkt uit meerdere studies dat erfgoed een economische factor van belang is: behoud en ontwikkeling ervan draagt daarom bij aan een gezond economisch klimaat van de gemeente en de inkomsten van de gemeenschap. Behoud kan echter niet zonder ontwikkeling: alleen als erfgoed mee kan groeien met zijn tijd behoudt het zijn bestaansrecht. Als daarvoor de voorwaarden worden geschapen, kan erfgoed inspireren en informatie voor nieuwe ontwikkelingen leveren: erfgoed als aanjager. Door te kijken naar en leren van het verleden kan op een natuurlijke, organische wijze verder worden gebouwd aan de gemeente die gedurende eeuwen zorgvuldig is opgebouwd. Thema 2 Kennis vermeerderen Om rekening te kunnen houden met, en voort te kunnen bouwen op de geschiedenis, is het noodzakelijk dat die geschiedenis en het erfgoed dat daarover vertelt goed in kaart wordt gebracht. Alleen door de kennis over het cultuurhistorisch erfgoed te verzamelen en te waarderen kan hiermee immers rekening worden gehouden met het opzetten van het cultuurhistorisch, ruimtelijk en toeristisch beleid. Zo kan worden voorkomen dat erfgoed ongekend verloren gaat simpelweg omdat de wetenschap ontbrak dat het aanwezig was. Er is heel veel geschreven over Rheden. De gemeente heeft getracht al deze informatie tot praktisch hanteerbare proporties terug te brengen om hiermee in het eigen beleid rekening te kunnen houden. In 2008 is daarom op grond van een uitvoerig bureauonderzoek alle beschikbare cultuurhistorische informatie bijeengebracht in het Erfgoedplan en in de archeologische beleidsnota Uitgediept. In deze documenten wordt weergegeven welk erfgoed waar ligt, hoe dat erfgoed moet worden gewaardeerd en welke kansen het biedt voor toekomstige ontwikkelingen. De gemeente wil met het Erfgoedplan en Uitgediept de beschikbare informatie voor de eigen organisatie en een groter publiek ontsluiten. Ook wil de gemeente hiermee inzichtelijk maken welke kennis nog ontbreekt, want inzicht in de kennisleemten is even belangrijk als inzicht in de kennis zelf. Door de informatie telkens te actualiseren en uit te breiden, zal de kennis over het erfgoed steeds vollediger en accurater worden. Daarmee zal de beschikbare informatie een steeds betrouwbaardere basis voor beleid vormen. Thema 3 Kennis delen Kennis vergaren is noodzakelijk maar niet voldoende. Het is minstens zo belangrijk om die kennis te delen met iedereen die hierbij een belang heeft of hiervoor interesse heeft. Zo kan er rekening mee worden gehouden bij het eigen handelen en kan het draagvlak voor het behoud van het erfgoed worden vergroot. Aantasting van cultuurhistorisch erfgoed heeft althans in Rheden- slechts zelden te maken met onverschilligheid van de direct betrokkenen, maar is bijna altijd het gevolg van het ontbreken van kennis. Het delen van kennis is tweezijdig: De gemeente zorgt er voor dat de eigen kennis voor een breed publiek wordt ontsloten. De gemeentelijke erfgoeddeskundigen geven verder informatie aan direct betrokkenen van (ruimtelijke) ontwikkelingen zodat hiermee rekening kan worden gehouden. Minstens zo belangrijk is echter de informatievoorziening van betrokken burgers naar de gemeente: er is veel enthousiasme voor en kennis over het erfgoed aanwezig onder inwoners (soms al van generatie op generatie overgedragen). Het is belangrijk dat deze kennis beschikbaar komt voor zoveel mogelijk mensen. Belangrijk is in dit verband het bijeen brengen van alle verhalen die het erfgoed kleur geven: herinneringen aan bijzondere bewoners of gebruiken worden vaak doorgegeven. Het erfgoedbeleid zal zich er ook op richten om die verhalen bijeen te 13

16 brengen zodat ze behouden blijven en voor een groter publiek ontsloten kunnen worden. Waar over kennisoverdracht wordt gesproken vormen de onderwijsinstellingen ten slotte een natuurlijke partner. Met hen en andere partners kan worden gekeken naar de mogelijkheden van erfgoededucatie in het basis- en voortgezet onderwijs. Thema 4 Samenwerken De gemeente is op basis van de nationale wetgeving aangewezen als eerstverantwoordelijke overheid voor de instandhouding van het cultuurhistorisch erfgoed. Dit betekent echter nog niet dat de gemeente het dan maar allemaal alleen moet doen, integendeel: erfgoed is door de gemeenschap opgebouwd en moet door diezelfde gemeenschap in stand worden gehouden. De gemeente moet de wettelijke taken uitvoeren en toezicht houden op het algemeen belang dat met erfgoed is gediend. De gemeente kan verder enthousiasmeren en ondersteunen waar gewenst en nodig, maar kan nooit alleen het erfgoed in stand houden. Vanuit de gedachte dat Rheden streeft naar een rol als regiegemeente, zal worden voortgegaan op de al ingeslagen weg van samenwerking, uiteraard met de eigenaren, maar ook met andere overheden zoals op het terrein van archeologie en landgoederen al gebeurt. Ook in financieel opzicht wordt al nauw samengewerkt, vooral met de provincie Gelderland die de subsidies van de gemeente voor gemeentelijke monumenten en landgoederen verdubbelt. Eén belangrijke partner kent een veelzijdig gezicht: de inwoners van de gemeente die zich op allerlei manieren inzetten voor het behoud van het Rhedense erfgoed. Zo zijn er de belangenverenigingen die waken over de identiteit en belangen van het eigen dorp. Verder is een groeiend aantal mensen bezig met onderzoek naar erfgoed. Daarover wordt vaak via een eigen website, boek of het tijdschrift van de Oudheidkundige Kring Rheden-Rozendaal, Ambt en Heerlijkheid gepubliceerd. Een goed voorbeeld is ook Open Monumentendag Rheden-Rozendaal, een evenement dat jaarlijks veel bezoekers trekt en op een informele wijze veel draagvlak voor erfgoed oplevert en kennis overdraagt. Het betreft een evenement dat volledig door vrijwilligers en eigenaren wordt georganiseerd, met alleen een -bescheiden- subsidie van de twee gemeenten om de noodzakelijke kosten te dekken. Nieuw is de klassendag die het comité in 2011 voor het eerst organiseerde. In 2012 zullen leerlingen uit het basisonderwijs in alle dorpen de vrijdag voorafgaande aan Open Monumentendag een bezoek brengen aan een monument en daar kennis opdoen over de eigen omgeving. Thema 5 Uitdragen en vermarkten Er wordt al veel gedaan om de unieke kwaliteiten van de gemeente onder de aandacht van een groter publiek te brengen en erfgoed levert hieraan al een bijdrage maar het kan beter. Een simpele blik op de bezoekerscijfers van evenementen waarin erfgoed een centrale rol speelt leert dat hier een markt is die (beter) benut kan worden. Enkele bezoekerscijfers (op jaarbasis): Open Monumentendagen (gemiddeld ruim per jaar) Middachten: Kerstmarkt (8.000), Outdoor Gelderland (40.000) en gewone openstelling (8.000) Schaapscheerdersfeest (30.000) Het is zaak om niet alleen goed voor het cultuurhistorisch erfgoed te zorgen zodat dit een blijvende kwaliteit is, maar deze kwaliteit ook actief over het voetlicht te brengen om het erfgoed zo ook als economische drager en motor te laten functioneren voor nieuwe ontwikkelingen. i Structuurvisie Rheden Innovatief met minder Rheden 2020 Erfgoedplan Rheden

17 4 historisch landschap G e l d e r s A r c a d i ë Rheden maakt deel uit van het gebied langs de Veluwezoom dat inmiddels bekendheid heeft gekregen als Gelders Arcadië. Dit gebied is wat betreft het grote aantal landgoederen en buitenplaatsen te vergelijken met de zones in de Vechtstreek en de duinzoom bij Den Haag. De gemeente telde van oudsher 33 landgoederen en historische buitenplaatsen waarvan tegenwoordig nog achttien als zodanig herkenbaar zijn. Deze historische landgoederen en buitenplaatsen vormen ieder een sterke kwaliteit op zichzelf, maar ontlenen een belangrijk deel van hun zeggingskracht vooral ook aan de aanwezigheid van de andere buitenplaatsen in de zone. In die zin moeten de landgoederen en buitenplaatsen dan ook worden beschouwd als een voor de ruimtelijke kwaliteit van Rheden ongedeelde en ondeelbare intrinsieke waarde, die uiteraard wel is gedifferentieerd in verschijningsvorm, gaafheid, gebruik en eigendom. Eveneens van groot belang voor het eigen karakter van de gemeente zijn de grotendeels groen gebleven stuwwal en rivierdal. Het agrarisch gebleven rivierdal levert niet alleen een grote bijdrage aan de bijzondere panorama s vanaf de stuwwal, maar versterkt ook het gevoel van weidsheid dat wordt ervaren als men door de gemeente loopt of rijdt. 4.1 Stand van zaken Landgoederen en historische buitenplaatsen Van de historische landgoederen en buitenplaatsen die de gemeente nog kent hebben Middachten, Biljoen-Beekhuizen, De Gelderse Toren, Hof te Dieren, De Valkenberg en Rhederoord als complex een rijksbeschermde status. Dat betekent dat het gehele landgoed (dus ook het groen) binnen de aangegeven contouren onder de beschermende werking van de Monumentenwet valt. In twee gevallen wordt een landgoed of buitenplaats op basis van de Erfgoedverordening door de gemeente beschermd (Carolinapark en het park van het voormalig Huis Laag-Soeren). Voor nagenoeg alle landgoederen en buitenplaatsen geldt dat de waarden worden beschermd doordat een bestemming buitenplaats in het bestemmingsplan Landelijk Gebied is opgenomen. Bij deze bestemming zijn de cultuurhistorische waarden medebepalend. Functieveranderingen die nodig of wenselijk zijn kunnen via een wijzigingsbevoegdheid worden gerealiseerd mits hieraan een integrale visie op de buitenplaats of het landgoed ten grondslag ligt. In die visie moet inzichtelijk worden gemaakt dat de functiewijziging een bijdrage levert aan een duurzame instandhouding van de buitenplaats of het landgoed. Een aparte categorie vormen de verborgen buitens zoals Dalstein, de Rouwenberg en IJsselsteijn, plaatsen in de gemeente waaraan nog valt af te lezen dat er een bijzondere geschiedenis aan is verbonden, maar zonder dat direct duidelijk is dat het hier om een oude buitenplaats gaat. De rijksoverheid kent een subsidieregeling voor de instandhouding van rijksmonumenten (het BRIM) die sinds 2010 ook is opengesteld voor de instandhouding van groene monumenten. Tot dat moment kende het groen van een beschermde buitenplaats wel een beschermde status maar was de eigenaar volledig op zichzelf aangewezen voor de instandhouding ervan. Het overleg tussen de eigenaar van Middachten, rijk, provincie en gemeente heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan de inrichting van dit BRIM voor de groene monumenten. Hiermee is een belangrijke eerste stap gezet naar een integraal instandhoudingsbeleid voor de historische buitenplaatsen. Historische buitenplaatsen blijken de gemeenschap veel op te leveren. Op 31 mei 2012 werd het symposium Buitenplaatsen in bedrijf op Middachten georganiseerd door de Stichting themajaar historische buitenplaatsen 2012, provincie en gemeente Rheden. Tijdens dit symposium werd door dr. Elisabeth Ruighrok van Witteveen en Bos 15

18 een onderzoek gepresenteerd naar de economische betekenis van buitenplaatsen. Daaruit bleek dat de baten-kostenratio van investeringen in historische buitenplaatsen ligt tussen 3 en 4. Dat betekent dat de inkomsten voor historische buitenplaatsen veel hoger zijn dan de uitgaven. 6 Alhoewel dus is aangetoond dat historische landgoederen en buitenplaatsen veel geld opleveren, kan tegelijkertijd worden geconstateerd dat de inkomsten veelal niet daar terecht komen waar de uitgaven worden gedaan. De gemeenschap heeft dus baat bij de uitgaven die de eigenaren van buitenplaatsen doen. Om als gemeenschap ook een deel van de kosten te dragen kent Rheden sinds 2007 een eigen Actieprogramma Kwaliteitsimpuls Landgoederenzone Rheden. Voor dit programma is structureel geld uitgetrokken dat door de provincie Gelderland wordt verdubbeld. Met dit geld worden landgoedeigenaren geholpen bij het uitvoeren van werkzaamheden die nodig zijn voor de instandhouding. Voorwaarden voor deelname zijn: het landgoed of de buitenplaats moet zijn opgenomen in het actieprogramma de werkzaamheden moeten worden onderbouwd door een historisch onderzoek de eigenaar geeft zelf invulling aan de wens van de gemeente om de maatschappij iets terug te geven in ruil voor de financiële steun (voorbeelden zijn gehele of gedeeltelijke openstelling of medewerking aan een educatieproject). Inmiddels doen negen landgoedeigenaren op deze voorwaarden mee aan het programma en heeft een aantal anderen interesse getoond om mee te gaan doen. Op basis van de gemaakte visies zijn inmiddels veel werkzaamheden verricht die bijdragen aan de ruimtelijke kwaliteit van Rheden. Te denken valt hierbij aan het herstel van oude lanen en zichtassen, het belemen van tuinpaden of een 6 Voor een samenvatting van de onderzoeksresultaten zie vijver of de aanleg van een beregeningsinstallatie. Met de provincie Gelderland wordt gesproken over de mogelijkheid om de jaarlijkse cyclus van het programma te veranderen in een meerjarencyclus. Door een meerjarenprogramma kunnen de eigenaren in staat worden gesteld planmatiger aan de instandhouding van de landgoederen te werken en geeft dit meer financiële zekerheid aan hen en aan de gemeente. Bovendien kan efficiënter worden gewerkt doordat niet ieder jaar capaciteit van gemeente, provincie en eigenaren hoeft te worden vrijgemaakt voor de jaarlijkse actualisatie. Rheden heeft daarom het eigen programma al voor de periode vastgesteld. Gelders Arcadië De landgoederenzone van Rheden staat dus niet op zichzelf, maar maakt onderdeel uit van de zone die zich langs de Veluwezoom uitstrekt van Wageningen via Renkum, Arnhem en Rozendaal tot Rheden, het Gelders Arcadië. Op 7 oktober 2011 is de historische atlas over deze landgoederenzone verschenen evenals een kansenboek. Tevens is het Convenant Gelders Arcadië ondertekend. Dit convenant is een vervolg op de eerder al in 2009 door de gemeenten ondertekende intentieverklaring. Het gemeenschappelijk doel is samen te werken aan de instandhouding van de zone. Door die samenwerking kunnen de gemeenten kennis uitwisselen, beleid op elkaar afstemmen en samen zoeken naar geld voor projecten die de hele zone ten goede komen. De provincie heeft bij de ondertekening van het convenant aangegeven het project te willen blijven ondersteunen. Ook partners als Geldersch Landschap, Geldersch Particulier Grondbezit en Natuurmonumenten staan achter dit initiatief en zijn hierbij nauw betrokken. Agrarisch landschap Een groot deel van de gemeente dankt de hoge ruimtelijke kwaliteit aan het eeuwenlange agrarisch beheer door opeenvolgende boerengeneraties. Mede op grond daarvan wordt het buitengebied van Laag-Soeren zelfs door het rijk beschermd. Het is voor de instandhouding van de historische kwaliteiten van die gebieden van groot belang dat de oorspronkelijke functie behouden blijft en 16

19 Ruim 100 vrijwilligers zetten zich in voor de instandhouding van Landgoed Middachten, een internationaal topmonument waarvan de geschiedenis teruggaat tot Een organisch gegroeid geheel van kasteel, interieur, tuinen, gebouwen, bossen en agrarische gronden en na 800 jaar dankzij de onvermoeibare inzet van alle opeenvolgende eigenaren nog steeds een bedrijvige buitenplaats. Samen met rijk, provincie en gemeente werkt Middachten al tien jaar met succes aan de verbetering en vereenvoudiging van de regelgeving voor historische buitenplaatsen en landgoederen in het kader van het project Proeftuin Middachten. een eeuwenlange traditie kan worden voortgezet. De agrarische bedrijfsvoering is echter de afgelopen decennia ingrijpend veranderd en dit heeft geleid tot schaalvergroting en de daarmee gepaard gaande wijzigingen van het agrarisch landschap. Op veel plaatsen zijn daarbij bovendien belangrijke natuurdoelen en -eisen in het geding. Al deze ontwikkelingen stellen de eigenaren van het landschap en de gemeente samen voor de opgave om tot een evenwichtige ontwikkeling te komen waarin bedrijfsvoering, natuur en cultuurhistorie op een goede manier samengaan. Een eerste en succesvol begin is hiermee in het kader van het Landschapsontwikkelingsplan gemaakt met het subsidiëren van erfinrichtingsplannen waarin functie, natuur en cultuurhistorie met elkaar samengaan. Hiervoor wordt geld gebruikt dat in het kader van het Investeringsbudget Landelijk Gebied op basis van een meerjarencontract door de provincie aan de gemeente is toegekend. Een ander belangrijk initiatief dat inspeelt op deze ontwikkelingen is het functieveranderingbeleid waaraan wordt gewerkt. Dit beleid moet de noodzakelijke veranderingen in goede banen leiden en ervoor zorgen dat het oude agrarische karakter van het landelijk gebied blijft bestaan. Natuurlandschap Rheden heeft een uniek natuurlandschap binnen de gebiedsgrenzen. Dit is zeer bepalend voor de ruimtelijke identiteit. De instandhouding ervan geeft echter ook beperkingen. Om de natuurlandschappen van stuwwal en rivierdal te beschermen, ontstaat meer druk op de overgangszone als ruimte moet worden gevonden voor nieuwe ontwikkelingen. Daar komt bij dat ook natuur niet ophoudt bij de gemeentegrenzen en dat ruimte gevonden moet worden voor ecologische verbindingszones als de Soerense Poort, Havikerpoort en de Velper waarden. Een belangrijke cultuurhistorische waarde ligt ook verscholen in de vele landschapselementen die veel informatie verschaffen over oude verkavelingspatronen, de vroegere marken, de jachtgebieden en het militaire verleden. Vanuit het Landschapsontwikkelingsplan zijn deze landschapselementen voor de overgangszone in kaart gebracht. Groene Vallei Veluwezoom In het coalitieakkoord wordt de Groene Vallei Veluwezoom geïntroduceerd. Het college streeft er naar dat in 2016 de Groene 17

20 Vallei Veluwezoom is uitgegroeid tot een regio in Gelderland, waar groene kennis, groene (economische) activiteiten, natuur en cultuurhistorie het fundament vormen voor een duurzame leef- en werkomgeving. 4.2 Voornemens Behoud en ontwikkeling Het Actieprogramma Kwaliteitsimpuls Landgoederenzone Rheden blijkt in de praktijk een zeer effectief middel om samen met de provincie bij te dragen aan de instandhouding van landgoederen en buitenplaatsen in Rheden. Het programma zal dan ook samen met de provincie worden voortgezet. De provincie heeft de instandhouding van de historische buitenplaatsen als één van haar doelstellingen benoemd voor de lopende collegeperiode. Het Rhedense actieprogramma wordt gezien als een goed middel om dit provinciale beleid uit te voeren. Waar nodig en mogelijk zal het actieprogramma ook worden ingezet om verborgen of verwaarloosde buitens (zoals Laag-Soeren, beter bekend als Hotel Dullemond) een nieuwe impuls te geven. De in het kader van het LOP in kaart gebrachte landschapselementen in de overgangszone zullen worden vertaald in de bestemmingsplannen om zo onnodige vernietiging van deze elementen te voorkomen. Voor het landschap zal beleid worden opgesteld hoe kan worden omgegaan met vrijkomende bebouwing en functieverandering in het buitengebied als aanvulling op het bestemmingsplan Landelijk gebied. Kennis vermeerderen Met het actieprogramma landgoederen wordt gestimuleerd dat cultuurhistorische analyses worden gemaakt door de eigenaren. Het doel is dat uiteindelijk voor alle landgoederen en buitenplaatsen een dergelijke analyse is gemaakt die als onderlegger dient voor ruimtelijke plannen en subsidie- en vergunningbesluiten. Dit bevordert een cultuurhistorisch verantwoord beheer van het landgoed. Het bevordert bovendien een doelmatige aanpak van vergunningprocedures doordat zoveel mogelijk activiteiten in één procedure kunnen samengaan. Dat heeft ook het voordeel dat omwonenden en belanghebbenden zicht krijgen op het totaalplan van de eigenaar en daar ook op kunnen reageren. Kennis delen Er is veel groene kennis aanwezig binnen de Rhedense gemeenschap die kan worden ingezet voor de instandhouding van het groene erfgoed van de gemeente. De kennis van gemeente, rijk, provincie en samenwerkingsverbanden (zoals Gelders Arcadië) zal via worden ontsloten. Via de link naar Gelders Arcadië kunnen eigenaren, deskundigen en geïnteresseerden zich via het Gelders Genootschap aansluiten bij het landgoederennetwerk waarbij zich imiddels meer dan 400 mensen en organisaties hebben aangesloten. Ook in het kader van de Groene Vallei Veluwezoom treffen mensen elkaar. Dat heeft onder meer al geleid tot het opzetten van een speciale hoveniersopleiding voor mensen die op een historische buitenplaats (willen) werken. De gemeente wil voor dergelijke initiatieven vooral als intermediair blijven optreden zodat mensen bij elkaar worden gebracht die samen tot goede ideeën kunnen komen. Samenwerken De samenwerking met de provincie, Arnhem, Rozendaal, Renkum en Wageningen in het project Gelders Arcadië zal worden voortgezet en waar mogelijk uitgebouwd op basis van het Convenant Gelders Arcadië. Inmiddels hebben de vijf gemeenten een gezamenlijk projectvoorstel ingediend bij de provincie. De landgoederen zullen meer dan nu nog het geval is als partners en gebiedsdragers gaan fungeren. Een voorbeeld daarvan dat navolging verdient, is de wijze waarop Natuurmonumenten de zorg voor cultuurhistorie, natuur en toeristisch en recreatief gebruik laat samengaan in integrale beheersplannen voor Beekhuizen, Heuven en Rhederoord. Bij de totstandkoming van deze plannen zijn alle partners zoals omwonenden, overheden en andere eigenaren betrokken. De eerste ervaringen met het plan voor Beekhuizen leren dat dit leidt tot een inhoudelijk goed plan dat kan rekenen op veel draagvlak. Uitdragen en vermarkten Cultuurtoerisme is al als doel opgenomen in het in 2008 vastgestelde Toeristisch Recreatief Ontwikkelingsprogramma. Het groene erfgoed zal op grond hiervan een 18

21 wezenlijk onderdeel van het toeristisch en recreatief beleid van de gemeente blijven. Een goed voorbeeld van een project waarin groen erfgoed en toerisme samengaan is de ontwikkeling van de buitenplaatsestafette die de gemeente samen met de provincie en RBT-KAN heeft opgezet in het kader van het themajaar historische buitenplaatsen. In het toeristisch beleid wordt samengewerkt met de toeristische partners, zoals de toeristische ondernemers, de landgoedeigenaren en RBT-KAN. Al deze partners vinden elkaar ook terug onder de paraplu van de Groene Vallei Veluwezoom, wat kan leiden tot nieuwe samenwerkingsvormen. Daarbij zal ook het groene onderwijs in de gemeente een belangrijke(re) rol kunnen gaan spelen. Via zal ook de kennis van landgoedeigenaren, groene opleidingen en bedrijven en betrokken burgers worden ontsloten. Ambitie Voorafgaande aan de volgende actualisering van het bestemmingsplan Landelijk Gebied zal worden onderzocht of een landgoedbiotoop kan worden opgenomen, om zo de grenzen tussen beschermde buitenplaatsen en hun omgeving geleidelijker te laten verlopen. In het samenwerkingsverband Gelders Arcadië zal worden onderzocht hoe gezamenlijk met de provincie grens- en gebiedsoverschrijdende kennis kan worden verkregen zoals over lanen en zichtlijnen, zodat hiermee rekening kan worden gehouden in het ruimtelijk beleid. Voor kennisvermeerdering zal worden gekeken naar de mogelijkheden die samenwerking met de partners in de Groene Vallei Veluwezoom kan brengen. Gedacht kan worden aan initiatieven als een marktplaats voor stages en studieopdrachten en op maat gesneden groene opleidingen die tevens kunnen leiden tot meer groene werkgelegenheid. In het Erfgoedplan is een aantal kennislacunes benoemd dat hiervoor een basis kan vormen. De landschapselementenkaart zal uitgebreid worden zodat deze gebiedsdekkend is, uiterlijk voorafgaande aan de volgende actualisatie van het bestemmingsplan Landelijk Gebied. De mogelijkheden van Euregionale samenwerking zullen worden onderzocht. i Actieprogramma landgoederenzone Rheden Gelders Arcadië Toeristisch Recreatief Ontwikkelings- Programma (TROP) Groene Vallei Veluwezoom Themajaar historische buitenplaats Larenstein: groen onderwijs op een oud landgoed. Rheden streeft ernaar dat alle groene kennis, groene (economische) activiteiten, natuur en cultuurhistorie samen het fundament gaan vormen voor een duurzame leef- en werkomgeving in een Groene Vallei Veluwezoom. 19