Literatuurlijst. Circulaire economie. English. Nederlands. Wat is een circulaire economie? Hoe werk ik in een circulaire economie?

Transcriptie

1 Wat is een circulaire economie? Waarom is er noodzaak tot een circulaire economie? Wat is de definitie van een circulaire economie? Wat zijn de cirkels van circulariteit? Wat zijn de principes achter een circulaire economie? Wat zijn theoretische perspectieven op transities naar een circulaire economie? Wat is het verschil tussen een circulaire economie en een lineaire economie met kringlopen? Wat zijn andere, gerelateerde gedachtestromingen? Wat zijn voordelen van een circulaire economie? Wat zijn de grondstofbesparingen in een circulaire economie? Wat is de potentie van een circulaire economie in Europa? Wat is de potentie van een circulaire economie in Nederland? Wat is de potentie van specifieke sectoren? Welke soorten materiaal hebben een hoge potentie in de circulaire economie? Waarom zou ik circulaire economie binnen mijn bedrijf toepassen? Wie zijn voorlopers in circulaire economie? Wat zijn voorlopende regio's die werken aan circulaire economie? Wat zijn voorlopende kennisnetwerken die werken aan circulaire economie? Wie zijn voorlopers in circulair inkopen? Wat zijn vooroplopende landen in de ondersteuning van circulaire economie? Circulaire economie Hoe werk ik in een circulaire economie? Hoe creëer ik een businessmodel voor een circulaire economie? Hoe implementeer ik circulaire economie in mijn bedrijf? Hoe creëer ik waarde in een circulaire economie? Hoe ontwerp ik in een circulaire economie? Hoe produceer ik in een circulaire economie? Hoe verzamel ik afval in een circulaire economie? Hoe financier ik, als MKB'er, de transitie naar een circulair bedrijfsmodel? Hoe realiseer ik circulaire inkoopprocessen? Hoe toets ik circulariteit? Hoe internaliseer ik interne kosten? Hoe leid ik op voor een circulaire economie? Hoe bereiken we een circulaire economie? Welk beleid ondersteunt een circulaire economie nu al? Welke elementen komen terug in een routekaart naar een circulaire economie? Hoe kan circulaire economie mainstream worden? Welk beleid is er nog nodig om een circulaire economie verder te ondersteunen? Hoe kunnen financiële instellingen een circulaire economie stimuleren? Wat zijn barrières voor een circulaire economie?... met betrekking tot bedrijfsmodellen?... met betrekking tot financiering?... met betrekking tot beleid, wet- en regelgeving?... met betrekking tot technologie?... met betrekking tot de maatschappij? Het doel van deze Kenniskaart Circulaire Economie is om een overzicht te geven van de op dit moment beschikbare kennis over circulaire economie. Hierin zijn publicaties tot en met december 2014 opgenomen. Is er een rapport of studie die ontbreekt in de huidige beantwoording van de vragen, of zijn er andere onderzoeksvragen aangaande een circulaire economie beantwoord? Neem in dat geval contact op met Het Groene Brein. Per vraag is een korte samenvatting opgenomen, met daaronder uitgewerkte antwoorden uit verschillende publicaties. Via de klikbare literatuurlijst is er direct toegang tot de betreffende publicaties. Nederlands Literatuurlijst English

2 Waarom is er noodzaak tot een circulaire economie? Er zijn meerdere redenen voor een transitie naar een circulaire economie: er is een grote groei in de hoeveelheid consumenten in de middenklasse, en de flexibiliteit lineaire systeem staat onder druk door groeiende materiaalvraag. Winstwaarschuwingen zijn in toenemende mate gerelateerd aan de beschikbaarheid van grondstoffen, en de vraag naar kritische materialen neemt toe. Timing - Het idee achter een circulaire waardeketen is niet nieuw. Veel onderliggende concepten - denk aan cradle to cradle, industriële ecologie, biomimicry - bestaan al jaren. Wat de circulaire economie zo geschikt maakt voor grootschalige implementatie nu, zijn de technologische ontwikkelingen die grootschalige en snelle verandering mogelijk maken. Het belangrijkste voorbeeld is de opkomst van digitale communicatie over de hele wereld. Accenture (2014), Circular Advantage: Innovative Business Models and Technologies to Create Value in a World without Limits to Growth, p Veerkracht systeem - In een circulaire economie neemt hergebruik van grondstoffen toe ten opzichte van een lineaire economie. Een veerkrachtig systeem kan schokken en verandering omzetten in het denken naar innovatieve oplossingen. Deze oplossingen zullen vooral liggen op het snijvlak van het sociale en het ecologische domein. Stockholm Resilience Centre (2014),What is resilience? P Consumenten - Het aantal consumenten in de middenklasse, met een hogere vraag naar materiële consumptie, zal toenemen met drie miljard tot Alle trends lijken aan te tonen dat de relatieve ontkoppeling van groei en materiaalgebruik slechts het tempo van grondstofuitputting verlaagt, en dat scherpe stijgingen in materiaalkosten door zullen zetten. Tim Jackson (2010), Prosperity without Growth Toekomstige materiaalvraag - De toekomstige vraag naar materialen is moeilijk te voorspellen, en daarom bestaat er een risico in de aanvoer van grondstoffen. Deze aanvoer van grondstoffen is een combinatie van fysieke risico's (kwaliteit, tijdsverschil tussen vraag/aanbod) en geopolitieke risico's (toegankelijkheid). Het grondstofgebruik is verdubbeld in de periode , en zal verdrievoudigen in de periode tot 2050 wanneer business-as-usual modellen worden gevolgd. DEFRA (2012), Resource Security Action Plan, p UNEP (2011), Decoupling natural resource use and environmental impacts from economic growth, p.7-11 Ellen MacArthur (2013), Towards the Circular Economy 1, p Kritische materialen - Er is een aantal industrieën dat intensief gebruik maakt van kritische materialen voor hun productieprocessen. Dit zijn de metaalindustrie, de computer- en elektronica-industrie, de elektrische apparatenindustrie en de auto- en voertuigenindustrie. In Nederland vormen deze sectoren een significant percentage van de economie. Een economie met gesloten grondstofkringlopen kan de afhankelijkheid sterk reduceren. CBS (2013) - Monitor Materiaalstromen, p Winstwaarschuwing - Bijna een derde van de winstwaarschuwingen in 2011, gedaan door de FTSE (Financial Times Stock Exchange) aan bedrijven, was het gevolg van stijgende grondstofprijzen. Als gevolg daarvan zal grondstofefficiëntie een van de kernelementen zijn van economisch succes in de 21e eeuw. Ernst & Young (2011) Analysis of profit warnings issued by UK quoted companies, in Aldersgate (2012), Beyond Carbon Afnemende levensduur producten - De afgelopen jaren is de levensduur van producten drastisch afgenomen. Dit is een van de drijfveren achter de toenemende materiaalconsumptie in de Westerse wereld. De levensduur van producten neemt nog steeds af, door een proces van positieve feedback: consumenten willen sneller nieuwe producten, gebruiken hun "oude" producten dus korter, waardoor er minder kwaliteit nodig is voor lange-termijn gebruik van een product, wat er weer toe leidt dat consumenten nóg sneller nieuwe producten hebben willen. Bakker, C., e.a. (2014), Products that Last Risico's voor MKB - Ieder systeem dat gebaseerd is op consumptie in plaats van op herstel, creëert waardeverlies en negatieve effecten door de hele materiaalketen. Recentelijk beginnen veel bedrijven zich te realiseren dat het lineaire systeem hen blootstelt aan risico's, vooral hogere grondstofprijzen en onderbrekingen in de grondstofaanvoer. In 2012 had 32% van het MKB in Nederland problemen met de aanvoer van grondstoffen, wat leidde tot hogere prijzen en lagere winst. Op de lange termijn voorziet 40% van het MKB grondstofschaarste als een belangrijk probleem. Ellen MacArthur (2013), Towards the Circular Economy 1, p Panteia (2013), Grondstoffenschaarste? p.3, 6-7, 10

3 Wat is de definitie van een circulaire economie? In de literatuur zijn ermeerdere definities van een circulaire economie; deze worden hieronder genoemd. Een circulaire economie is een levend systeem waarin waarde-ontwikkeling plaats vindt op basis van gebruik in plaats van verbruik. Dat betekent dat herbruikbaarheid van producten en grondstoffen ontstaat en dat waardevernietiging voorkomen wordt. Essentiele elementen hierbij zijn het gebruik van zuivere en niet toxische materialen, ontwerp voor demontage en het volledig gebruiken van duurzame energie. Ellen MacArthur (2013), Towards the Circular Economy 1 Een circulaire economie is een industriële economie die herstellend is, en waarin er twee soorten materiaalstromen zijn: biologische materialen, ontworpen om veilig terug te stromen naar de biosfeer, en technische (niet-biologische) materialen, waar product(onderdelen) zo zijn ontworpen en vermarkt dat deze op kwalitatief hoogwaardig niveau opnieuw gebruikt kunnen worden. Aldersgate (2012), Resilience in the Round, p.5 Een circulaire economie is een industriële economie die veerkracht als intentie heeft en verbruik waar mogelijk verruilt voor gebruik. De circulaire economie is gebaseerd op het sluiten van ketens en het (waar mogelijk oneindig) verlengen van cycli. OPAi & MVO Nederland (2014), Ondernemen in de Circulaire Economie, p.11 Een circulaire economie is een economisch systeem dat de herbruikbaarheid van producten en grondstoffen en het behoud van natuurlijke hulpbronnen als uitgangspunt neemt en waardecreatie voor mens, natuur en economie in iedere schakel van het systeem nastreeft. Het idealiter oneindig kunnen laten circuleren van grondstoffenstromen maakt een economie circulair. Dat houdt in dat de inrichting van het economisch systeem functioneert via ecologische principes, waarbij: Alle grondstoffen ergens anders in het economische systeem kunnen worden ingezet op een duurzame manier (schoon, veilig, sociaal) en alle afval als grondstof wordt ingezet; Hernieuwbare natuurlijke hulpbronnen en het slim benutten van bestaande fysische processen de basis worden van de economie; De onttrekking van biologische en geologische hulpbronnen duurzaam plaatsvindt; Er duurzame energie gebruikt wordt, en; Er nieuwe organisatievormen en businessmodellen ontstaan om dit mogelijk te maken Kamerstuk Tweede Kamer XIII

4 Wat zijn de cirkels van circulariteit? In een circulaire economie zijn er vijf technische cycli van circulariteit. De kleinste cyclus heeft de hoogste restwaarde; de grootste cyclus de laagste. 1. Reparatie product 2. Hergebruik / herdistributie product 3. Opknappen product 4. Recyclen va onderdelen van het product 5. Hergebruik van technische grondstoffen uit het product Ellen MacArthur (2013), Towards the Circular Economy 1, p.24

5 Wat zijn de principes achter een circulaire economie? Een circulaire economie is gebouwd op enkele basisprincipes. Ook systeemdenken is van belang bij het nadenken over een circulaire economie. Kantelpunten zijn plaatsen om in te grijpen in een systeem. Vijf principes - Circulaire economie is gebaseerd op vijf principes: 1. Ontwerpen om afval te vermijden 2. Bouwen aan veerkracht door diversiteit 3. Gebruik maken van hernieuwbare bronnen 4. Denken in systemen 5. Gebruiken van afval als grondstof Ellen MacArthur (2013), Towards the Circular Economy 1 Systeemdenken - Systeemdenken is het belangrijkste principe achter circulaire economie. Systeemdenken is "het begrijpen hoe onderdelen elkaar beïnvloeden binnen het grotere geheel, en de relatie tussen onderdelen binnen een systeem." Dit geldt niet alleen in plaats, maar ook in tijd. IMSA, Unleashing the power of the Circular Economy, p.16,45 Meadows (1999), Leverage points: places to intervene in a system

6 Wat zijn theoretische perspectieven op transities naar een circulaire economie? Er zijn theoretische perspectieven op het maken van een transitie naar een circulaire economie. Kantelpunten zijn plekken om in te grijpen in een systeem; Transitiemanagement beschrijft transities in sociaal-technische systemen; het Multi-Level Perspectief beschrijft interactie tussen levels in zulke sociaal-technische systemen; Strategic Niche Management kijkt naar de ontwikkeling van nieuwe technologieën in niches en Innovatiesystemen geven inzicht in wanneer innovatie optimaal plaats kan vinden. Kantelpunten - Kantelpunten zijn plaatsen om in te grijpen in een bepaald systeem. Er zijn twaalf kantelpunten geïdentificeerd: in toenemende mate zijn deze moeilijk om te implementeren, maar hebben ze ook een groter effect op systematische verandering. 1. Constanten, parameters en getallen 2. Het formaat van buffers en andere voorraden 3. De structuur van materiaalstromen 4. De duur van vertragingen in het systeem 5. De sterkte van negatieve feedback loops 6. De sterkte van groei door positieve feedback loops 7. De structuur van informatiestromen 8. De regels van het systeem 9. De kracht om structuren in het systeem aan te passen 10. De doelen van het systeem 11. De mindset of het paradigma waaruit het systeem voortkomt 12. De kracht om paradigma's te overstijgen Meadows (1999), Leverage points: places to intervene in a system Transitiemanagement - Duurzame ontwikkeling vraagt om veranderingen in socio-technische systemen en in de maatschappij als geheel - in geloof, waarden en sturing die mee-evolueert met technologische veranderingen. Transitiemanagement biedt een multi-level raamwerk dat processen van co-evolutie stuurt gebruik makend van visie, transitie-experimenten en cycli van leren en adaptatie. Transitiemanagement helpt hiermee maatschappijen om geleidelijk te veranderen, gebruik makend van de voordelen van incrementele verandering (gebaseerd op gemeenschappelijke aanpassing) met de voordelen van planning (gebaseerd op lange-termijn doelen). Rotmans, J. (2012), In het Oog van de Orkaan Multi-level perspectief - Het multi-level perspectief geeft een methode waarop er gekeken kan worden naar hoe innovaties vanuit niches de stap kunnen maken naar het bestaande sociaal-technische regime, gebaseerd op de gezamenlijke ontwikkeling van technologieën, instituties en sociale en economische subsystemen. In een MLP wordt onderscheid gemaakt tussen niches, regimes en landschappen. Niches zijn veilige plekken op micro-niveau, waar technologieën zich kunnen ontwikkelen, zo lang zij zich nog niet competitief op de markt kunnen begeven. Regimes zijn de structuren op meso-niveau, die innovatie- en transitieprocessen beïnvloeden - dit zijn vooral bestaande instituties en technologieën. Het landschap bestaat uit de invloeden op macro-niveau, die de diffusie van technologieën beïnvloeden. Geels, F. (2010), Ontologies, socio-technical transitions (to sustainability), and the multi-level perspective, Research Policy 39 (2010) Strategisch Niche Management - Strategisch Niche Management geeft een perspectief op hoe veranderingen kunnen worden doorlopen zonder transitieproblemen te creëren. In een niche, een tijdelijke, veilige plaats, kunnen nieuwe technologieën ontwikkeld worden met als doel om te leren over zowel de wenselijkheid van de nieuwe technologie als de mate waarin de ontwikkeling van de technologie versneld kan worden. Niches zijn belangrijk in transities, omdat volwassen technologieën schaal- en lock-in voordelen hebben. Kemp, J., e.a. (1998), Regime shifts to sustainability through processes of niche formation: The approach of strategic niche management. Innovatiesystemen - Om voortgang te bereiken door innovatie, is het nodig dat een innovatiesysteem goed functioneert. Een innovatiesysteem bestaat uit partijen, ofwel uit een bepaald kennisveld, ofwel uit een geografisch afgebakend gebied. Om een innovatiesysteem optimaal te laten functioneren, is het van belang dat er zeven functies aanwezig zijn. 1. Ondernemende activiteiten 2. Kennisontwikkeling 3. Kennisuitwisseling door netwerken 4. Sturing van zoeken naar vraag 5. Creëren van een markt 6. Verzamelen van middelen 7. Creëren van legitimiteit / het tegengaan van weerstand tegen verandering Hekkert, M. (2007), Functions of innovation systems: A new approach for analysing technological change, p

7 Wat is het verschil tussen een circulaire economie en een lineaire economie met kringlopen? Het belangrijkste verschil tussen een circulaire economie en een lineaire economie met feedback cycli is het formaat van de grondstofstromen die het systeem in en uit gaan. Dit heeft te maken met de intensiteit van de cycli, maar ook met businessmodellen en grondstofefficiëntie. Intensiteit van kringloop - In een lineaire economie is het hebben van recyclingstromen ook mogelijk. Het verschil tussen een lineaire en een circulaire economie is de intensiteit van die stromen. In een lineaire economie zijn er grenzen aan deze intensiteit; een circulaire economie is de integrale aanpak waarbij ook over ontwerp en levenseinde wordt nagedacht, om volledig gesloten cirkels mogelijk te maken. European Comission (2014): Scoping study to identify potential circular economy actions, priority sectors, material flows and value chains, p.iv-vi Lineaire economie met feedback - Een lineaire economie met kringlopen is de transitiestaat tussen een volledig lineaire economie en een volledig circulaire economie. In ons huidige lineaire economische model kunnen veel elementen al circulair gemaakt worden. Denk hierbij aan gereduceerde grondstoffenwinning, toenemende recycling, veranderende businessmodellen van product naar dienst en andere methoden van financiering. Hoewel veel kringlopen relatief eenvoudig kunnen worden geïmplementeerd, is een volledig circulaire economie nog niet binnen bereik. Ellen MacArthur (2013), Towards the Circular Economy 1

8 Wat zijn andere, gerelateerde gedachtestromingen? Door de jaren heen zijn er veel denkrichtingen geweest over grondstofefficiëntie, het reduceren van afvalstromen en het sluiten van kringlopen. Deze denkrichtingen, die gerelateerd zijn aan een circulaire economie, worden hieronder benoemd. Herstellend ontwerp - Het idee achter herstellend ontwerp, ontwikkeld door de Amerikaanse professor John T. Lyle in de jaren '70, is dat processen binnen alle systemen hun eigen energie en materialen opnieuw kunnen gebruiken. De vraag vanuit de maatschappij wordt geleverd binnen de limieten van de natuur. Meer informatie op de Regenerative Design website Prestatie-economie - Walter Stahel ontwikkelde de visie van een gesloten-cirkel-economie, inclusief de principes van levensduurverlenging en het herstellen van producten, en het voorkomen van afval. Het verkopen van diensten in plaats van producten is een belangrijk onderdeel van zijn denken: iedereen betaalt voor de prestatie dat een product levert. Dit leidt tot het concept prestatie-economie. Meer informatie op de Performance Economy-website; Stahel (2010), Performance Economy, p.1-8 Cradle to cradle - In het cradle-to-cradle model, ontwikkeld door Michael Braungart, worden materialen in industriële en commerciële processen beschouwd als grondstoffen voor technologisch en biologisch hergebruik. Ontwerp is letterlijk van wieg tot wieg - in het ontwerpproces wordt de hele levenscyclus van het product en de gebruikte grondstoffen beschouwd. Technische grondstoffen bevatten geen componenten die schadelijk zijn voor het milieu; biologische grondstoffen zijn volledig afbreekbaar. Meer informatie op de Cradle-to-Cradle website Industriële ecologie - Industriële ecologie is de studie van materiaal- en energiestromen, waar afval binnen industriële cycli dient als grondstof. Productieprocessen zijn op zo'n manier ingericht dat ze lijken op ecologische processen. Meer informatie op de Industrial Ecology website Biomimicry - Biomimicry is een aanpak, ontwikkeld door Janine Benyus, waarin inspiratie voortkomt uit de natuur. Biomimicry imiteert ontwerpen uit de natuur en past deze toe voor oplossingen in de menselijke maatschappij. Meer informatie op de Biomimicry website Groene Economie - De Groene Economie, gedefinieerd door het UNEP (United Nations Environmental Platform), is een economie die resulteert in toenemend welzijn en toenemende sociale gelijkheid, terwijl hij tegelijkertijd de milieurisico's en ecologische schaarsten sterk vermindert. Meer informatie op de UNEP Green Economy website Blauwe Economie - De Blauwe Economie, ontwikkeld door Günter Pauli, is een economische filosofie die zijn kennis haalt uit de manier waarop natuurlijke systemen zich vormen, produceren en consumeren. Deze kennis wordt toegepast op uitdagingen waar wij voor staan, en wordt omgezet in oplossingen voor lokale omgevingen met specifieke fysieke en ecologische eigenschappen. Meer informatie op de Blue Economy website Biobased Economie - Een biobased economie is een economie die niet draait op fossiele brandstoffen, maar een economie die draait op biomassa als grondstof. In een biobased economie gaat het over het gebruik van biomassa voor niet-voedsel toepassingen. Meer informatie op de bio-based economy website

9 Wat zijn de grondstofbesparingen in een circulaire economie? Een circulaire economie kan tot 70% besparen op materiaalgebruik. Deze besparingen kunnen het meest eenvoudig bereikt worden door het beprijzen van grondstoffen. Verder onderzoek is noodzakelijk om met specifiekere getallen en randvoorwaarden te komen. Tot wel 70% - Een circulaire economie kan leiden tot materiaalbesparingen van ruim 70% wanneer dit vergeleken wordt met grondstoffenwinning in business-as-usual-modellen. Rekening houdend met de groei van de wereldbevolking en vooral de middenklasse, zal de totale vraag naar materialen nog steeds toenemen, maar in een lager tempo dan zonder circulaire economie. Dit leidt tot een lagere totale materiaalbehoefte in een circulaire economie dan onder BAU, met wel nog steeds enige noodzaak tot afvalstorting. Ellen MacArthur (2013), Towards the Circular Economy 3, p Besparing door beprijzen - Naast de potentiële besparing van grondstoffen is het belangrijk na te denken over hoe deze grondstoffen bespaard kunnen worden. Een van de methoden hiervoor is het beprijzen van grondstoffen, ofwel door de directe kosten van de producent te meten, ofwel door een compleet inzicht in de totale kosten van grondstoffen te krijgen. PBL (2014), The share of raw materials in total production costs, p.22-25

10 Wat is de potentie van een circulaire economie in Europa? Een circulaire economie kan tot $630 miljard genereren voor Europa, deels omdat reductie van de benodigde hoeveelheid grondstoffen kan leiden tot groei van het BNP. Verder onderzoek is noodzakelijk om met specifiekere getallen en randvoorwaarden te komen. $630 miljard - In Europa loopt de netto kostenbesparing in een transitiescenario op tot $380 miljard per jaar, en in een vergevorderd scenario zelfs tot $630 miljard per jaar. Hierbij wordt alleen gekeken naar productiesectoren binnen de Europese Unie. Ellen MacArthur (2013), Towards the Circular Economy 1, p Impact per percentage - Een reductie van de totale hoeveelheid benodigd materiaal met 1% zal voor de EU27 een toename van miljard in BNP betekenen, en een stijging van de werkgelegenheid met 0.04 tot 0.08% - wat vergelijkbaar is met tot banen. Meyer, B. (2011), Macroeconomic modelling of sustainable development and the links between the economy and the environment, p.12

11 Wat is de potentie van een circulaire economie in Nederland? Een circulaire economie kan voor Nederland 7.3 miljard opleveren, en leiden tot extra banen. Daarnaast wordt de ecologische voetafdruk sterk verlaagd. Verder onderzoek is noodzakelijk om met specifiekere getallen en randvoorwaarden te komen. 7.3 miljard & banen - In Nederland kan de totale marktwaarde van kansen binnen de circulaire economie oplopen tot 7.3 miljard per jaar, wat vergelijkbaar is met banen. Om dit te bereiken, moeten meerdere stappen genomen worden, waarvan sommige lange-termijn onderzoek, grote gedragsveranderingen of wijzigingen in wet- en regelgeving nodig hebben, waar andere stappen relatief eenvoudig kunnen worden geïmplementeerd. TNO (2013), Opportunities for a circular economy in the Netherlands, p Verlaging van ecologische voetafdruk - Een circulaire economie kan leiden tot een CO2-reductie van 17,150 kt (8%), een reductie van landgebruik met 2180 km2, een reductie van het watergebruik met 700 miljoen m3 en het vermijden van 100,400 kt (meer dan 25%) van geïmporteerde grondstoffen. Andere indirecte voordelen zijn de ontwikkeling van kennis, een meer constante aanvoer van grondstoffen, nieuwe mogelijkheden voor de recycling- en maakindustrie, innovatie in de logistieke sector, en de ontwikkeling van nieuwe economische activiteiten. TNO (2013), Opportunities for a circular economy in the Netherlands, p.55-57

12 Wat is de potentie van specifieke sectoren? Voor sommige sectoren is de potentiële opbrengst berekend. Niet alle potentiële opbrengsten zijn van toepassing op Nederland; echter, omdat ze een idee kunnen geven van de orde van grootte, zijn ze wel genoemd. Het is onmogelijk te zeggen welke sectoren een hoger potentieel hebben voor het toevoegen van waarde, omdat vergelijking tussen sectoren op veel verschillende manieren gedaan kan worden. Sectoren met prioriteit - Vanuit de Europese Unie zijn een aantal sectoren aangemerkt als "prioriteit", vanwege hun hoge potentiële impact. Dit zijn de verpakkings-, voedsel-, elektronica-, transport-, meubel- en bouwsector. European Comission (2014): Scoping study to identify potential circular economy actions, priority sectors, material flows and value chains, p Voedsel & drank - Het is mogelijk om circulaire business modellen te creëren die gebruik maken van voedselresten. In Europa wordt het totale potentieel geschat op miljard. Specifiek het verwerken van voedselafval in het Verenigd Koninkrijk kan een inkomensstroom van $1.5 miljard per jaar genereren. Ellen MacArthur (2013), Towards the Circular Economy 2, p European Commission (2014), The opportunities to business of improving resource efficiency, p. iv Kleding - Er zijn winstgevende circulaire mogelijkheden om gebruikte kleding opnieuw te gebruiken, of door het opnieuw te dragen, maar ook door het te verwerken tot grondstoffen voor andere industrieën als isolatie of opvulling. In het Verenigd Koninkrijk kan een ton verzamelde en gescheiden kleding $1295 winst opleveren. Ook zijn er mogelijkheden voor huur en lease van kleding. Ellen MacArthur (2013), Towards the Circular Economy 2, p Verpakkingsmateriaal - Het verzamelen van verpakkingsmateriaal kan enorme besparingen en winst opleveren in vergelijking met het huidige, lineaire model. Aan het einde van de levensduur van verpakkingen kan het materiaal volledig worden gerecycled. Biologisch afbreekbare verpakkingen zijn ook een mogelijkheid. Ellen MacArthur (2013), Towards the Circular Economy 2, p Afvalverwerking - De afvalverwerking in het Verenigd Koninkrijk heeft de mogelijkheid om zijn infrastructuur met miljard uit te breiden, en daarmee nieuwe banen te creëren. Daarnaast levert het verbranden van niet-recyclebaar afval grote hoeveelheden elektriciteit op. SITA UK (2012), Driving Green Growth, p Biotische afvalstromen - Biotische afvalstromen kunnen significant bijdragen aan een circulaire economie in Nederland door de toepassing van nieuwe technologieën als bioraffinage, biogas en verbeterde methoden om huishoudelijk afval te scheiden. Dit kan 1 miljard bijdragen aan de Nederlandse economie, met een CO2-reductie van 150 kt in de energieproductie en een reductie van de ecologische voetafdruk van 2000 km2. TNO (2013), Opportunities for a circular economy in the Netherlands, p Metaal- en elektronicasector - De totale toegevoegde marktwaarde van een circulaire economie voor de metaal- en elektronicasector in Nederland kan groeien tot 573 miljoen per jaar. Als de afname in verkoop van nieuwe producten wordt meegeteld, komt dit bedrag uit op 387 miljoen. De waarde van de feedbackloop neemt dan toe tot 960 miljoen. In Europa wordt de totale jaarlijkse winst in de metaalsector geschat op miljard. De besparingen in Nederland worden geschat op 747 kt CO2 (9.7%), 37 miljoen m3 water (13%), 20 km2 landgebruik en 5.2 ton ruw materiaal (6.3%). TNO (2013), Opportunities for a circular economy in the Netherlands, p.31 European Commission (2014), The opportunities to business of improving resource efficiency, p Conflictmaterialen - Conflictmaterialen zijn aanwezig in bijna alle consumentengoederen. Een circulaire economie reduceert de vraag naar deze materialen, en daarmee neemt ook de bron voor conflict af. Gebieden waar voortgang geboekt is zijn het traceren en certificeren; gebieden waar nog veel moet gebeuren zijn auditen, samenwerken binnen sectoren en het opzetten van een sluitend certificeringssysteem. CBS (2013) - Monitor Materiaalstromen, p Logistiek - In de logistieke sector zijn er mogelijkheden door agrifood, high-tech en chemische industrie te clusteren. De Raad voor de Infrastructuur & Leefomgeving heeft specifieke aanbevelingen opgesteld voor zowel bedrijven als overheden. RLI (2013), Dutch Logistics 2040: Designed to last

13 Welke soorten materiaal hebben een hoge potentie in de circulaire economie? Er zijn vier categorieën materialen bepaald met een hoge potentie. Daarnaast heeft de Europese Unie bepaalde materialen tot prioriteit benoemd in de transitie naar een circulaire economie. Vier categorieën - Er zijn vier materiaalcategorieën die geschikt zijn voor het demonstreren van een circulaire economie. Dit zijn "Golden Oldies", herkenbare materialen met een groot volume die nu al gerecycled worden, zoals papier; "High potentials", materialen die nu in grote volumes worden gebruikt, maar nauwelijks gerecycled worden, zoals polymeren; "Rough Diamonds", bijproducten die in grote volumes worden geproduceerd, zoals CO2 en voedsel, en "Future Blockbusters", innovatieve materialen die herstellende eigenschappen hebben. Ellen MacArthur (2014), Towards the Circular Economy 3, p.54 Materialen met prioriteit - Vanuit de Europese Unie zijn een aantal materiaalsoorten en sectoren aangemerkt als "prioriteit", vanwege hun hoge potentiële impact. Binnen materialen zijn dit landbouwproducten en -afval, hout en papier, plastic, metaal en fosfaat. European Comission (2014): Scoping study to identify potential circular economy actions, priority sectors, material flows and value chains, p

14 Waarom zou ik circulaire economie binnen mijn bedrijf toepassen? Er zijn meerdere redenen om een circulaire economie toe te passen: er is een toenemende noodzaak vanuit de beschikbaarheid van grondstoffen, er liggen economische kansen en er zijn risico's wanneer er door wordt gegaan met bestaande businessmodellen. Noodzaak - Er zijn vier redenen om principes van circulaire economie in bedrijfsmodellen te implementeren. Allereerst bestaan er in huidige bedrijfsprocessen nog steeds mogelijkheden om de efficiency te vergroten, maar zijn de opbrengsten vooral incrementeel en onvoldoende om een echt competitief voordeel te behalen. Ten tweede wordt de marge van fabrikanten onder druk gezet door langzame groei van de vraag, toenemende kosten en hogere prijsfluctuaties van grondstoffen. Ten derde neemt de landbouwproductiviteit langzamer toe dan in het verleden, en neemt de vruchtbaarheid van de bodem af, net als de voedingswaarde van voedsel. Ten vierde nemen de risico's omrent voedselzekerheid en veiligheid toe. Ellen MacArthur (2013), Towards the Circular Economy 2, p Creatieve destructie - Voor achterblijvers zal het concept creatieve destructie van toepassing zijn, wat betekent dat er nieuwe businessmodellen zullen ontstaan, ten koste van bestaande businessmodellen. OPAi & MVO Nederland (2014), Ondernemen in de Circulaire Economie, p.34 Kansen - Er zijn veel kansen voor circulaire businessmodellen binnen het bedrijfsleven. Dit zijn: 1. Een nieuwe waardepropositie 2. Intensievere relaties met de klant 3. Nieuwe businessmodellen 4. Toenemende efficiëntie 5. Marktinnovatie 6. Sterkere positie in waardeketen 7. Risicoreductie TBT (2014), De Circulaire economie: trends & ontwikkelingen bij het MKB, p.10 Voordelen - Het verschuiven naar een circulaire economie heeft veel voordelen voor bedrijven, waaronder: 1. meer mogelijkheden voor groei en productiviteit 2. verzekeren van continuïteit in aanvoer 3. het creëren van nieuwe markten 4. het toevoegen van waarde voor consumenten 5. het optimaliseren van energieconsumptie en afvalreductie Dit kan een groter competitief voordeel creëren, innovatie versnellen en de relatie met andere partijen versterken. Een stappenplan om een bedrijf om te vormen naar circulariteit komt hier tevens terug. WBCSD (2011),Collaboration, innovation, transformation

15 Wat zijn voorlopende regio's die werken aan circulaire economie? Regio's die voorlopen op het gebied van circulaire economie lijken vooral in Europa en Azië te vinden. Dit overzicht bevat enkele praktische voorbeelden van steden / gemeenten. Meer informatie over voorlopende gebieden is ook te vinden onder Landen. Er zijn nog meer voorlopende regio's verspreid over de wereld. Amsterdam - De gemeente Amsterdam werkt momenteel aan circulaire economie in een brede samenwerking tussen de Dienst Milieu en Bouwtoezicht, de Dienst Ruimtelijke Ordening, Waternet en het Afval Energiebedrijf. Amsterdam heeft haar huidige situatie en wenselijke toekomst omschreven voor voedsel, fosfaat, afval, water, elektriciteit en warmte. De gemeente Amsterdam heeft ook haar ambitie voor de periode uitgewerkt op de domeinen Samenhang, Energie & Grondstoffen. City of Amsterdam (?): Towards the Amsterdam Circular Economy City of Amsterdam (2014), De Circulaire Metropool Rotterdam - De Rotterdam/Delta-regio wil zich ontwikkelen tot een circulaire economie. Dit wordt gedaan in samenwerking tussen de gemeente en vele andere partijen. Paden naar een circulaire economie zijn omschreven voor de energiesector, de metaalsector, de chemiesector en de voedsel- en landbouwsector. De haven van Rotterdam speelt een centrale rol in het geheel. Port of Rotterdam & Rabobank (2012), Pathways to a circular economy, p Haarlemmermeer - De gemeente Haarlemmermeer werkt samen met de Arizona State University in het programma Global Sustainability Solutions. De gemeente heeft het programma Haarlemmermeer Beyond Sustainability ontwikkeld, met daarin onder andere het eerste volledig cradle-to-cradle bedrijventerrein en meer dan 100 duurzame initiatieven. Meer informatie op de Walton Global Sustainability Solutions website. Guiyang (China) - De stad heeft zich er in 2002 aan gecommitteerd om de mogelijkheden voor een circulaire economie te verkennen, wat heeft geresulteerd in het aannemen van het Guiyang Circular Economy Development Plan. Dit plan heeft duurzame economische ontwikkeling als doel en heeft een routekaart ontwikkeld om deze doelen te behalen door op zes sectoren te focussen: de kolenindustrie; de fosfor-industrie; de aluminiumindustrie; de kruidenmedicinale industrie, het toerisme en organische landbouw. Om dit plan te implementeren is een belangrijke verschuiving nodig van overheidsbeleid en van het economische systeem. UNEP (2006), Circular Economy: An alternative model for economic development, p.6-7 Phoenix (Verenigde Staten) - In het gebied rond Phoenix (Verenigde Staten) werkt het Resource Innovation and Solution Network (RISN) programma aan geïntegreerd grondstofmanagement. Geïnitieerd door Walton Sustainability Solution Services, in partnerschap met de stad Phoenix, werkt het project met een wereldwijd netwerk van publieke en private partners samen in onderzoek, innovatie en toepassing van technologieën om economische waarde te creëren en een circulaire economie te stimuleren. Meer informatie op de RISN website. Kalundborg (Denemarken) - Kalundborg is een van de meest geciteerde voorbeelden geworden op het gebied van industriële symbiose. Volgens de deelnemers aan het industriële park zorgen open en goede relaties ervoor dat het afval van de ene partij eenvoudig de grondstof voor een andere partij kan worden. Voorbeelden zijn warmte, vliegas (waar gips van wordt gemaakt) en hooi (wat wordt geconverteerd tot ethanol). Meer informatie op de Kalundborg Symbiosis website. Masdar (Verenigde Arabische Emiraten) - Masdar, onderdeel van Abu Dhabi, heeft tot doel de eerste klimaatneutrale "stad" ter wereld te worden. De stad zal een levend laboratorium zijn voor schone technologieën. Hoewel de stad zich primair richt op energie, vormt ook grondstoffenefficiëntie een speerpunt van onderzoek dat zal worden gedaan en toegepast in Masdar. Meer informatie op de Masdar City website.

16 Wat zijn voorlopende kennisnetwerken die werken aan circulaire economie? CE100 - De Ellen MacArthur Foundation heeft een netwerk geïnitieerd met als doel kennisuitwisseling over circulaire economie tussen de leden van het netwerk. Leden zijn vooral grote bedrijven, regio's en overheden. Meer informatie op de Ellen MacArthur Foundation CE 100 website. Circle Economy - Circle Economy is een non-profit open platform dat tot doel heeft de circulaire economie te versnellen door kennis uit te wisselen tussen deelnemers aan het netwerk. Meer informatie op de Circle Economy website. MVO Nederland - MVO Nederland verbindt en versterkt bedrijven en sectoren om steeds verdere stappen te zetten in hun MVO-beleid. Op het gebied van circulaire economie is MVO Nederland een belangrijk netwerk binnen het Nederlandse bedrijfsleven. Meer informatie op de MVO Nederland website. Plan C - Het Belgische netwerk Plan C heeft een Business model innovation grid ontwikkeld, waar goede voorbeelden van circulaire businessactiviteiten zijn te vinden. Plan C (2013), Business Model Innovation Grid SuMMA - Het Belgische SuMMA is het ondersteunende netwerk voor duurzaam materiaalbeheer, dat de rol van beleid in een transitie naar duurzaam materiaalbeheer onderzoekt. De missie kan in drie punten samengevat worden: 1. Verschaffen van wetenschappelijke inzichten over beleidsrelevante uitdagingen voor Duurzaam Materialenbeheer 2. Vanuit een interdisciplinaire werking ondersteuning geven aan stakeholders zoals Vlaamse beleidsmakers, middenveldorganisaties en industrie 3. Bruggen bouwen tussen stakeholders zodat kennis beter doorstroomt en samenwerkingsverbanden tot stand kunnen komen Meer informatie op de Steunpunt SuMMa website. REBus - Rijkswaterstaat en WRAP (Waste & Resources Action Program, Verenigd Koninkrijk) werken samen in REBus, waar zij ruim 30 projecten over circulaire economie demonstreren. Meer informatie op de REBus website.

17 Wie zijn voorlopers in circulair inkopen? In Nederland is er een koplopersovereenkomst tussen de publieke en private sector - de Green Deal Circulair Inkopen. Deelnemers aan de Green Deal voeren twee pilots uit in 2014, delen hun kennis en integreren circulair inkopen structureel in hun strategie en beleid vanaf Rijksoverheid (2013), Green Deal Circulair Inkopen

18 Wat zijn vooroplopende landen in de ondersteuning van circulaire economie? Het principe circulaire economie krijgt steeds meer aandacht over de hele wereld, zowel in gebruik van het concept als in implementatie. Vooral in Duitsland, Zwitserland, het Verenigd Koninkrijk, maar ook in China en Japan krijgt het onderwerp steeds meer aandacht. Verspreid over de wereld - De term circulaire economie wordt momenteel het meeste gebruikt in China, dat een uitgebreid wet- en regelgevingskader aan het ontwikkelen is. Japan heeft al een wet om recycling te stimuleren, die vooral is gebaseerd op afvalreductie. Duitsland is het eerste land dat een circulair-economische wet aanneemt die zich richt op afvalmanagement. De gesloten grondstoffencyclus-wet in Duitsland is een voorbeeld voor grondstofbeleid, en leidt nu tot gehele uitfasering van het storten van onbehandeld afval. Ifas (2006), Circular Economy Related International Practices And Policy Trends, p Duitsland - De Circulaire Economie en Afvalwet, gebaseerd op de afvalhiërarchie "vermijden, reduceren, herbestemmen", is reeds geïmplementeerd in de jaren '90. Sindsdien heeft er in de afvalwereld een verschuiving in denken plaatsgevonden richting circulaire economie. Dit betekent dat producenten en verkopers nu verplicht zijn om hun producten op basis van de volgende criteria te ontwerpen: 1. Minimaliseren van de hoeveelheid afval uit productie- en gebruiksproces 2. Bieden van de mogelijkheid tot hoge-kwaliteit hergebruik van het afval 3. Haalbaarheid van milieuvriendelijke afvoer van onbruikbare afval SATW (2014), Circular Economy: Improving the Management of Natural Resources, p.8-9 Zwitserland - In juni 2013 heeft de federale overheid een herziening aangevraagd van de Milieuwetgeving om een wetgevend raamwerk te ontwikkelen voor alle activiteiten die een circulaire of groene economie ondersteunen. Deze herziening is later gepresenteerd als een tegenvoorstel door het initiatief "Green Economy", dat door de Groenen werd voorgesteld in september SATW (2014), Circular Economy: Improving the Management of Natural Resources, p Verenigd Koninkrijk - Het Verenigd Koninkrijk focust op de reductie van afval binnen het kader "Circulaire Economie". Het WRAP (Waste Research and Action Programme) is het overkoepelende overheidsprogramma om een toekomst met lage grondstoffenvraag te stimuleren. Meer informatie op de WRAP website. China - De Ontwikkelingsstrategie Circulaire Economie, die zich richt op duurzame consumptie en productie, werd geïmplementeerd in Sindsdien is deze verder ontwikkeld in een aantal pilotgebieden in China. Het concept circulaire economie is geïntroduceerd als nationale ontwikkeling om China te transformeren naar een meer duurzame economische structuur. De focus van circulaire economiebeleid in China is verschoven van afval naar een bredere, efficiëntie-georiënteerde controle in ieder stadium van productie, distributie en consumptie. Buiten grondstof- en afvalproblemen leidt de verbrede strategie ook tot economische groei en energie-efficiëntie, ruimtelijke ordening, grondbescherming en watermanagement. UNEP (2006), Circular Economy: An alternative model for economic development, p.2-3 SATW (2014), Circular Economy: Improving the Management of Natural Resources, p.6-7 Japan - Ontworpen rondom het "bouwen van een materiaalarme samenleving", heeft Japan zich in de jaren 2000 gefocust op afvalmanagement en het voorkomen van grondstofuitputting. Een belangrijke wet in dit kader was de Wet voor de Promotie van Efficiënt Materiaalgebruik, in 2000 goedgekeurd en erop gericht om de hoeveelheid afval bij producenten en consumenten te minimaliseren. Deze wet was de eerste in de wereld die de volledige levensduur van het product omvatte. Ellen MacArthur (2014), Towards the Circular Economy 3, p.35

19 Hoe creëer ik een businessmodel voor een circulaire economie? Er zijn verschillende manieren om businessmodellen voor een circulaire economie te creëren. Een aantal nieuwe businessmodellen is nodig; ook moet waardedefinitie herzien en circulair denken gestimuleerd worden. Vijf soorten businessmodellen zijn noodzakelijk - In een circulaire economie ontstaan nieuwe businessmodellen. Er is behoefte aan volumehandelaren, die markten creëren voor rest- en bijproducten; aan technologische bedrijven, die nieuwe technologieën beschikbaar maken, aan micro-marketeers, die op lokaal niveau vraag en aanbod aan elkaar koppelen; aan circulaire dienstverleners, die circulaire stromen binnen steden creëren, en aan product-naar-service vertalers, die zoeken naar structurele relaties met de klant in plaats van een eenmalige verkoop. Ellen MacArthur (2013), Towards the Circular Economy 2, p Vijf soorten businessmodellen bieden kansen - Er zijn vijf soorten businessmodellen geïdentificeerd die kansen bieden in een circulaire economie. Dit zijn: 1. Circulaire leveranciers, die duurzame energie, biologisch afbreekbaar of volledig recyclebaar materiaal leveren om eenmalig-te-gebruiken-materialen te voorkomen. 2. Grondstoffen-verzamelaars, die nuttige grondstoffen terughalen uit bijproducten of producten aan het einde van hun levenscyclus. 3. Levenscyclusverlenging, wat er door reparatie en doorverkoop voor zorgt dat producten langer in de markt blijven. 4. Deelplatforms, waar effectiever gebruik van producten mogelijk wordt door gedeeld gebruik mogelijk te maken. 5. Product-naar-dienst, waar het laten gebruiken van producten tot positieve waarde leidt voor de eigenaar. Accenture (2014), Circular Advantage: Innovative Business Models and Technologies to Create Value in a World without Limits to Growth, p Verandering van product naar dienst - In de transitie naar een circulaire economie veranderen verkopen van product naar dienst. Businessmodellen kunnen variëren van een product tot een volledige dienst, met hybride product-dienst systemen daar tussen in. Deze product-dienst-systemen bieden een combinatie van producten en diensten, en kunnen product-gericht, gebruiks-gericht of resultaat-gericht zijn. In zo'n verandering van product naar dienst veranderen consumenten naar gebruikers. Plan C (2013), Product-Service Systems Herdefinieer waardecreatie - Alhoewel het maken van winst een belangrijk doel is van bedrijven, slaat het geen acht op de kansen om duurzaamheid te omarmen. Conventionele businessmodellen vangen niet de waarde van sociale- en milieuwinst, noch stimuleren ze de ontwikkeling van businessmodellen die gefocust zijn op duurzaamheidsissues, terwijl dat wel kan leiden tot nieuwe kansen voor het bedrijfsleven. Er zijn vijf principes voor businessmodellen naast het maken van winst: 1. Meervoudige waarde creëren 2. Logica zoeken 3. Strategische keuzes maken 4. Netwerken gebruiken 5. Coöperatief organiseren Jonker, J. (2013), Business Modeling for Sustainability: Identifying Five Modeling Principles and Demonstrating Their Role and Function in an Explorative Case Study Denk circulair - Wanneer een circulair businessmodel ontworpen moet worden, denk circulair. Om circulaire waarde te vangen, is het van belang om te denken over de waardepropositie (het product), over het management van de keten, over interactie met de gebruiker en over het verdienmodel. Kansen voor een circulaire business liggen in de bedreigingen van een lineaire economie (aanbod van grondstoffen, toenemende overheidsrichtlijnen) en in sociale trends (circulaire aanbesteding, meervoudige waarde-creatie, co-creatie van waardeproposities). OPAi & MVO Nederland (2014), Ondernemen in de Circulaire Economie, p.31-33

20 Hoe implementeer ik circulaire economie in mijn bedrijf? Meerdere rapporten spreken over de implementatie van circulaire principes in businessmodellen. De meeste rapporten geven een aantal elementen; anderen kijken naar waardebepaling of geven goede voorbeelden. Vier elementen - Er zijn vier elementen die van belang zijn om circulaire economie in een bedrijf te integreren. 1. Circulair en innovatief ontwerp 2. Nieuwe, service-gerichte bedrijfsmodellen 3. Het versterken van kennis over circulariteit, inclusief inzameling en hergebruik van producten 4. Het verbeteren van de samenwerking tussen cycli en tussen sectoren, waarmee ook de onderlinge relaties binnen het systeem veranderen EMF 2, p.74-77; Aldersgate (2012), Resilience in the Round, p. 10 Negen elementen - Om een circulair businessmodel te ontwikkelen, is het van belang om na te denken over negen elementen: 1. Ontwerp 2. Logistiek & recycling 3. Financiering 4. Productie 5. Materiaalketen 6. Kosten 7. Beleid & regelgeving 8. De consument 9. Kennis- en informatievoorziening The Natural Step (2011), A hitchhiker s guide to the Circular Economy, p Negen principes - Voor het overstappen naar een circulair bedrijfsmodel zijn negen principes van toepassing. 1. Zie het potentieel 2. Benut circulaire kansen 3. Stem de strategische keuzes af op financiën, mate van externe feedback en vaardigheden van uw organisatie 4. Hanteer heldere KPI s 5. Vermijd een focus op technische details 6. Bouw feedback en ruimte in voor verkenning strategie 7. Houd rekening met weerstand 8. Stel budgetruimte en capaciteit ter beschikking 9. Geef medewerkers de ruimte om te leren en om fouten te maken OPAi & MVO Nederland (2014), Ondernemen in de Circulaire Economie, p.66 Bepalen van waarde - Nieuwe businessmodellen kunnen gebalanceerde sociale, ecologische en economische waarde creëren door duurzaamheid meer in de kern van hun bedrijf te integreren. Een waardebepalend instrument ondersteunt het opzetten van een duurzaam businessmodel, daarbij gebruik makend van drie soorten waarde: waarde die al benut wordt, waarde die gemist of verspild wordt, en waarde die nog benut kan gaan worden. Ook wordt onderscheid gemaakt tussen waarde voor het milieu, de maatschappij, de klant of partijen in het netwerk. Bocken, N. (2014), A value mapping tool for sustainable business modelling, p.482 Succesvolle voorlopers - Kijkend naar succesvolle leiders in de circulaire economie, zijn er vijf capaciteiten die opvallen. 1. Strategie: van focus op kernactiviteiten naar het managen van complexe netwerken met meerdere partijen 2. Innovatie & productontwikkeling: van ontwerp voor eenmalig gebruik naar ontwerp voor vele cycli en gebruikers 3. Productie: van een heterogene keten naar een efficiënt grondstofgebruik 4. Verkoop & gebruik: van het nooit meer zien van je product naar vermogensbeheer 5. Recyclingketens: van verplichting tot economische kansen voor productinname Accenture (2014); Circular Advantage: Innovative Business Models and Technologies to Create Value in a World without Limits to Growth, p Voedselsector - 1. Leg structurele nadruk op het reduceren van voedselafval door vrijwillige overeenkomsten met retail, hospitality en catering 2. Verplicht gescheiden inzameling van voedsel voor huishoudens en bedrijven die zich met voedselproductie bezig houden 3. Introduceer eenvoudiger en gestandaardiseerde labels op verpakkingen om consumenten te stimuleren geen eten weg te gooien wanneer het nog geschikt is voor consumptie 4. Leg meer nadruk op communicatie om specifieke onderwerpen aangaande voedselverspilling aan te pakken (denk aan vreemd gevormd fruit en groenten) 5. Pas de hiërarchie binnen voedselafval toe als principe voor vermindering van afval 6. Verspreid voedselafval voor zover mogelijk aan hen die het nodig hebben 7. Herzie de benodigdheden van de ABPR om ervoor te zorgen dat voedsel, niet meer geschikt voor menselijke consumptie, voor dierlijke consumptie beschikbaar wordt RWM (2014), Ever decreasing circles- closing in on the circular economy, p.20-21