Defysiologievanslapenendromen
|
|
- Patricia van der Laan
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Defysiologievanslapenendromen Dienst Longziekten en Multidisciplinair Slaapcentrum, Universitair Ziekenhuis Antwerpen en Universiteit Antwerpen Samenvatting De kennis van de neuroanatomie en fysiologie van de slaap is de afgelopen jaren sterk toegenomen. De functie van de slaap is te zorgen voor psychisch en fysiek herstel. Slaaptekort en -verstoring kunnen vergaande gezondheidseffecten hebben en kunnen gepaard gaan met een verminderd functioneren overdag. De moderne visie op slaap-waakregulatie veronderstelt de interactie van de homeostatische en de circadiane factor. Hierin spelen de verschillende neurotransmittersystemen een belangrijke rol. De orchestratie ervan maakt het mogelijk vrij snel van waak naar slaap over te gaan en wordt het flip flop - model genoemd. Inleiding De visie dat slaap eenvoudigweg een toestand is van inactiviteit, die passief optreedt wanneer organen vermoeid zijn, dateert uit vervlogen tijden. Ondertussen weten we dat slaap een complexe toestand is, die zowel kwalitatief als kwantitatief verschilt van waken en wordt geïnitieerd en onderhouden door specifieke mechanismen. Vanuit gedragsmatig oogpunt kan slaap omschreven worden als een toestand van verminderde motorische activiteit, een verminderde reactie op prikkels en met een reversibel karakter. Von Economo s postmortem studies bij slachtoffers van de encefalitis lethargica pandemie in de jaren gaven al het belang aan van de bovenste hersenstamdelen en de hypothalamus bij de regulatie van slapen en waken. De functie van het reticulair activerende systeem (ARAS) werd verder aangetoond door Brémer, Moruzzi en Magoun. Deze passieve visie, waarbij slaap werd gezien als het resultaat van het ontbreken van adequate stimulatie, was niet langer houdbaar toen aangetoond werd dat bij de kat via elektrische stimulatie slaap kon worden geïnduceerd. De moderne visie op slaap-waakregulatie veronderstelt de interactie van twee systemen die eerder als de hypothese van het twee-proces-
2 18 senmodel naar voren werd geschoven (de homeostatische en de circadiane factor). Hierin spelen de verschillende neurotransmittersystemen een belangrijke rol. De afgelopen vijftien jaar is er enorme vooruitgang geboekt in het inzicht in deze mechanismen die betrokken zijn bij slapen en waken. De orchestratie ervan maakt dat we vrij snel van waak naar slaap kunnen overgaan en vice versa, en dat de toestand vrij stabiel blijft. Het belang van slaap De slaap kan beschouwd worden als een noodzakelijke rustperiode, waarin zowel in fysisch als psychisch opzicht herstel plaatsvindt van geleverde inspanningen en reserves opgebouwd worden voor de volgende dag. Dit wordt ondersteund door de toename van groeihormoonsecretie tijdens de slaap en het overwicht aan anabolisme s nachts ten opzichte van overdag. Vanuit fysiologisch oogpunt kan men de slaap als goed kwalificeren wanneer de energiewinst (anabolisme) groot genoeg is om het verlies aan energie (katabolisme) te compenseren. Er moet dus een evenwicht bereikt worden. Heeft iemand een paar nachten te kort of te onrustig geslapen, dan voelt hij dikwijls dat hij psychisch en fysisch niet optimaal functioneert. Verstoorde slaap, maar ook chronische slaapdeprivatie, is geassocieerd met een verhoogd risico op cardiovasculaire ziekte (verhoogde sympathische activiteit en bloeddruk), een verhoogde incidentie van medische aandoeningen, verhoogde mortaliteit, een toename aan functionele klachten (hoofdpijn, maag- en darmklachten) en een aantal abnormale fysiologische veranderingen (oxidatieve stress, systemische inflammatie, glucose-intolerantie, verminderd groeihormoon, een gestoorde acute immuunrespons, verhoogd ghreline, verminderd leptine en inherent een verhoogde eetlust en neiging tot obesitas). Ook treedt een reeks neurogedragsmatige stoornissen op, zoals aandachtsproblemen, een vertraagd geheugen, verminderde cognitieve output en depressieve stemming. Een toename van verkeers- en arbeidsongevallen werd gerapporteerd, alsook ongevallen in de thuissituatie. Patiënten met gestoorde slaap vertonen ook meer absenteïsme en minder goede schoolse en academische prestaties. Hieruit kan worden afgeleid dat goed slapende mensen beter functioneren. Dat goed functionerende mensen ook beter slapen lijkt plausibel, maar werd nog niet glashelder aangetoond. 1,2 De fysiologie van slaap Vanuit de fysiologie worden verschillende slaapstadia onderscheiden, gebaseerd op het elektro-encefalogram (EEG) voor het meten van hersenactiviteit, het elektro-oculogram (EOG) om oogbewegingen vast te stellen en het elektromyogram (EMG) om de spiertonus te registreren. Tijdens waken wordt het EEG gekenmerkt door bèta- (laag voltage, hoge frequentie golven van Hz) of alfagolven wanneer de ogen worden gesloten (met hogere amplitude en een lagere EEG-frequentie tussen 8-12 Hz), matig tot hoge spiertonus en zeldzame oogbewegingen. Wanneer de slaap wordt gevat, treedt stadium-1-slaap op, waarbij de alfa-eeg-activiteit vermindert en de thèta-activiteit de overhand heeft (3-7 Hz), traag rollende oogbewegingen verschijnen op het EOG en de spiertonus is matig tot laag. Tijdens stadium-2-slaap treden specifieke EEG-kenmerken op, namelijk K-complexen en slaapspoelen, tegen een achtergrond van thèta-activiteit, terwijl oogbewegingen zeldzaam zijn en de spiertonus verder afneemt. De slaap wordt vervolgd met stadia 3 en 4, die de diepe slaap worden genoemd. Beide stadia worden gekenmerkt door delta-eeg-activiteit (0,5-3 Hz), afwezigheid van oogbewegingen en lage spiertonus. In de slaapgeneeskunde wordt dit stadium tegenwoordig stadium N3 genoemd, zonder onderscheid tussen stadium 3 en 4. Ten slotte gaat het EEG tijdens de rapid eye movement sleep (REMslaap) terug naar een lage amplitude, met een gemengde frequentie gelijkend op stadium 1. Ontladingen van oogbewegingen treden op en de spiertonus is minimaal. Aangezien de fysiologie van de REM-slaap sterk verschilt van de andere slaapstadia, worden de stadia 1 tot 4 meestal de non-rem-slaap genoemd. Non-REM- en REM-slaap komen in de loop van de nacht alternerend cyclisch voor. Een typische nacht bestaat uit vier tot vijf cycli met een duur van 90 tot 110 minuten. Een cyclus start met een periode van lichte slaap (stadium 1 en 2), gevolgd door diepe slaap en eindigt met een REM-periode van ongeveer tien minuten, waarna weer wordt overgegaan
3 De fysiologie van slapen en dromen 19 naar lichte slaap. De eerste slaapcycli zijn de langste en de meest recuperatieve. Het is belangrijk zich te realiseren dat er grote verschillen in slaaparchitectuur kunnen optreden in de levensloop alsook tussen individuen van dezelfde leeftijd, hetgeen niet pathologisch hoeft te zijn. De neurobiologie van de slaap De waaksystemen zijn in verschillende systemen vertegenwoordigd in de hersenen: via cholinerge en histaminerge systemen die zorgen voor corticale activatie, via noradrenerge systemen voor vigilantie, en via serotonerge systemen voor intern gestuurd gedrag. De verschillende toestanden van waak en slaap zijn gerelateerd aan een wisselwerking tussen specifieke netwerken en centra die uitgaan van de medulla en lopen naar de reticulaire structurenvandethalamusendebasalefrontale hersenmassa (tabel 1 en 2). Zij hebben een activerende (waak) en inhiberende (slaap) invloed op het telencephalon. De capaciteit van de hersenen om met twee stabiele systemen om te gaan, is hoofdzakelijk mogelijk door de wederzijds inhiberende invloeden van hogere slaapbevorderende neuronen in de preoptische anterieure hypothalamus (ventrolaterale preoptische nucleus of VLPO, die gamma-aminoboterzuur (GABA) en galanine afgeeft) en arousal gerelateerde neuronen die gelokaliseerd zijn in kleine groepjes uitgaande van de middenhersenen naar de laterale en posterieure hypothalamische regio. Door hun wederkerig inhiberende werking dragen zij bij tot de stabilisering van waken en de slaaptoestand. Deze korte wederkerige communicatie tussen de antagonistische centra is de basis van het slaap-waak switchmodel en wordt de flip flop -theorie genoemd (figuur 1). 3,4,5 Adenosine is daarbij een belangrijke kandidaat als signaalstof, aangezien de stof wordt vrijgemaakt als neuronen bij verhoogde behoefte verplicht worden om opgeslagen glycogeen in de astrocyten aan te spreken. Adenosine is dus mogelijk de link tussen hersenmetabolisme en slaapbehoefte. Het is nuttig te weten dat dopaminerge neuronen niet rechtstreeks betrokken zijn bij het concert dat gespeeld wordt in de activerende en inhiberende centra. Het is bekend dat de belangrijkste dopaminerge kernen zowel in waaktoestand als tijdens de slaap in hetzelfde ritme ontladen. Toch kunnen een tekort aan dopamine alsook dopaminerge behandelingen geassocieerd worden met slaap- Tabel 1 Waak- en slaapbevorderende neuronale systemen. waakbevorderende neuronale systemen hypothalamus: laterale hypothalamus/ perifornicale regio posterieure hypothalamus: tuberomammillaire nucleus orexine histamine hersenstam nuclei: pedunculopontine-tegmentale nucleus locus caeruleus raphe nuclei ventrotegmentale zone acetylcholine noradrenaline serotonine dopamine slaapbevorderend neuronaal systeem anterieure hypothalamus: ventrolaterale preoptische nucleus (VLPO) GABA, galanine
4 20 Tabel 2 Kenmerken van slaapstadia en overeenkomstige activiteit van de voornaamste neurotransmitters. waak non-rem REM EEG laag gevolteerd, snel hoog gevolteerd, traag laag gevolteerd, snel oogbewegingen snel afwezig snel ARAS (5-HT, NA) anterieure hypothalamus, VLPO nucleus (GAL, GABA) hersenstam, LDT/ PPT nuclei (ACh) laterale hypothalamus (orexine of hypocretine) ++ ARAS = Ascending Reticular Activating System (5-HT = serotonine, NA = noradrenaline) VLPO = ventrolaterale preoptische zone (GAL = galanine, GABA = gamma-aminoboterzuur) LDT/PPT = latero-dorsale-tegmentale nuclei/pedunculo-pontine-tegmentale nuclei (ACh = acetylcholine) VLPO MnPN (-) ACh HIST 5-HT GABA (-) OR, NE SLAAP WAAK Figuur 1 Orchestratie van het slaap-waakritme: de flip flop -theorie (slaap-waak switch met wederzijdse inhibitie).
5 De fysiologie van slapen en dromen 21 waakstoornissen. Mogelijk speelt dopamine een rol door het consoliderend effect van het slaap-waak switchmodel te versterken. De opstijgende activerende reticulaire formatie (ARAS, die 5-HT en noradrenaline afgeeft) wordt vanouds beschreven als waakstructuur. Zij maakt er weliswaar deel van uit, maar tegenwoordig weten wij dat zij veeleer een archaïsch systeem is en dat de twee sleutelstructuren van het waken zich in de posterieure en laterale delen van de hypothalamus bevinden. Het gaat om de (posterieure) histaminerge kern en de perifornicale kern (lateraal gedeelte), die orexine-a of hypocretine afgeeft. Voorts heeft men vastgesteld dat het anterieure deel van de hypothalamus, dat GABA-metabotrofe projecties naar de cortex uitzendt, zorgt voor de trage diepe slaap (tabel 1). Regulatie van slapen en waken Slaap is een dynamisch proces dat is gerelateerd aan de voorgaande slaap-waakperiode. Een verlengde waaktoestand bevordert de continuïteit van de slaap, terwijl een teveel aan slaap een tegenovergesteld effect heeft. Slaaphomeostase is de drijvende kracht om een optimale slaap te behouden. Een tekort aan slaap kan enerzijds gecompenseerd worden door langer te slapen en anderzijds door de slaap te intensiveren. De hoeveelheid trage EEG-golven tijdens de non-rem-slaap wordt beschouwd als een marker van slaapintensiteit en is omgekeerd evenredig met slaapfragmentatie. Met kennis van voorgaande kunnen veranderingen in de diepe slaap en slaapduur na diverse manipulaties van de slaap worden voorspeld. Helaas is de cellulaire elektrofysiologie die aan de intensivering van de slaap ten grondslag ligt nog niet opgehelderd, ondanks de vele verhandelingen die over de neuronale substraten gaan die verantwoordelijk zijn voor het genereren van non-rem-slaap en REM-slaap, de non-rem/rem-cyclus, en het opwekken van trage EEG-golven. Vergelijkende fysiologie heeft aangetoond dat slaapregulatie bij verschillende soorten zoogdieren op dezelfde wijze optreedt. De regels die de slaaphomeostase aansturen, werden zelfs bevestigd bij de fruitvlieg, Drosophila. Dit heeft de weg gebaand naar het zoeken van duizenden mutanten teneinde de genetica van slaapregulatie te begrijpen. Nieuwe technieken uit de moleculaire biologie worden hiervoor ingezet. 6 Er zijn aanwijzingen dat slaap geen globaal fenomeen is dat in de volledige hersenmassa plaatsvindt, maar eerder een lokaal fenomeen dat aangestuurd wordt door de voorafgaande hersenactiviteit in waaktoestand. Met hersentopografie en beeldvormingstechnieken werd aangetoond dat selectieve regionale verschillen tijdens de slaap aanwezig kunnen zijn, die veranderen in de loop van de slaap, maar ook na slaapdeprivatie. 7 Er is geen evidentie dat de mechanismen die REM-slaap reguleren dezelfde zijn als die van de non-remslaap. De functie van de REM-slaap De belangrijkste hersenstructuren die betrokken zijn bij het optreden van REM-slaap zijn de pons en de naburige delen van de middenhersenen. Deze zones en de hypothalamus bevatten REM-on en REM-off cellen. REMon cellen gebruiken de neurotransmitter GABA, acetylcholine en glutamaat voor de opwaartse pathway, en glycine voor de neerwaartse pathway die het verlies aan spiertonus induceert. REM-off cellen gebruiken de neurotransmitters noradrenaline, adrenaline, serotonine en histamine. Het is waarschijnlijk dat interactie tussen REM-on en REM-off cellen de ultradiane slaapcycli bepaalt. De REM-slaap heeft verschillende functies. REM-slaap lijkt belangrijk te zijn om hersenen efficiënt te laten werken. Zoogdieren die geen REM-slaap kennen, hebben een relatief grote cortex. Met andere woorden: zoogdieren die het met minder hersenen moeten doen, gebruiken REM-slaap om efficiënter te werken. In de eerste plaats staat REM-slaap in voor het mentale herstel, aangezien een toename aan stress geassocieerd is met een toename aan REM-slaap, terwijl REM-slaapdeprivatie leidt tot prikkelbaarheid, angsten, concentratieproblemen, spanning en zelfs hallucinaties en persoonlijkheidsproblemen. Verder wordt het memoriseren als een belangrijke functie van de REM-slaap beschouwd. Het is bekend dat het geheugen wordt versterkt door een voorafgaande episode van slaap. Dit kan worden uitgelegd doordat slaap in een bescherming
6 22 voorziet tegen alle verstorende factoren en de consolidatie van het geheugen bevordert. Informatie wordt overgebracht van het kortenaar het langetermijngeheugen, via specifieke eiwitten die in de hersencellen tijdens het dromen worden aangemaakt. Hierdoor zouden we ons jarenlang feiten kunnen herinneren en tevens oplossingen voor problemen bedenken. Het zou kunnen dat de REM-slaap helpt bij het verwerken van emotionele schokken. Tijdens experimenten werden proefpersonen blootgesteld aan hevige stress vlak voor het slapengaan. Het blijkt dat een goede REMslaap helpt bij de verwerking van die stress. Ten slotte is een belangrijke rol voor de REMslaap weggelegd in de vorm van de maturatie van genetisch geprogrammeerde oergedragingen, zoals blijkt uit de grote hoeveelheden REMslaap tijdens de foetale en infantiele ontwikkeling. Tot slot: de functie van dromen De functie van dromen is nog niet precies bekend. Dromen maken integraal deel uit van de slaap en zijn blijkbaar onvermijdelijk. Verschillende theorieën hierover zijn gangbaar: zo is het mogelijk dat dromen tijdens de slaap in de hersenen een noodzakelijke stimulering bewerkstelligen, waarbij een verlies van stimulering uit de omgeving wordt gecompenseerd. Anderen menen dat bij dromen hersencellen worden geactiveerd in specifieke combinaties en opeenvolgingen die zich niet voordoen tijdens de waaktoestand. Op deze wijze zou dromen ons helpen om flexibel te blijven in onze gedragingen en denkprocessen. 8 Verder is menig psychiater en psycholoog de mening toegedaan dat door te dromen onze wensen en verlangens op een veilige en sociaal aanvaardbare manier kunnen worden geuit. Voor droomanalyse bestaat echter geen enkele wetenschappelijke basis en er wordt al bijna vijftien jaar vrijwel geen wetenschappelijk onderzoek meer naar gedaan. De meeste mensen slapen acht uur per nacht en ongeveer 25% van deze slaap besteden we aan dromen. Eén twaalfde van ons leven is dus droom. Iemand die zestig is, heeft in totaal vijf jaar gedroomd. Zo bezien is dromen een belangrijk onderdeel van het leven, iets waar we twee uur per dag aan besteden. Gemiddeld duurt een droom 10 tot 35 minuten en komt drie tot zes keer per nacht voor. Gedurende de nacht worden de REM-periodes steeds langer, van gemiddeld 9 minuten tot 28 minuten per REM-episode. Volgens Aserinski en Kleitman kunnen personen die tijdens de REM-slaap worden gewekt in 80% van de gevallen hun droom vertellen, terwijl dit slechts in 10-40% van de gevallen het geval is tijdens de non-rem-slaap. 9 Veel mensen zeggen dat ze zich soms veel en soms zeer weinig dromen herinneren. Sommigen herinneren zich dromen in tijden met veel emoties, en anderen juist in tijden van ontspanning (vakantie). Wanneer mensen worden gewekt tijdens hun REM-slaap, kan ze gevraagd worden hun droom na te vertellen. De gemeten REM-duur blijkt te correleren met de lengte van de droomvertelling, wat het verband bevestigt tussen REM-slaap en dromen. Enkele letsels en medicamenteuze behandelingen terzijde gelaten, droomt iedereen, maar niet iedereen herinnert zich dat even goed. Genees- en genotmiddelen kunnen een invloed op de droommelding hebben. Benzodiazepinen, antidepressiva en alcohol verminderen de hoeveelheid REM-slaap en het aantal droomherinneringen. Als men het gebruik van deze middelen staakt, nemen de hoeveelheid REM-slaap en het aantal droomherinneringen toe (rebound). Bètablokkers hebben een dubbel effect op de slaap: zij verminderen de hoeveelheid REM-slaap, maar vergroten het aantal malen dat men wakker wordt. Al met al heeft het gebruik van bètablokkers tot gevolg dat men zich méér dromen herinnert, terwijl men minder REM-slaap (dus minder dromen) had. 10,11,12,13 In het begin van de REM-slaap wordt de hersenstam (pons) zeer actief. De hersenstam vuurt de thalamus aan, die op zijn beurt de occipitale cortex prikkelt. Deze activeringen zorgen ervoor dat men beelden begint te zien. Later breidt de activiteit zich uit en gaat men ook dingen horen, soms zelfs voelen, proeven of ruiken. Wat wordt waargenomen, wordt louter veroorzaakt door prikkeling in de hersenen, het zijn dus een soort hallucinaties.
7 De fysiologie van slapen en dromen 23 Literatuur 1 Banks S, Dinges DF. Behavioral and physiological consequences of sleep restriction. J Clin Sleep Med 2007;3(5): Rosekind MR, Gregory KB, Mallis MM, et al. The cost of poor sleep: workplace productivity loss and associated costs. J Occup Environ Med 2010; 52: Rosenwasser A. Functional neuroanatomy of sleep and circadian rhythms. Brain Research Reviews 2009;61(2): Saper CB, Chou TC, Scammel TE. The sleep switch: hypothalamic control of sleep and wakefulness. Trends Neurosci 2001;24: Saper CB, Scammell TE, Lu J. Hypothalamic regulation of sleep and circadian rhythms. Nature 2005;437(27): Borbély AA, Achermann P. Sleep homeostasis and models of sleep regulation. In: Kryger MH, Roth T, Dement WC (eds). Principles and practice of sleep medicine. Philadelphia: Elsevier Saunders, 2005: Maquet P. Functional neuroimaging of normal human sleep by positron emission tomography. J Sleep Res 2000;9(3): Siegel JM. REM Sleep. In: Kryger MH, Roth T, Dement WC (eds). Principles and practice of sleep medicine. Philadelphia: Elsevier Saunders, 2005: Aserinsky E, Kleitman N. Regularly occurring periods of eye motility and concomitant phenomena during sleep. Science 1953;118: Mitler EA, Mitler MM. Een slaap om van te dromen. 101 vragen over slapen en dromen. Hoofdstuk II: Dromen. Keerbergen: Etcetera, 1995; Spoormaker V. Alles over dromen. Utrecht: Kosmos, Vanmeenen AF. Een tipje van de droomsluier gelicht... Antenne 2010;28(4): Dongen PAM van. Het dromen. In: Waken en Slapen. Tilburg: Janssen Pharmaceutica BV, 1991;
Hoofdstuk 9: Sleep and Biological Rhythms
Hoofdstuk 9: Sleep and Biological Rhythms 1. EEN FYSIOLOGISCHE EN GEDRAGSMATIGE BESCHRIJVING VAN SLAAP 1.1. Fasen van slaap Electromyogram (EMG): elektrisch potentiaal die opgenomen wordt van een elektrode
Nadere informatieGezondheidsrisico s van slaapstoornissen Peter Meerlo
Gezondheidsrisico s van slaapstoornissen Peter Meerlo p.meerlo@rug.nl Center for Behavior and Neurosciences University of Groningen Slaap is veel meer dan gewoon rust waar we af en toe wel zonder kunnen
Nadere informatieMEUBELEN VRANKEN. By Gy 2012
MEUBELEN VRANKEN By Gy 2012 Hoeveel slaap hebben we nodig? U realiseert het zich misschien niet altijd, maar we brengen gemiddeld een derde deel van ons leven in bed door. Goed en genoeg slapen is een
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING
NEDERLANDSE SAMENVATTING Wat verandert er in het zenuwstelsel als een dier iets leert? Hoe worden herinneringen opgeslagen in de hersenen? Hieraan ten grondslag ligt het vermogen van het zenuwstelsel om
Nadere informatieStapsport.com. sportdiëtist
Stapsport.com Anja Frank 26-11-2012 Senders van Geel e Anja e 26-11-2012 van Geel Joop Zoetemelk 1979 De Tour de France wordt gewonnen in bed e Anja e 26-11-2012 van Geel e Anja e 26-11-2012 van Geel 31
Nadere informatieCentrum voor Slaapen Waakstoornissen (CSW)
= Centrum voor Slaapen Waakstoornissen (CSW) Inhoudsopgave Inleiding 3 Het Centrum voor Slaap- en Waakstoornissen 3 De slaap 5 Wat is slaap? 5 Het verloop van de slaap 5 Hoe wordt de slaap geregeld? 6
Nadere informatieWelterusten. Probus Doeke Post
Welterusten. Probus 2019 Doeke Post .en : God VAN DE SLAAP Thanatus God van de dood Hades, god van de onderwereld Griekse mythologie Hypnos: personificatie van de slaap, de tweelingbroer van Thanatus
Nadere informatieLeren beheersen van je slaapprobleem. Bart De Saeger" 19/03/2012
Leren beheersen van je slaapprobleem Bart De Saeger" 19/03/2012 Bart De Saeger" Klinisch psycholoog - Gedragstherapeut Theorie + Technieken Inzicht krijgen" Leren hoe je het probleem stap voor stap kan
Nadere informatiePerseverative cognition: The impact of worry on health. Nederlandse samenvatting
Perseverative cognition: The impact of worry on health Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting Perseveratieve cognitie: de invloed van piekeren op gezondheid Iedereen maakt zich wel eens zorgen.
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/35174 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Diepen, Hester Catharina van Title: Retinal and neuronal mechanisms of circadian
Nadere informatieTo sleep or not to Sleep. over slaap bij psychiatrische ziektebeelden door B.M. Klop- de Vries, psychiater
To sleep or not to Sleep over slaap bij psychiatrische ziektebeelden door B.M. Klop- de Vries, psychiater To sleep or not to sleep Een goede slaapkwaliteit is belangrijk voor ons psychisch welbevinden,
Nadere informatieLawaai en slaap. Winni Hofman. Universiteit van Amsterdam Somnio Online Slaaptherapie
Lawaai en slaap Winni Hofman Universiteit van Amsterdam Somnio Online Slaaptherapie Omgevingsraad Schiphol 3 juli 2017 1 Slaap belangrijk voor functioneren overdag alertheid omgaan met stress voldoende
Nadere informatieDEEL 2 ACHTERGRONDINFORMATIE
DEEL 2 ACHTERGRONDINFORMATIE ACHTERGRONDINFORMATIE 2.1 Achtergrond Slaap bij kinderen Kinderen komen in hun eerste levensjaren bijna elke dag in aanraking met dingen die ze nog moeten leren of ontdekken.
Nadere informatieKinderneurologie.eu. Nachtmerrie. www.kinderneurologie.eu
Nachtmerrie Wat is een nachtmerrie? Een nachtmerrie is een slaapprobleem waarbij kinderen of volwassenen plotseling wakker worden nadat ze heel eng gedroomd hebben en deze droom nog heel goed kunnen herinneren.
Nadere informatieSamenvatting en Conclusie 165
Samenvatting en Conclusie 165 SAMENVATTING EN CONCLUSIE Als gevolg van de draaiing van de aarde wordt het leven blootgesteld aan dagelijks terugkerende veranderingen in de omgeving, zoals licht en donker,
Nadere informatieEEG EN SLAAP. Inleiding. I. Het EEG. I.1. Registratie van hersengolven. EEG en slaap
1 EEG EN SLAAP Inleiding Om effectief te overleven in zijn omgeving, moet een dier haar ritmes aanpassen aan die van de natuur. Het voornaamste periodische gedrag dat mensen (en dieren in het algemeen)
Nadere informatieNederlandse samenvatting. Hoofdstuk 1. Hoofdstuk 2. Hoofdstuk 3 SAMENVATTING
139 Nederlandse samenvatting Het doel van dit proefschrift is om bij te dragen tot een beter begrip en verbetering van onze kennis over het 22q11.2 deletie syndroom (22q11DS). We onderzochten een specifieke
Nadere informatieGating Neuronal Activity in the Brain Cellular and Network Processing of Activity in the Perirhinal-entorhinal Cortex J.G.P.
Gating Neuronal Activity in the Brain Cellular and Network Processing of Activity in the Perirhinal-entorhinal Cortex J.G.P. Willems Regulatie van neuronale activiteit in het brein Verwerking van verspreidende
Nadere informatieDepressie op latere leeftijd, kenmerken van de hersenen en ECT respons.
NEDERLANDSTALIGE SAMENVATTING Nederlandstalige samenvatting Depressie op latere leeftijd, kenmerken van de hersenen en ECT respons. Inleiding Wereldwijd neemt het aantal mensen met een leeftijd ouder dan
Nadere informatieCover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/22544 holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/22544 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Speksnijder, Niels Title: Determinants of psychosis vulnerability : focus on MEF2
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/20126 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Dumas, Eve Marie Title: Huntington s disease : functional and structural biomarkers
Nadere informatieChapter 9. Nederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Slaap heeft een fundamentele en complexe rol in ons dagelijks functioneren. Zo draagt deze bij aan het verminderen van de intensiteit van een onaangename emotionele ervaring tot
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting 99 Nederlandse Samenvatting Depressie is een veel voorkomend en ernstige psychiatrisch ziektebeeld. Depressie komt zowel bij ouderen als bij jong volwassenen voor. Ouderen en jongere
Nadere informatieSamenvatting. Samenvatting
173 174 De drijfveer tot beheersing: Hoe affect en motivatie cognitieve controle beïnvloeden Helpen emoties in een situatie die vraagt om mentale inspanning? Dat is de centrale vraag die dit proefschrift
Nadere informatieNeuronal control of micturition Kuipers, Rutger
Neuronal control of micturition Kuipers, Rutger IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below.
Nadere informatieSlaap en Slaap-waak ritmiek van pubers
Slaap en Slaap-waak ritmiek van pubers Gerard A. Kerkhof prof.em. Universiteit van Amsterdam Slaap Centrum MCH, Den Haag Facta, Utrecht 26.1.2016 (Peter van Straaten, 2013) Item nummer Gemiddelde scores
Nadere informatieDe ziekte van Parkinson is een neurologische ziekte waarbij zenuwcellen in een specifiek deel van de
Rick Helmich Cerebral Reorganization in Parkinson s disease (proefschrift) Nederlandse Samenvatting De ziekte van Parkinson is een neurologische ziekte waarbij zenuwcellen in een specifiek deel van de
Nadere informatieAZ Colloquia 2 april 2019
Een praktische aanpak van hypersomnie AZ Colloquia 2 april 2019 Dr. Kristof Verhoeven, Neuroloog-Somnoloog Hypersomnie vs Vermoeidheid Hypersomnie (of EDS) o = onmogelijkheid om zich wakker te houden tijdens
Nadere informatieRichtlijn Gezonde slaap en slaapproblemen bij kinderen (2017)
Richtlijn Gezonde slaap en slaapproblemen bij kinderen (2017) 1. Introductie gezonde slaap Dit thema geeft een introductie van de slaapopbouw, het slaapritme en de ontwikkeling van de slaap per leeftijdsfase.
Nadere informatieHersenen en slaap. Hersenstichting Nederland
Hersenen en slaap Hersenstichting Nederland 1 Hersenen en slaap Slapen doet iedereen. Maar wat is slaap eigenlijk? En wat hebben de hersenen ermee te maken? Hoewel slaaponderzoekers nog volop discussiëren
Nadere informatiePsychologische ondersteuning en behandeling bij interstitiële longaandoeningen
Psychologische ondersteuning en behandeling bij interstitiële longaandoeningen 1 oktober 2014 Marielle van den Heuvel, Gezondheidszorgpsycholoog Afdeling Medische Psychologie Orbis Medisch Centrum Inhoud
Nadere informatieSAMENVATTING. Inleiding. Black box? Signaalstoffen in de hersenen
SAMENVATTING Inleiding Black box? Lange tijd werd het brein beschouwd als een zogenaamde black box waar processen plaatsvinden die we niet kunnen zien of meten. In de loop van de vorige eeuw kwam daar
Nadere informatieWaarom kijkt iedereen boos? Vergelijkend onderzoek van de hersenen van mensen met een depressie
Waarom kijkt iedereen boos? Vergelijkend onderzoek van de hersenen van mensen met een depressie Jojanneke is een studente van 24 jaar en kampt al een tijdje met depressieve klachten. Het valt haar huis-
Nadere informatieDe functies van slaap
De functies van slaap Waarom slapen we? Prof. Anton Coenen Radboud Universiteit Nijmegen Symposium Slaap en Sportprestatie Papendal 03-10-2018 slow wave sleep 1. Waken met hoge breinactiviteit en intens
Nadere informatieInhoud. 1. Slaap door de eeuwen heen 9. 2. De regulering van slaap 16. 3. De slapende hersenen 39. 4. Waarom we slapen 50. 5. Slaap en leeftijd 67
Inhoud 1. Slaap door de eeuwen heen 9 2. De regulering van slaap 16 3. De slapende hersenen 39 4. Waarom we slapen 50 5. Slaap en leeftijd 67 6. Wanneer slapen een last is 84 7. Slaap en gezondheid 104
Nadere informatieSlaap workshop. Lichamelijk slapen. Mentaal slapen
Slaap workshop Lichamelijk slapen Mentaal slapen Mijn werk.. Praktijkvoorbeeld Onze lieve, gevoelige dochter van net 5 jaar heeft (had) al maanden moeite met in slaap komen. Urenlang draaien, kletsen,
Nadere informatieGeen energie, moe, ernstig vermoeid, uitgeput Bij (ex) oncologische patienten. Joyce Vermeer 21 September 2018
Geen energie, moe, ernstig vermoeid, uitgeput Bij (ex) oncologische patienten Joyce Vermeer 21 September 2018 Oefening Ga eens met je blik naar binnen Let op de beweging van je adem. Hoe is het eigenlijk
Nadere informatieIr M (Martin) van den Berg Ministerie VROM Directie Lokale Milieukwaliteit en verkeer. Relaties Lden en Lnight met Effecten
Ir M (Martin) van den Berg Ministerie VROM Directie Lokale Milieukwaliteit en verkeer Relaties Lden en Lnight met Effecten Opbouw P Basisbegrippen geluid en gezondheid P EU-kader P Relaties Lden P Relaties
Nadere informatieOmgaan met slaapproblemen
Leven met Multipele Sclerose uitgave 12 Omgaan met slaapproblemen EEN UITGAVE VAN HET NATIONAAL MS FONDS Tekst: drs. Bep Franke-Barendse Uitgever: Nationaal MS Fonds 2 Inleiding We besteden ongeveer eenderde
Nadere informatieDe invloed van psychofarmaca op de slaap. Dr. Marike Lancel Onderzoeker, slaapdeskundige GGZ Drenthe
De invloed van psychofarmaca op de slaap Dr. Marike Lancel Onderzoeker, slaapdeskundige GGZ Drenthe Relaties met een farmaceutisch bedrijf of sponsor Geen De invloed van psychofarmaca op de slaap Onderwerpen:
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting HET BEGRIJPEN VAN COGNITIEVE ACHTERUITGANG BIJ MULTIPLE SCLEROSE Met focus op de thalamus, de hippocampus en de dorsolaterale prefrontale cortex Wereldwijd lijden ongeveer 2.3
Nadere informatieHet begrijpen van heterogeniteit binnen de ziekte van Alzheimer: een neurofysiologisch
Het begrijpen van heterogeniteit binnen de ziekte van Alzheimer: een neurofysiologisch perspectief Inleiding De ziekte van Alzheimer wordt gezien als een typische ziekte van de oudere leeftijd, echter
Nadere informatieDepressie. Acupunctuur kan helpen. Wat is depressie?
Depressie Acupunctuur kan helpen Wat is depressie? Iedereen voelt zich wel eens lusteloos, neerslachtig of down. Vaak gaat het dan om reacties op bepaalde tegenslagen of problemen, situaties waar we het
Nadere informatiePatiënteninformatie. Slaap bevorderende adviezen Slaap bevorderende adviezen.indd 1
Patiënteninformatie Slaap bevorderende adviezen 20170044 Slaap bevorderende adviezen.indd 1 01-09-17 13:41 Slaap bevorderende adviezen Slaapcentrum, route 1.5 Telefoon (050) 524 5930 Medische Psychologie,
Nadere informatieDutch summary/ Samenvatting
Dutch summary/ Samenvatting Het manipuleren van de serotonine functie bij depressies Een depressie is een van de meest invaliderende stoornissen ter wereld. Ongeveer een op de zes mensen in Amerika krijgt
Nadere informatieDutch summary. Mitochondriaal dysfunctioneren in multiple sclerosis
Mitochondriaal dysfunctioneren in multiple sclerosis Multiple sclerose (MS) is een ingrijpende aandoening van het centraal zenuwstelsel en de meest voorkomende oorzaak van niet-trauma gerelateerde invaliditeit
Nadere informatieOnderzoek naar behandelingen voor de vermoeidheidstoestand
6 oktober 2014. Onderzoek naar behandelingen voor de vermoeidheidstoestand Volgens het meest recente epidemiologische onderzoek naar vermoeidheid (door het Ministerie van gezondheid en welzijn in Japan,
Nadere informatieNederlandse samenvatting proefschrift Renée Walhout. Veranderingen in de hersenen bij Amyotrofische Laterale Sclerose
Nederlandse samenvatting proefschrift Veranderingen in de hersenen bij Amyotrofische Laterale Sclerose Cerebral changes in Amyotrophic Lateral Sclerosis, 5 september 2017, UMC Utrecht Inleiding Amyotrofische
Nadere informatieBlock 1: Basic emotions, Brain structures and Stress.
Block 1: Basic emotions, Brain structures and Stress. Vraag 1 (10 punten) A. Wat is het Circuit van Papez en welke hersenstructuren maken hier deel van uit? (5 punten) B. Welke extra hersenstructuren zijn
Nadere informatieHet belang van goede slaap voor het psychisch welzijn: oorzaken en gevolgen van slaapstoornissen in de psychiatrie
Het belang van goede slaap voor het psychisch welzijn: oorzaken en gevolgen van slaapstoornissen in de psychiatrie Prof. dr. Marike Lancel / psycholoog & somnoloog / GGZ Drenthe & RuG Onderwerpen slaaponderzoek,
Nadere informatieSlaapstoornissen in de psychiatrie: het belang van behandeling
Slaapstoornissen in de psychiatrie: het belang van behandeling - Dr. Marike Lancel - Divisie Forensische Psychiatrie Slaapcentrum voor Psychiatrie Assen Het interactieve brein in slaap 12-10-2012 Slaapstoornissen
Nadere informatieSessie 1 Informatie en slaaphygiëne
Sessie 1 Informatie en slaaphygiëne Bespreken ingevulde lijsten De lijsten die u voor deze sessie heeft ingevuld, worden kort besproken. Ze zijn vooral bedoeld als meting vooraf. In latere sessies zullen
Nadere informatieWetenschappelijke Samenvatting. 1. Kwetsbaarheid en emotionele verwerking bij depressie
Wetenschappelijke Samenvatting 1. Kwetsbaarheid en emotionele verwerking bij depressie In dit proefschrift wordt onderzocht wat spaak loopt in de hersenen van iemand met een depressie. Er wordt ook onderzocht
Nadere informatieSAMENVATTING bijlage Hoofdstuk 1 104
Samenvatting 103 De bipolaire stoornis, ook wel manisch depressieve stoornis genoemd, is gekenmerkt door extreme stemmingswisselingen, waarbij recidiverende episoden van depressie, manie en hypomanie,
Nadere informatieSerotonergic Control of the Developing Cerebellum M. Oostland
Serotonergic Control of the Developing Cerebellum M. Oostland Nederlandse samenvatting De ontwikkeling van de hersenen is een proces dat nauwgezet gereguleerd wordt, zowel voor als na de geboorte, en is
Nadere informatieSame m nva v tt t ing n
De ziekte van Parkinson (PD) is één van de belangrijkste chronische en progressieve neurodegeneratieve aandoeningen gekenmerkt door het verlies van dopaminerge neuronen in het bijzonder in de substantia
Nadere informatieDepressie en angst bij de ziekte van Parkinson Rianne van Gool Verpleegkundig specialist
Depressie en angst bij de ziekte van Parkinson Rianne van Gool Verpleegkundig specialist Dopamine Ziekte van Parkinson: minder dopamine Dopamine is een signaalstof die de communicatie tussen hersencellen
Nadere informatieOSA en diabetes. Wake 2/3 of life. Inleiding. Slaap is een basale behoefte. NREM Sleep ~80% of night. Prof. Dr. Dries Testelmans
OSA en diabetes Prof. Dr. Dries Testelmans Diabetessymposium 2016 Inleiding Slaap is een basale behoefte Wake 2/3 of life NREM Sleep ~80% of night REM Sleep ~20% of night 1 Inleiding Slaap is een basale
Nadere informatieDe ziekte van Alzheimer. Diagnose
De ziekte van Alzheimer Bij dementie is er sprake van een globale achteruitgang van de cognitieve functies, zoals het geheugen of de taalfuncties. Deze achteruitgang leidt tot functionele beperkingen in
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting 185 Substance P and the Neurokinin 1 Receptor: from behavior to bioanalysis Affectieve stoornissen zoals angst en depressie zijn aandoeningen die een grote
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting Titel: Cognitieve Kwetsbaarheid voor Depressie: Genetische en Omgevingsinvloeden Het onderwerp van dit proefschrift is cognitieve kwetsbaarheid voor depressie en de wisselwerking
Nadere informatieBewustzijn van slaapwandelaars
Bewustzijn van slaapwandelaars Gerbrand Kamphuis en Nick van der Poel 11 april 2003 1 Inleiding Op een ochtend in Canada werd een echtpaar dood aangetroffen in hun huis. Ze bleken vermoord te zijn door
Nadere informatieRefereerbijeenkomst Slaapproblemen HD. 4 april 2017
Refereerbijeenkomst Slaapproblemen HD 4 april 2017 Indeling bijeenkomst Presentatie Gerrit de Niet & Tom Stor Casus bespreking in subgroepen Plenaire nabespreking casuïstiek Slaap; een hele zorg Wat is
Nadere informatieFylo- en ontogenie van de slaap: de evolutieve betekenis van de slaap over de leeftijd
Fylo- en ontogenie van de slaap: de evolutieve betekenis van de slaap over de leeftijd Professor Robert Poirrier Centre d'étude de l'éveil et du sommeil (CETES) - CHU Luik De meeste mensen zullen slaap
Nadere informatieSlaapproblemen bij neurologische aandoeningen
Slaapproblemen bij neurologische aandoeningen Definitie slaap Terugkerende toestand Van verminderd bewustzijn En tot rust komen van het lichaam Waaruit men vlot gewekt kan worden Representation of consciousness
Nadere informatieInhoud. Deel 1: de wetenschap. Inleiding: wat is slaap? 7
Inleiding: wat is slaap? 7 Deel 1: de wetenschap Waarom we slapen 13 Het nut van slapen 17 Slaapcycli 23 De dag van 24 uur 31 Vroege vogel of nachtdier? 39 Baby s & kinderen 45 Tieners 51 Volwassenen 55
Nadere informatieslaapproblemen en autisme Inservice Autisme 2018
Dia 1 slaapproblemen en autisme Inservice Autisme 2018 Bert van de Meeberg, Arts VG Dia 2 slaapproblemen en autisme Wat is slaap? Wat is gezonde slaap? Wanneer spreken we van een slaapprobleem? Waarom
Nadere informatieIk zie, ik zie wat jij niet ziet
NEDERLANDSE SAMENVATTING Ik zie, ik zie wat jij niet ziet Visuele hallucinaties en dementie bij de ziekte van Parkinson: een zoektocht naar neuropsychologische, neuroradiologische en neuropathologische
Nadere informatieSessie 1 Informatie en slaaphygiëne
Sessie 1 Informatie en slaaphygiëne Bespreek het slaapdagboek (zie bijlage) en beantwoord eventuele vragen over de algemene informatie over slaap. Psycho-educatie: leg het ontstaan van langdurige slapeloosheid
Nadere informatieWat is de oorzaak van een REM sleep behaviour disorder? Niet precies bekend De oorzaak van een REM sleep behaviour disorder is niet precies bekend.
REM sleep behaviour disorder Wat is een REM sleep behaviour disorder? Een REM sleep behaviour disorder is een slaapstoornis waarbij de spieren van kinderen en volwassen tijdens het dromen in de REM-slaap
Nadere informatieLinking Depression. Longitudinal and neuroimaging genetic studies in major depressive disorder. Esther Opmeer
Linking Depression Longitudinal and neuroimaging genetic studies in major depressive disorder Esther Opmeer Nederlandse Samenvatting Depressie staat in de top 3 van ziekten die de meeste ziektelast geven
Nadere informatieThe Glue of (ab)normal Mental Life: Networks of Interacting Thoughts, Feelings and Behaviors A.O.J. Cramer
The Glue of (ab)normal Mental Life: Networks of Interacting Thoughts, Feelings and Behaviors A.O.J. Cramer Wat is een psychische stoornis? Als we de populaire media en sommige stromingen in de gedragswetenschappen
Nadere informatieGrowing into a different brain
221 Nederlandse samenvatting 221 Nederlandse samenvatting Groeiend in een ander brein: de uitkomsten van vroeggeboorte op schoolleeftijd De doelen van dit proefschrift waren om 1) het inzicht te vergroten
Nadere informatieINTRODUCTIE STRESSHORMONEN
8 Samenvatting INTRODUCTIE Cocaïne behoort tot de stimulerende middelen; stoffen die energie en alertheid verhogen en een kortstondig goed gevoel of zelfs euforie geven. Herhaaldelijk gebruik van cocaïne
Nadere informatieDe geriatrische patiënt op de SEH. SEH onderwijsdag Sigrid Wittenberg, aios klinische geriatrie
De geriatrische patiënt op de SEH SEH onderwijsdag Sigrid Wittenberg, aios klinische geriatrie Relevante onderwerpen Delier Symptoomverarming Medicatie op de SEH Duur aanwezigheid patiënt op de SEH Delier
Nadere informatieRichtlijn Gezonde slaap en slaapproblemen bij kinderen (2017)
Richtlijn Gezonde slaap en slaapproblemen bij kinderen (2017) 2. Introductie slaapproblemen Deze introductie beschrijft de definitie van slaapproblemen en slaapstoornissen, de prevalentie en de gevolgen
Nadere informatieInformatie voor Familieleden omtrent Psychose. InFoP 2. Inhoud
Informatie voor Familieleden omtrent Psychose InFoP 2 Inhoud Introductie Module I: Wat is een psychose? Module II: Psychose begrijpen? Module III: Behandeling van psychose de rol van medicatie? Module
Nadere informatieMisschien moet ik eens AUTO s gaan tellen?
Misschien moet ik eens AUTO s gaan tellen? WINNI HOFMAN Waarvoor is slaap nodig? LICHAAM HERSENEN REMSLAAP DIEPE SLAAP Slapend Brein Verhoogde drempel voor geluidsstimuli Slaapdiepte Licht/Diep, REM Stimulus
Nadere informatieHet manipuleren van de serotonine functie bij depressies Een depressie is een van de meest invaliderende stoornissen ter wereld. Ongeveer een op de
Samenvatting Het manipuleren van de serotonine functie bij depressies Een depressie is een van de meest invaliderende stoornissen ter wereld. Ongeveer een op de zes mensen in Amerika krijgt op enig punt
Nadere informatieInformatie voor Familieleden omtrent Psychose. InFoP 2. Inhoud
Informatie voor Familieleden omtrent Psychose InFoP 2 Inhoud Introductie Module I: Wat is een psychose? Module II: Psychose begrijpen? Module III: Behandeling van psychose de rol van medicatie? Module
Nadere informatieSlapend naar de top? Overzicht
Slapend naar de top? Roy J.E.M Raymann Slaaponderzoeker Overzicht Functie van slaap Slaap en training Slaapverloop gedurende 24 uur Slaap en het individu Slaap en prestatie Slaapdieven Slaapbesef Het meten
Nadere informatieChapter 8. Nederlandse samenvatting
Chapter 8 Nederlandse samenvatting Chapter 8 samenvatting Hersenfuncties, zoals het cognitief functioneren, emoties en perceptie, zijn in grote mate afhankelijk van neurale communicatie en connecties tussen
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING
Chapter 9 NEDERLANDSE SAMENVATTING Boezemfibrilleren is een zeer frequent voorkomende hartritmestoornis en daardoor een belangrijk klinisch probleem. Onder de westerse bevolking is de kans op boezemfibrilleren
Nadere informatieSlapen in de context van trauma en verslaving
Slapen in de context van trauma en verslaving, Joost Kerkhoff, psychiater & verslavingsarts Disclosures Belangenverstrengeling: Geen belangenverstrengeling door relaties met farmaceutische bedrijven Andere
Nadere informatieDe ziekte van Alzheimer is een neurodegeneratieve aandoening en de meest voorkomende
Nederlandse samenvatting Ontsteking bij de ziekte van Alzheimer in vivo kwantificatie Achtergrond De ziekte van Alzheimer is een neurodegeneratieve aandoening en de meest voorkomende vorm van dementie.
Nadere informatieC H A P T E R Dutch Summary Nederlandse samenvatting van het proefschrift: De darm-hersenen as en de regulatie van voedselinname.
CHAPTER Dutch Summary Nederlandse samenvatting van het proefschrift: De darm-hersenen as en de regulatie van voedselinname. De rol van GLP-1, van fysiologie tot farmacotherapie DUTCH SUMMARY Het aantal
Nadere informatieDe overeenkomsten tussen de ziekte van Parkinson en de ziekte van Huntington
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Succesvolle gentherapiestudie bij de ziekte van Parkinson geeft
Nadere informatieFysiologie / zenuwstelsel
Fysiologie / zenuwstelsel Zenuwcel/neuron. 5 1. Korte uitlopers dendrieten 2. Lange uitloper neuriet of axon 3. Myelineschede/schede van Schwann 4. Motorische eindplaat of synaps 5. Kern of nucleus Zenuwcel/neuron.
Nadere informatieDelirium Clinical Assessment Protocol (CAP) = 0
Delirium Clinical Assessment Protocol (CAP) = 0 De informatie over deze CAP-code wordt opgesplitst in twee delen: (I) Betekenis: De betekenis van code 0 bij de Delirium-CAP. (II) Richtlijnen: De stappen
Nadere informatieSLAAPMAKEND. Workshop Slaap en Persoonlijke effectiviteit NVAB
Workshop Slaap en Persoonlijke effectiviteit NVAB 11-06-2018 Slaapquiz: 1) Je hersenen rusten tijdens je slaap 2) Sommige mensen dromen nooit tijdens hun slaap
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Het doel van dit proefschrift was om te onderzoeken of klinische verschijnselen (fysieke beperkingen en cognitieve stoornissen) bij MS verklaard konden worden door verstoring van functionele hersenennetwerken
Nadere informatieMedicatie bij dementie. Dr. L.K. Pul Huisarts Mw. L.A. Klarenbeek MSc Verpleegkundig specialist
Medicatie bij dementie Dr. L.K. Pul Huisarts Mw. L.A. Klarenbeek MSc Verpleegkundig specialist Inhoud Terug naar de basis De hersenen en de ziekte van Alzheimer Het geheugen Het autonoom zenuwstelsel De
Nadere informatieJ.J. Schijf, GZ psycholoog Brijder Verslavingszorg jaap. schijf@brijder.nl
J.J. Schijf, GZ psycholoog Brijder Verslavingszorg jaap. schijf@brijder.nl Waar gaan we het over hebben? Samen gaan Mechanismen misbruik Consequenties voor bejegening Schadelijke Gevolgen Middelen Kalant,
Nadere informatie1 Slapen en nachtmerries
1 Slapen en nachtmerries Wat komt er aan bod in deze sessie? Voordat de behandeling begint, is het belangrijk om meer te weten te komen over uw slaappatroon en uw nachtmerries. In deze sessie zal uw therapeut
Nadere informatieHoofdstuk 2 Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4. Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4
Samenvatting SAMENVATTING 189 Depressie is een veelvoorkomende psychische stoornis die een hoge ziektelast veroorzaakt voor zowel de samenleving als het individu. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO)
Nadere informatieGezonde Leefstijl: Stress
Gezonde Leefstijl: Stress 1 Onderwerpen Cijfers en feiten Wat is stress? Stressoren Gevolgen van teveel stress Tips bij stress Vragen 2 Cijfers en feiten 1) Jaarlijks worden 30.000 mensen afgekeurd wegens
Nadere informatieEindelijk ben ik behandeld voor OSAS, maar ik blijf moe en slaperig. Andere oorzaken van slaperigheid overdag.
Eindelijk ben ik behandeld voor OSAS, maar ik blijf moe en slaperig. Andere oorzaken van slaperigheid overdag. Thom Timmerhuis, neuroloog Jeroen Bosch Ziekenhuis 's-hertogenbosch 26-11-2018 Hoe verloopt
Nadere informatieInFoP 2. Inhoud. Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. Psychose begrijpen Kwetsbaarheid-Stress model
Informatie voor Familieleden omtrent Psychose InFoP 2 Inhoud Introductie Module I: Wat is een psychose? Module II: Psychose begrijpen? Module III: Behandeling van psychose de rol van medicatie? Module
Nadere informatieCannabinoid Receptor Function in the Medial Prefrontal Cortex F.S. den Boon
Cannabinoid Receptor Function in the Medial Prefrontal Cortex F.S. den Boon Nederlandse samenvatting Het lichaamseigen cannabis-systeem, oftewel het endocannabinoïde systeem, is vernoemd naar de cannabis
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING
NEDERLANDSE SAMENVATTING Slaap & Geheugen: gedragsmatige en moleculaire consequenties van slaapdeprivatie Mensen slapen gemiddeld zo n 6 tot 8 uur per dag. Dit komt neer op een kwart tot een derde van
Nadere informatie