De werken. van. Andreas Vesalius. in antiquariaten. en op veilingen. Maurits Biesbrouck. Roeselare

Transcriptie

1 De werken van Andreas Vesalius in antiquariaten en op veilingen Maurits Biesbrouck Roeselare online 209

2 Maurits Biesbrouck (auteur-uitgever) De werken van Andreas Vesalius in antiquariaten en op veilingen Roeselare Online blz. - 29,7 cm D/2009/Maurits Biesbrouck, uitgever ISBN: NUR: 65 Alle rechten voorbehouden. Eerste papieren editie 2009 Tweede editie online 209 Maurits Biesbrouck

3 -3-

4 Abstract Titel De werken van Andreas Vesalius in antiquariaten en op veilingen Auteur Maurits Biesbrouck Functie Geneesheer klinisch bioloog Abstract Werken van Andreas Vesalius worden als erg zeldzaam beschouwd en buitengewoon duur. Het is de bedoeling met deze studie na te gaan welke werken van Vesalius er nog te vinden zijn en een idee te geven van hun verschijning via antiquariaten en veilinghuizen. Gedurende een opzoekingsperiode van vijf maanden in 2007 werden de teruggevonden aanbiedingen geregistreerd. Alle tijdens de voorbereiding tot deze studie gevonden edities zijn opgenomen, met uitzondering van deze verschenen na 975. De voornaamste bronnen waren de gegevens van verschillende antiquariaten, catalogi van veilinghuizen en het internet. De bedoeling is inzicht te verwerven eerder dan volledigheid na te streven. Deze studie wordt voorafgegaan door een overzicht van de gekende edities van Vesalius werk. Trefwoorden Vesalius Fabrica Harvey Cushing Elly Cockx-Indestege Veilingen Antiquariaten -4-

5 Inhoud Abstract 4 Inhoud 5 Voorwoord 6 Inleiding 7 Gebruikte afkortingen 8 Lijst van de tabellen 9 Andreas Vesalius (54-564): een korte biografische schets 0 De nummering volgens Cushing Vesalius werken en hun uitgaven: een overzicht 24 Vesalius werken in antiquariaten en op veilingen 45 Bespreking 78 Algemeen besluit 95 Addendum: De invloed van het internet op de prijs voor antieke boeken 98 Slotbeschouwing 99 Veilinghuizen en antiquariaten 00 Literatuur 06 Register 6-5-

6 Voorwoord Toen Dr. Baker in december 903 in het huwelijk trad, kreeg het koppel van Sir William Osler een exemplaar van Vesalius Fabrica (543) als geschenk. Andreas Vesalius was zelf een jongeman van achtentwintig wanneer hij in 542 zijn De Humani Corporis Fabrica libri septem voltooide. Het zou méér dan vier eeuwen duren vooraleer er een volledige vertaling van verscheen en dan nog in het Russisch. Het is nog steeds de énige. Geen enkele andere auteur presteerde het een werk na te laten waarvan tegelijk een exemplaar, volledig met de hand ingekleurd, als persoonlijk geschenk aan Keizer Karel V heeft toebehoord, er één in mensenhuid werd ingebonden en waarvan een Japans museum een gestolen exemplaar ongegeneerd - en zelfs vol trots - tentoonstelt aan een wereld die alleen maar afgunstig bewondert, terwijl de gedupeerde eenzaam achterblijft met zijn kritiek. Dat niemand op het idee kwam om een studie te schrijven over de wederwaardigheden van zijn werk op veilingen en antiquariaten komt doordat het door iedereen toch beschouwd wordt als zeldzaam en onbetaalbaar, wat het ook is. De wens zich een originele Fabrica aan te schaffen is nu vanuit financieel oogpunt bijna even excentriek als het verlangen een ruimtereis te ondernemen. Deze monografie probeert alleen een indruk te geven van het gedrag van Vesalius werken in de huidige wereld van het oude boek. Er is geenszins naar gestreefd een volledig overzicht te bieden van àlle verhandelde werken tijdens de bestudeerde periode. De beperkte studietijd en middelen die ervoor beschikbaar waren sluiten volledigheid immers uit. Er zijn ongetwijfeld antiquariaten en veilinghuizen die ook werk van Vesalius aangeboden hebben en die hier onvermeld blijven. Ik wens mij bij hen te verontschuldigen. De keuze van de verhandelde werken is alleen bepaald door de vlotte beschikbaarheid van de bronnen en - wie weet - het toeval. De verantwoordelijkheid voor elk hiaat berust volledig bij mijzelf. Tenslotte dank ik Veerle Feys voor de talrijke boeiende gesprekken over Vesalius werk, die mij tot dit initiatief brachten en tevens Prof. em Dr. Omer Steeno, Dr. Theodoor Goddeeris en Elly Cockx-Indestege voor het nalezen van het manuscript en hun waardevolle aanvullingen en suggesties. M.B. -6-

7 Inleiding Andreas Vesalius, de grondlegger van de anatomie, leefde van 54 tot 564. Hij wordt aanzien als één van de belangrijkste figuren die de basis legden voor de moderne geneeskunde en zijn hoofdwerk, de De humani corporis fabrica, wordt eeuwen later nog steeds bestempeld als onsterfelijk. Ook vandaag is Vesalius wereldwijd nog erg populair. Velen herinneren zich het bankbiljet ter waarde van vijfduizend Belgische frank met zijn portret, het aantal herinneringsmedailles - ware kunstwerken in brons, zilver of goud - die zijn nagedachtenis eren is verbazend en zowel de Universiteit van Padua als de steden Augsburg en Brussel reiken een Vesalius-medaille uit aan verdienstelijke artsen. Elke dag krijgen geneesheren overal ter wereld tijdschriften en publiciteit in de bus versierd met afbeeldingen uit zijn werk en in november vorig jaar wijdde Djibouti nog een prachtige postzegel aan zijn nagedachtenis. Het aantal artikels dat aan hem en zijn werk gewijd is beloopt een paar duizend. Zijn werken halen bij antiquaars en op veilingen zo n hoge bedragen dat men zich afvraagt af zij niet als werelderfgoed moeten beschouwd worden. Toch was het niet mogelijk een publicatie te vinden die specifiek handelt over Vesalius werken op veilingen en in antiquariaten. Ook het laatste meest volledige overzicht van alle zogenaamde vesaliana vermeldt er geen enkel. Het is hierom mijn bedoeling na te gaan welke werken van Vesalius er momenteel nog te vinden zijn en een idee te geven van hun verschijning via antiquariaten en veilinghuizen. Hoe zelden of hoe frequent duiken zij op of worden zij aangeboden, neemt dit toe of juist af, welke waarde wordt eraan toegekend en welke bedragen worden ervoor geboden, zijn er belangrijke verschillen merkbaar tussen zijn werken, gaan die prijzen crescendo dan wel op en neer volgens de fluctuaties in dit segment van de markt? Vooraf geef ik een volledige maar beknopte samenvatting van de gekende edities van Vesalius werken zoals die vermeld worden door Cushing (962) en Elly Cockx-Indestege (994). Hierdoor kan deze tekst ook gebruikt worden als praktische leidraad voor de identificatie en inventarisering van een willekeurige editie door elke geïnteresseerde die niet beschikt over een exemplaar van Cushing s bio-bibliografie van Vesalius, daar deze steeds zeldzamer wordt en er geen plannen bestaan voor een heruitgave. Het was in deze monografie niet de bedoeling om het werk van Cushing en Elly Cockx-Indestege aan te vullen omdat hieraan een grondige studie van de exemplaren in de bestaande verzamelingen moet voorafgaan. Wij moeten ook bedenken dat er na verloop van tijd niet alleen nog ongekende edities opduiken, maar dat er ook weer nieuwe gepubliceerd worden, terwijl bestaande werken accidenteel kunnen verdwijnen. Denken wij maar aan de verwoesting van de universiteitsbibliotheek van Leuven tijdens de tweede wereldoorlog en het bombardement van München waardoor de kostbare houtblokken voor de platen voorgoed verloren gingen. -7-

8 Gebruikte afkortingen Voor Vesalius werken worden de volgende afkortingen gebruikt: Aderlatingsbrief voor Epistola, docens venam secandam Chinawortelbrief voor Epistola radicis chynae Epitome 543 voor De humani corporis fabrica epitome, 543 Epitome 555 voor De humani corporis fabrica epitome, 555 Examen voor Anatomicarum Gabrielis Falloppii observationum examen Fabrica 543 voor De humani corporis fabrica libri septem, 543 Fabrica 555 voor De humani corporis fabrica libri septem, 555 Institutiones voor Institutionum anatomicarum... Libri quatuor Opera Galeni voor Galeni omnia opera Paraphrasis voor Paraphrasis, in nonum librum Rhazae Tabulae sex voor Tabulae anatomicae sex -8-

9 Lijst van de tabellen Tabel. Overzicht van de verschillende edities van Vesalius werken: de identificatienummering volgens Cushing Tabel 2. Teruggevonden aanbiedingen per jaar Tabel 3. Wie verhandelde de werken: de antiquariaten en veilinghuizen Tabel 4. Aanbod van de editio princeps tussen 934 en 2007 Tabel 5. Aanbod van de heruitgaven van VI: de Fabrica, het Epitome en de varianten Tabel 6. Aanbod van heruitgaven van de andere werken Tabel 7. Huidige kostprijs van de editios princeps Tabel 8. Evolutie van de prijzen van de Fabrica 543 en de Fabrica 555 Tabel 9. Prijsvergelijkingen tussen antiquariaten en veilinghuizen voor de Fabrica 543 en de Fabrica 555 Tabel 0. Prijzen van de heruitgaven van VI: de Fabrica, het Epitome en de varianten Tabel. Prijzen van de heruitgaven van de andere werken Tabel 2. Vergelijking tussen ramingen van veilinghuizen en de werkelijke verkoopwaarde Tabel 3. Prijsvergelijking tussen de Amerikaanse en Europese versie van de Icones anatomicae -9-

10 Andreas Vesalius (54-564) Korte biografische schets Andreas van Wesele noemde zichzelf in zijn geschriften Andreas Vesalius Bruxellensis. Hij werd geboren in Brussel op 3 december 54. Zijn moeder was Elisabeth Crabbe. Zijn vader, eveneens Andreas, was toen hof-apotheker van Keizer Karel V. Hij had twee broers, Nicolas die ouder was en een apotheek had Brussel, een jongere broer Frans, die professor werd in de rechten te Ferrara maar in Wenen stierf aan de pest en een zus Anne. Zijn vader was de natuurlijke zoon van Everaert Wijtinck (gezegd van Wesele) met Margaretha s Winters. Deze was lijfarts van aartshertog Maximiliaan van Oostenrijk, die door zijn huwelijk met Maria van Bourgondië vorst werd in de Nederlanden. Hij was heer van Steenbergen. Zijn overgrootvader Johannes Wytinc (dictus de Wesalia, ca ) was gehuwd met Mathilde van Ellick, werd professor geneeskunde aan de universiteit van Leuven en eveneens heer van Steenbergen als eigenaar van de heerlijkheid Steenbergen, een domein in Oud-Heverlee temidden een prachtig natuurgebied, nu bij de Leuvense studenten beter gekend als het Zoet Water. Het verdween door erfopvolging uit het familiepatrimonium nog voor Vesalius geboorte. Zijn betovergrootvader Everard Wytinc was koopman in het nu Duitse Wesel en stamde uit een voornaam koopmansgeslacht met vertegenwoordigers in de stadsmagistratuur. Zijn geboortehuis bevond zich in het Hellestraatken, gelegen naast de Galgenberg waar nu het imposante Justitiepaleis staat. Als kind trok hij rond 520 naar de lagere school bij de Broeders van het Gemene Leven, gelegen aan de Place de Saint-Géry en ging daarna op vijftien jaar naar Leuven, waar hij zich op 25 februari 530 voor zijn middelbare studies inschreef aan het Pedagogium Castri (het Kasteel of de Borcht). Zij duurden toen maar twee jaar en hij combineerde die met lessen aan het Collegium Trilingue (het drietalen-college) gesticht door Hieronymus Busleiden. Hierdoor ontwikkelde hij zijn kennis van het Latijn en Grieks die uitmuntend was. Hij had slechts beperkte noties van het Hebreeuws. In 533 trok hij voor zijn medische studies naar Parijs. Hij kreeg er les van Jacques Dubois (Jacobus Sylvius) en van Johann Guenther von Andernach. Het peil van het medisch onderwijs was er maar matig en om zijn kennis van de beenderen te vervolmaken voelde hij zich verplicht om geregeld het uiterst drukke Cimetière des (Saints) Innocents te bezoeken, -0-

11 waar die resten voor het rapen lagen. Het was toen het grootste kerkhof van het continent. Om die reden trok hij soms ook naar de galgenberg op Montfaucon. Vesalius heeft in Parijs geen examens afgelegd. Door het uitbreken van de oorlog tussen François I en Keizer Karel in 536 werd hij verplicht voortijdig naar huis terug te keren. In Brussel voerde hij toen een lijkschouwing uit op een meisje van adel dat in korte tijd gestorven was, naar men dacht door vergiftiging. Volgens hem was dit gewoon door een veel te stevig ingesnoerd korset in een tijd dat de wespentaille volop mode was. Kort daarop zette hij in Leuven zijn medische studies verder en hij verwierf er - naar wordt aangenomen - de graad van baccalaureaat door zijn thesis Paraphrasis in nonum librum Rhazae (Leuven, Rutgerus Rescius, 537), een parafrase op het negende boek van Rhazes. Niet tevreden over de drukprestaties liet hij deze een maand later opnieuw uitgeven door Robert Winter in Bazel. Eind 537 vinden wij Vesalius terug aan de universiteit van Padua. Op 3 december legde hij er met goed gevolg zijn doctoraatsexamen af en ontving op 5 december zijn dokterstitel. s Anderendaags reeds werd hij tot hoogleraar in de heelkunde benoemd. Hieraan was ook de verplichting verbonden om anatomie te doceren. Aansluitend startte hij met de dissectie van een achttienjarige jongen, die duurde tot kerstmis en van de resterende beenderen monteerde hij een skelet. Ten behoeve van zijn studenten nam hij tevens het initiatief om een reeks van zes anatomische platen uit te geven. Hij tekende de eerste drie zelf, namelijk de lever met de poortader en de milt en de geslachtsorganen, het aderlijk stelsel met de lever en het slagaderlijk stelsel met het hart. Daarop volgden drie skeletfiguren: een vooraanzicht, een zijaanzicht en een achteraanzicht. Deze skeletfiguren zijn getekend door Johan Stefan van Calcar. De platen werden in Venetië door Bernardus Vitalis uitgegeven in 538, zonder titel maar ze staan bekend als de Tabulae Anatomicae of Tabulae Sex. Volgens zijn voorwoord geschreven op april 538 aan Narcissus P. Vertunus, archiater van de Keizer, speelde Vesalius toen reeds met het idee om een omvangrijker werk uit te geven. Maar reeds op 24 augustus 542 schreef hij in een brief aan Johannes Oporinus, de uitgever van zijn opus magnum - zijn De Humani Corporis Fabrica Libri Septem (Bazel, 543) (Zeven boeken over de bouw van het menselijk lichaam) - dat zijn manuscript samen met de drukproeven van de platen op komst was. De eerste exemplaren kwamen van de pers in juni 543. Het werk is opgedragen aan Keizer Karel V en is zonder overdrijving kolossaal te noemen. De Fabrica, zoals het werk meestal wordt genoemd, is een in folio van 663 bladzijden, weegt zeven kg en is zeven cm dik, een bladzijde is 42 cm hoog en wanneer men --

12 het boek openslaat heeft men 6 cm nodig om het neer te leggen, want het even ter hand nemen om een passage na te lezen is fysiek onmogelijk. Dit is ongetwijfeld een belangrijke reden waarom het werk na méér dan 450 jaar nog steeds niet volledig werd vertaald. Het voorbereidend werk was af in amper vier jaar en vijf maanden. Een ware heksentoer, zeker wanneer men bedenkt dat hij ondertussen nog drie andere projecten realiseerde. Het eerste was zijn heruitgave van de Institutiones anatomicae van Johann Guenther von Andernach (Johannes Guintherius Andernacus) die slechts een maand na de de Tabulae sex werd gedrukt door D. Bernardinus, eveneens in Venetië. Zij begint met een inleidende brief aan Joannes Armenterianus (Jan van Armentières) gedateerd op 4 mei 538. Deze was zowel rector als professor geneeskunde te Leuven, toen Vesalius daar zelf studeerde. In deze tijd was een bijzondere medische kwestie erg actueel. Namelijk of een patiënt met pleuritis nu aan dezelfde kant van de borstaandoening een aderlating moest ondergaan, dan wel aan de arm van de andere kant. De discussies hieromtrent laaiden hoog op en het medisch corps was in twee tegengestelde kampen verdeeld. De pers was druk bezig met het publiceren van talloze verhandelingen zowel voor als tegen de Arabische school. Deze verzette zich tegen de leer van Hippocrates, die meende dat het bloed aan dezelfde kant moest afgenomen worden met als doel het stagnerende bloed weg te nemen van de aangetaste zijde en zo toe te laten dat er goed bloed voor in de plaats kwam. Toen een familielid van de keizer stierf aan pleuropneumonie vroeg Nicolas Florenas aan Vesalius om zijn persoonlijke visie te geven. Florenas was een vroegere vriend van Vesalius en zette hem aan geneeskundestudies aan te vatten, maar is nu hoofdgeneesheer aan het keizerlijk hof. Als antwoord schreef Vesalius hierover een uitvoerige verhandeling die bekend bleef als de Aderlatingsbrief, uitgegeven door Robert Winter (Bazel, april 539). Er bestaat een uiterst zeldzame tweede editie van (Venetië, 544) en er is een vrij recente heruitgave met een vertaling in het Nederlands door M. A. van Andel (Amsterdam, 930). Daarnaast was Vesalius ook bevriend met Lucantonio Giunta, een uitgever in Venetië. Hij was er de stichter van een ware dynastie van drukkers en hij plande een nieuwe en volledige editie van de werken van Galenus. Het was zijn bedoeling om de dokters, die toen meestal geen Grieks kenden, toegang te verschaffen tot nauwkeurige vertalingen gebaseerd op de originele teksten, waardoor zij niet langer afhankelijk zouden zijn van afwijkende stukken overgeleverd via Arabische bronnen. Wij moeten bedenken dat Galenus een veelschrijver was die wel honderd eenendertig werken schreef over geneeskunde, anatomie en farmacologie. -2-

13 Hiervan gingen er acht en veertig verloren. Maar hij schreef ook tal van werken over niet medische onderwerpen en vond het zelfs nodig een boek te wijden aan zijn eigen werk Peri toon idioon biblioon (Over de eigen boeken). Deze formidabele vertaalonderneming werd georganiseerd op een schaal zonder voorgaande met als hoofduitgever Joannes Baptista Montanus uit Verona. Ook Vesalius behoorde tot de deelnemers. De uitgever verwachtte van hem dat hij Galenus De anatomicis administrationibus (De techniek van de lijkschouwing) onder handen nam, werk dat eerder door Guenther von Andernach vertaald werd. Hij reageerde weigerachtig uit schrik zijn vroegere leermeester voor het hoofd te stoten en stemde pas toe na lang aandringen. Augustinus Gadaldinus, die verantwoordelijk was voor de eindcontrole, beweerde dat Vesalius deze boeken over dissectie in die mate verbeterde dat hij ze praktisch herschreef. De eerste volumes van Galenus Opera omnia (Verzamelde werken) met zijn bijdragen verschenen in Bedenken wij hierbij dat Vesalius als voorbereiding voor zijn Fabrica ook een enorme berg aan sectiewerk moet verzet hebben, contacten gelegd en besprekingen gevoerd met de kunstenaar(s) voor de illustraties en dat hij ondertussen nog een leeropdracht als professor te vervullen had, dan wordt het duidelijk dat hij alle tijd zal nodig gehad hebben die hij ter beschikking had. Bovendien is hij kort na de publicatie ervan, gehuwd met Anna van Hamme uit Vilvoorde. Mogen wij aannemen dat hij amper tijd overhad voor zijn relatie? Zijn dochter, eveneens Anna en énige kind, is geboren in juli 545. In dezelfde maand waarin zijn Fabrica verscheen werd ook het Epitome uitgegeven, een korte samenvatting van het hoofdwerk, bestaand uit veertien niet genummerde folio s, bedoeld voor de studenten die zich de dure Fabrica niet konden permitteren. Het is opgedragen aan Prins Filips met als datum Padua, 3 augustus 542. Het Epitome werd vertaald in het Duits (Bazel, augustus 543) en het Nederlands (Brugge, 569). Korte tijd daarna en wellicht nog voor zijn huwelijk trad hij, op diens verzoek, in dienst van de Karel V als medicus familiaris ordinarius (gewoon huisarts). De archiater of hoofdgeneesheer was toen Narcissus Vertunus, die in Italië verbleef en in wie de keizer minder vertrouwen had wegens een niet succesvolle tussenkomst tijdens de kinderjaren van zijn zoon en latere troonopvolger Filips. Hoofdgeneesheer in Gent was Cornelius van Baersdorp. Vesalius was dus de derde in rang en had in die hoedanigheid het meest persoonlijk contact met de keizer. Deze was een alles behalve gemakkelijke patiënt. Hij leed aan astma en aan jicht, verzorgde zich heel slecht en was bovendien voortdurend op reis. -3-

14 Daarbij had hij aanhoudend maagklachten door zijn excessieve eetgewoonten en zijn voorkeur voor ijsgekoelde dranken. Tot ergernis van zijn geneesheer negeerde hij frequent diens raadgevingen en schaamde zich niet voor zijn talrijke kwalen kwakzalvers of monniken re raadplegen. Nog in datzelfde jaar keerde hij terug naar Padua en in december 543 hield hij er een openbare lijkschouwing op een vrouw, de laatste voor zijn studenten in die stad. Ondertussen had zijn Fabrica de weg gevonden naar de talrijke geïnteresseerden, waaronder ook zijn vroegere Parijse leermeester Jacobus Sylvius, een verstokt galenist. Deze kon onmogelijk de vele kritieken van Vesalius op Galenus aanvaarden en liet dat ook blijken. Het was kort voor hij Italië verliet dat hij in een bui van neerslachtigheid en om komaf te maken met zijn verleden al zijn documenten verbrandde, iets dat hij zich later erg beklaagde. Wat verloren ging waren zijn talrijke notities voor zijn parafrase van de tien boeken van Rhazes voor koning Almansor. Naar eigen zeggen had hij daar heel wat meer werk ingestopt dan in zijn parafrase van het negende boek. Daarnaast waren er ook boeken van een andere auteur over de formules en bereiding van geneesmiddelen, waaraan hij zelf heel wat persoonlijke aantekeningen had toegevoegd en ook al zijn boeken van Galenus, die hij voor zijn anatomiestudies had gebruikt. Na een academische omweg via Bologna en Pisa voor het geven van les en het uitvoeren van dissecties, keerde hij terug naar het keizerlijk hof rond februari 544. In februari 546 schreef Vesalius voor Sylvius een samenvatting met de belangrijkste bewijzen tegen Galenus en bezorgde dit antwoord aan Joachim Roelants, een bevriend geneesheer uit Mechelen, wiens zoon toen onder Sylvius studeerde om het via die weg aan hem te bezorgen. Later vroeg zijn vriend hem in een schrijven om wat meer uitleg over de chinawortel, een nieuw geneesmiddel dat toen opkwam en regelmatig met succes aan het hof werd gebruikt. Tevens vroeg hij hem wat hij indertijd aan Sylvius had geantwoord. Het manuscript met Vesalius uitvoerig antwoord ging eerst naar Roelants zelf, deed dan in kopieën de ronde en werd tenslotte uitgegeven via zijn broer Frans, die toen in Ferrara woonde. De brief is niet zozeer interessant voor de bespreking van het nieuwe medicament maar vooral omdat Vesalius er ook in reageerde op de tegenwerpingen van Sylvius. De Chinawortelbrief werd eveneens door Johannes Oporinus uitgegeven te Basel in 546, met een opdracht aan hertog Cosimo dei Medici. Er bestaan verschillende herdrukken van en een Duitse (Würzburg, 548), Spaanse (Madrid, 82) en Nederlandse (Amsterdam, 95) vertaling. -4-

15 Nu volgde een periode waarin hij de keizer moest volgen op zijn veldtochten met daaraan verbonden de zorg voor gewonden van de krijgsverrichtingen. Hij werd ook regelmatig geconsulteerd als medicus. Hierdoor werd Vesalius niet alleen beroemd als anatoom, maar ook als geneesheer. Hij was de eerste die bij een levende een aneurysma dissecans aortae diagnosticeerde dat later door een autopsie werd bevestigd. Van talrijke meestal beroemde en adellijke personen zijn ziekteverslagen bewaard gebleven waarbij Vesalius als medicus geraadpleegd werd. Enkele namen uit de lijst: Koning HENDRIK II van Frankrijk, de Infante DON CARLOS van Spanje, Maximiliaan van EGMONT (Graaf van Buren), Bernardo NAVAGERO (Venetiaans ambassadeur), de Prinses van ORANJE-NASSAU (vrouw van Willem), de zuster van Kardinaal GRANVELLE (een vroegere schoolvriend van Vesalius in zijn Leuvense tijd), Don Carlos de ARAGON (ste hertog van Terranova) en de Bisschop van Limoges. Hij behandelde de Franse ambassadeur en de Engelse diplomatieke staf, gaf advies voor Leonhard WELSER (patriciër uit Augsburg), enz... Door het relatief gering aantal geneesheren in die tijd en de onmogelijkheid om zich op een vlugge manier tot bij de patiënt te verplaatsen werden veel consultaties van op afstand per brief afgehandeld. Van Vesalius geschreven consultaties of consilia bleven er verschillende bewaard. Wat Vesalius ertoe bracht om wijzigingen aan te brengen in de tekst van de Fabrica en wat Oporinus ertoe bewoog om in 555 een nog verzorgder uitgave te drukken is niet volledig duidelijk. Tegen die tijd waren er namelijk reeds tal van publicaties in Engeland en op het Continent met kopieën van de platen, waardoor de verkoopwaarde flink moest zijn gedaald. Door het wegvallen in de tekst van de talrijke verwijzingen naar zijn vrienden en kennissen maakte Vesalius het werk er inhoudelijk ook niet aantrekkelijker op. Niettemin werd een nieuwe luxe editie voorbereid. Het papier was zwaarder, het lettertype groter, met slechts 49 in plaats van 57 lijnen per pagina. Hierdoor moesten alle kleinere beginkapitalen opnieuw gesneden worden om ze nu te doen passen bij zeven lijnen van de nieuwe letter. Zelfs voor de titelpagina werd een totaal nieuw, maar artistiek minder geslaagd, blok gesneden. De naakte figuur links onder de arcaden is nu gekleed. Het meest bevreemdend is wel dat Vesalius is er nu afgebeeld met een even grote wanverhouding tussen zijn hoofd en zijn lichaam als op het portret. De papierrol met het privilege onderaan is vervangen door een plank voor de vivisectie van dieren, het skelet heeft een zeis vast in plaats van een staf en de helpers rechts onderaan hebben naast een hond ook een geit mee. De gesuperponeerde letters I en O links boven het wapenschild zijn nu vervangen door het impressum per Ioannem Oporinum -5-

16 onderaan. De tekst zelf vertoont ook enkele verbeteringen, zoals de etnische aspecten van de schedelvorm, maar vooral enkele fysiologische opmerkingen: dat de wand tussen het rechter en linker hart ondoorlaatbaar is, het effect van het doorsnijden van een zenuw, dat het wegnemen van de milt een normaal leven toelaat, dat de longen dichtklappen door een steekwonde in de borst, het wegvallen van de stem door sectie van nervus laryngeus en dat een dier met gecollabeerde longen kunstmatig in leven kan gehouden worden door het via de trachea lucht in te blazen. Ook nu geeft hij samen met de Fabrica een nieuw Epitome uit. Ter gelegenheid van zijn abdicatie op 25 oktober 555 ontsloeg Keizer Karel het grootste deel van zijn huishoudpersoneel evenals zijn lijfarts. Als dank kreeg Vesalius op 2 april 556 de titel van Comes Palatinus of Graaf van het Heilig Lateraans Paleis, één van de hoogste onderscheidingen waaraan verschillende pecuniaire voordelen verbonden waren. Hij trad vervolgens in dienst van Karel's zoon, Filips II met wie hij op 23 augustus 559 te Vlissingen inscheepte met bestemming Spanje. In Madrid voelde hij zich tijdens de daarop volgende jaren nooit erg thuis. Elke gelegenheid om de anatomie te beoefenen ontbrak er. Ondertussen had naast Sylvius ook Gabriele Falloppio de Fabrica gelezen. Hij was vol lof en bewondering voor Vesalius maar was zelf ook een anatoom van formaat. Verschillende onjuistheden in het volumineuze werk van de Vlaming waren hem niet ontgaan en hij achtte het zijn taak hem daarop te wijzen in een boekje getiteld Observationes anatomicae, uitgegeven in 56 in Venetië door M.A. Ulmus. Vesalius repliceerde met een uitgebreid schrijven Anatomicarum Gabrielis Falloppii observationum examen (Onderzoek van de anatomische waarnemingen van Gabriele Falloppio) dat Franciscus de Franciscis publiceerde in 564 in Venetië. Het besloeg maar liefst 7 bladzijden. In april 564 was Vesalius toen reeds voor een diplomatieke missie vertrokken naar het Heilig Land. Samen met zijn gezin en heel wat bagage verliet hij Spanje. Te Cette nabij Montpellier nam hij afscheid van zijn vrouw en dochter die verder reisden naar Brabant, terwijl hijzelf via Italië zijn zending aanvatte. Hij bereikte veilig Palestina, bezocht Jericho en was aan de oevers van de Jordaan. Na enkele weken ondernam hij de terugreis met een pelgrimsboot uit Nueremberg, kwam in een storm terecht en leed schipbreuk ter hoogte van het Griekse eiland Zante, waar hij op 5 oktober 564 stierf. Momenteel herinneren ons daar twee monumenten, een museum, een plein en een straat, de Hodos Vesaliou, eraan dat Vesalius in Zakynthos werd begraven. -6-

17 Vesalius had geen mannelijke nakomelingen. Zijn vrouw hertrouwde met Henric van der Meeren, een huwelijk dat kinderloos bleef. Zijn dochter Anna huwde met Jan van Mol. Zij kregen vijf kinderen, twee zonen en drie dochters. -7-

18 Nummering volgens Cushing De werken worden hier behandeld in de chronologische volgorde waarin zij tot stand gekomen zijn. Dit komt ook overeen de wijze waarop Cushing ze inventariseerde. Het voordeel is dat dit handige ankerpunten biedt met de biografische gegevens van Vesalius. Hierbij lijkt het mij belangrijk stil te staan bij het identificatiesysteem dat door Cushing in 943 werd geïntroduceerd en dat door de meeste antiquariaten en veilinghuizen gebruikt wordt voor hun verwijzingen. Hij identificeerde de verschillende edities van de werken aan de hand van een apart nummeringssysteem dat hij, mits wijzigingen, overnam van de Feyfer. Waar mogelijk wordt het bij elk exemplaar vermeld. Het bestaat uit een Romeins cijfer dat het werk aangeeft, gevolgd door een hoofdletter voor de versie, zelf gevolgd door een volgnummer in Arabische cijfers voor de editie. Eventueel volgt dan nog een kleine Romeinse letter voor plagiaten, fragmenten of varianten. Alleen voor de Tabulae sex komt na het Arabisch volgnummer een hoofdletter tussen vierkante haken, maar niet voor de plagiaten. De nummering voor de afzonderlijke werken gaat als volgt: I. voor de Parafrasis (-6) II. voor de Tabulae sex, maar II.-[A] voor de editio princeps II.-2[B], II.-3[A] en II.-4[A] voor de drie facsimile s (5-48) voor de plagiaten III. voor zijn bijdrage aan Guenther s Institutiones anatomicae (-6) IV. voor de Aderlatingsbrief (-3) V. voor zijn bijdrage tot de Opera Galeni (-2) VI. voor de Fabrica, maar VI.A voor het hoofdwerk (-6) -8-

19 VI.B voor het Epitome (-7) VI.C voor de Geminus-edities (-7) VI.D voor de andere gewijzigde versies (-46) VII. voor de Chinawortelbrief (-9) VIII. voor de Consilia, maar VIII.-A voor het Consilium in Montanus (-3) VIII.-B voor het Consilium voor Pfister () VIII.-C voor het Consilium naar Ingrassia (-2) VIII.-D voor het Consilium naar Forestus (-4) VIII.-E voor het Consilium voor Garetius (-2) VIII.-F voor het Consilium voor Scholtz (-3) IX. voor zijn Examen of commentaar op Fallopius (-2) Zo krijgt de editio princeps van de Fabrica 543 het nummer VI.A.-. In totaal betekende dit 67 edities. Bij de heruitgave van Cushing s bio-bibliografie in 962 werden door zijn secretaresse Madeline Stanton nog eenendertig nieuw ontdekte uitgaven toegevoegd: Parafrase I.-6 was door Cushing wel gekend, maar hij kreeg nooit een exemplaar te zien. In 962 werd het wél beschreven. De lijst van de Tabulae sex werd uitgebreid met twee facsimile s II.-4[B]a en II.-a en een gedeeltelijke editie met slechts drie platen II.-23a. Er is een extra editie van de aderlatingsbrief IV.-4. Voor de Fabrica 543 is er een facsimile VI.A.- a, een Russische vertaling VI.A.-6a en een aantal fragmentarische uitgaven VI.A.-0a en VI.A.-a tot i. De zogenaamde Icones anatomicae zijn nu ook opgenomen VI.A.-7 tot 9. Er komen vier extra edities van het Epitome bij VI.B.-5a, VI.B.-8 en 9 en VI.C.-3a, een Engels fragment van de Chinawortelbrief VII.0 en tenslotte zeven bijkomende consilia VIII.-G tot M. -9-

20 Toen Elly Cockx-Indestege in 994 haar supplement A Belgian Census uitgaf kon zij daar opnieuw dertig nummers aan toevoegen. Voor de Tabulae sex zijn er bij haar 5 bijkomende edities: II.-6a, II.-8a, II.-b, II.-24b en II.-37a, zeven voor de Fabrica: VI.A.-b tot d, VI.A.- j en k, VI.-2a en VI.A.-20, veertien voor het Epitome: VI.B.-2a, VI.B.-4, VI.B.-4a tot d, VI.B.-5a en b, VI.B.-6a, VI.B-7a tot c, VI.B.-8a en VI.D.-44a. Tenslotte zijn er nog eens vier nieuwe consilia: VIII.D.-2a en b, VIII.G.-en 2. De uitgave VIII.G nummert zij opnieuw als VIII.G.-0. Dit brengt het totaal aantal edities in 994 op 228. Het onderstaande overzicht in tabel laat op zich geen identificatie toe (zie hiervoor het volgende hoofdstuk met het volledig overzicht van de edities), maar geeft een overzicht van de momenteel beschikbare nummers om er een editie ondubbelzinnig mee te identificeren. Ze is louter bedoeld als opsomming van de bestaande edities en geeft een idee van het tempo waarbij nieuwe edities ontdekt of uitgegeven worden en hun kwantitatieve verhoudingen onderling. -20-

21 Tabel. Overzicht van de verschillende edities van Vesalius werken: identificatienummers volgens Cushing Werk Cushing 943 Cushing 962 ECI 994 totaal Paraphrasis I.- tot Tabulae sex II.-[A] (ed. pr.) II.-6a, II.-8a 56 II.-2[B] II.-4[B]a (facsimile s) II.-3[A] II.-a II.-b II.-4[A] (2 facsimile s) (tabulae decem) (3 facsimile s) II.-23a II.-24b II.-5 tot 48 (fragment) (facsimile) (plagiaten) II.-37a (Nederlands) Institutionum III.- tot Aderlatingsbrief IV.- tot 3 IV.-4-4 Opera Galeni V.- en Fabrica VI.A.- tot 6 VI.A.-a VI.A.-b tot d 6 (ed. pr.) (facsimile) VI.A.-j en k VI.B.- tot 7 VI.A.-6a VI.A.-2a (Epitome s) (Rus. vertaling) VI.A.-20 VI.C.- tot 7 VI.A.-0a VI.B.-2a (Geminus) VI.A.-a tot i VI.B.-4 VI.D.- tot 46 (fragmenten) VI.B.-4a tot d (modificaties) VI.A.-7 tot 9 VI.B.-5a en b (icones anat.) VI.B.-6a VI.B.-5a VI.B-7a tot c VI.B.-8 en 9 VI.B.-8a VI.C.-3a VI.D.-44a (Epitome s) -2- Chinawortelbrief VII.- tot 9 VII.-0-0

22 Consilium VIII.A.- tot 3 VIII.G VIII.D.-2a 26 (Montanus) (Dodoens) (Forestus) VIII.B.- VIII.H VIII.D.-2b (Pfister) (Lienhartus) (Forestus) VIII.C.- en 2 VIII.I (VIII.G is (Ingrassia) (Stubenberg) hernummerd als VIII.D.- tot 4 VIII.J VIII.G.-0) (Forestus) (Gasser) VIII.G.- VIII.E.- en 2 VIII.K (Dodoens) (Garetius) (Oranje) VIII.G.-2 VIII.F.- tot 3 VIII.L (Dodoens) (Scholtz) (Henry II) VIII.M (Ambassadr Fr.) Examen VIII.- en Totaal Om de Cushingidentificatie van een werk te vinden moet het vergeleken worden met de beschrijvingen van de diverse werken in Cushing (962) en Elly Cockx-Indestege (994). Dankzij de nummering I, II, enz. is dit via de titel van het werk vrij vlot te vinden. Bij volledige overeenkomst van de titel, het impressum en eventuele andere details van de beschrijving, zoals de band, de herkomst (vroegere eigenaars of stamboom ), enz. kan het overeenstemmend nummer toegekend worden. Slaagt men er niet in het juiste nummer te vinden door afwijkingen in de titel, het impressum of de algemene beschrijving, dan moet gedacht worden aan een exemplaar van een nieuw ontdekte editie, waaraan dan een nieuw passend nummer zal moeten toegekend worden. Wegens dit groot aantal uitgaven heeft het weinig zin ze hier allemaal in detail te willen beschrijven. Hiervoor verwijs ik naar de gespecialiseerde werken terzake van Cushing (962) en Elly Cockx-Indestege (994). Bovendien moeten wij bedenken dat er sinds dat laatste jaar -22-

23 weer nieuwe ontdekkingen waren, zoals enkele nieuw gevonden edities van het Epitome door Jacqueline Vons (Université François Rabelais, Tours) en dat er ondertussen ook nieuwe publicaties verschenen, zoals haar eigen geannoteerde vertaling van het Epitome, het Epitome 543 opnieuw uitgegeven in facsimile door Medicina Rara (Stuttgart, ca. 975), maar ook een Fabrica 543 in een wat gereduceerd formaat (Azoulay, Les Belles Lettres), het panoramisch overzicht van de spiermannen uit de Fabrica door G.S.T. Cavanagh (Athens, GA, USA, The Sacrum Press, 996), de recente Australische vertalingen in het Engels van de boeken tot 5 van de Fabrica 543 door Richardson en Carman (San Francisco, Norman Publishing) en een niet gedateerde facsimile herdruk door Reprint Verlag Leipzig van Anatomia Deudsch (Nürnberg, 55). Welke plaats moet het unieke handgekleurde presentexemplaar krijgen voor Keizer Karel V en het manuscript met de Jiddische vertaling uit het einde van de 6de eeuw? Het catalogiseren van deze en nog andere edities laat ik over aan bibliografen die misschien meteen een nieuw identificatiesysteem zullen ontwikkelen. Immers in haar Belgian census vraagt Elly Cockx-Indestege zich terecht af of het huidige systeem van Cushing niet aan vervanging toe is. Het is weliswaar goed gekend en wordt veel gebruikt, maar het is erg complex en het bevat verschillende inconsistenties. Zo passen de consilia (onder rubriek VIII) zeker niet allemaal chronologisch tussen het verschijnen van de Chinawortelbrief en het Examen voor Fallopio. Bovendien is er niets voorzien voor Vesalius brieven. Hoewel brieven strikt genomen niet echt gepubliceerd worden, zijn er daarvan toch verschillende belangrijke heruitgaven. Daarnaast kunnen wij ons de vraag stellen of Cushing niet wat ver gegaan is door ook edities op te nemen die slechts een paar platen uit Vesalius Fabrica bevatten of slechts een fragmentarische tekst. Het feit dat Elly Cockx-Indestege, een expert terzake, niet zelf een nieuw nummeringssysteem heeft voorgesteld, doet al vermoeden dat zoiets geen sinecure is. Het opduiken van nog niet gekende uitgaven en de nieuwe publicaties stellen aan een nieuw identificatiesysteem de bijkomende eis van een vlotte uitbreidbaarheid waarbij het tegelijk voldoende coherent moet kunnen blijven. Hoewel Cushing, wegens zijn autoriteit, nog steeds de stevige basis blijft voor elke bibliografische studie van Vesalius, verwijzen antiquariaten en veilinghuizen dikwijls ook naar andere overzichtswerken: Adams, Barchas Collection, Bookseller Invertory, Dibner, Durling, Garrison-Morton, Heirs of Hippocrates (Eimas), Horblit, Osler, PMM, Roberts and Tomlinson, Stillwell, Waller, Wellcome, enz. Zij geven aan waar zich de grote verzamelingen bevinden, maar het zijn geen systematische studies van de edities van Vesalius werken. -23-

24 Vesalius werken: een volledig overzicht van de verschillende edities Vesalius liet dus in totaal negen werken achter, de consilia als groep inbegrepen. Hier volgen de omschrijvingen van de eerste edities. Elke gekende latere editie is eveneens kort vermeld, zowel deze gevonden door Cushing, Stanton als Elly Cockx-Indestege. Daar Cushing ook edities opnam die hijzelf niet onder ogen kreeg, zijn niet steeds alle gegevens beschikbaar, zoals uitgever en formaat. Toch is het hierdoor mogelijk de meeste exemplaren vlug te identificeren of ze minstens te situeren: I.- Paraphrasis, in nonum librum Rhazae [Parafrase van het negende boek van Rhazes] (Leuven, Rutgerus Rescius, 537) Volledige titel van de editio princeps met impressum: Paraphrasis, in nonum librum Rhazae medici Arabis clariss. ad Regem Almansorem, de singularum corporis partium affectuum curatione, autore Andrea Wesalio Bruxellensi Medicinae candidato. Lovanii ex officina Rutgeri Rescii, mense Februar, 537. [Parafrase van het negende boek van Rhazes, een beroemd Arabisch geneesheer, voor koning Almansor, over de behandeling van aandoeningen van de verschillende lichaamsdelen, door Andreas Vesalius, kandidaat in de geneeskunde, Leuven, Rutgerus Rescius, februari 537] Dit boekje in 8 werd enkele weken later, in maart, opnieuw uitgegeven door Robertus WINTER in Bazel. De vermelding 'Medicinae candidato' is toen weggelaten hetgeen betekent dat hij ondertussen zijn baccalaureaat behaalde of dat zulks binnenkort te verwachten viel (I.-2). De volgende stap was het behalen van de licentiaatstitel, wat toen volstond om de geneeskunde te mogen beoefenen. Hierdoor deed slechts een minderheid van de studenten de moeite om ook de dokterstitel te verwerven. Dit was -24-

25 niet alleen een kostelijke aangelegenheid, ook de professoren stimuleerden het niet omdat zij de concurrentie laag wensten te houden. Vesalius werd denkelijk licentiaat in Italië om uiteindelijk in december 537 te Padua te promoveren tot dokter. Latere uitgaven (in 8, tenzij anders vermeld): I.-3 Bazel: H. Petri, fol., maart 544; I.-4 Lyon: J. Tornaesius, 6, 55; I.-5 Wittenberg: Crato, 586; I.-6 Wittenberg: Z. Lehmann, 592. II.[A] Tabulae anatomicae sex [Zes anatomische platen] (Venetië, B. Vitalis Venetus,538) Volledige titel van de editio princeps met impressum: Tabulae Anatomicae Sex. Imprimebat Venetiis B. Vitalis Venetus sumptibus Joannis Stephani Calcarensis Prostrant vero in officina D. Bernardi A.,538. [Zes anatomische platen, Venetië, gedrukt door B. Vitalis, op kosten van Johan Stefan van Calcar. Ter beschikking in de winkel van D. Bernardus, 538] Het gaat om zes losse platen die werden uitgegeven zonder titel. Men omschrijft ze gewoonlijk als de Tabulae anatomicae, de Tabulae sex of de Tabulae anatomicae sex. Vesalius beklaagt zich, in zijn brief aan Oporinus, dat zijn zes anatomische platen frequent werden geplagieerd. Latere uitgaven (net als II.[A] folio s, tenzij anders vermeld): II.-2[B] Londen, for Sir William Stirling-Maxwell, facsimile, 874. II.-3[A] M. Holl & K. Sudhoff, Leipzig: J.A. Bath, facsimile, 920; II.-4[A] New York-München, facsimile, 934; II.-4[B]a Ch. Singer & C. Rabin, Cambridge: University Press, facsimile, 946; -25-

26 Plagiaten: II.-5 Jobst de Necker, Augsburg, juni 539; II.-6 Jobst de Necker (andere editie), geen plaats noch datum (c. 540); [II.-6a] Facsimile, Brussel: Culture et Civilisation, 965 (onderdeel van [II.-8a]); II.-7 Jobst de Necker, facsimile, München: Hugo Schmidt, 928; II.-8 A. Macrolios, [Vesalius 7 platen, Keulen, 539]; [II.-8a] Brussel: Culture et Civilisation, facsimile van Macrolios, 965; II.-9 Walter Ryff, Anatomi, Straatsburg: Balthassar Beck, 54; II.-0 Walter Ryff, Tabulae decem, Duits, Straatsburg: Balthassar Beck, 54; II.- Walter Ryff, Tabulae decem, Latijn, Straatsburg: Balthassar Pistor, 54; II.-a Walter Ryff, Tabulae decem, Latijn, Bazel: Sandoz A.G., 954; [II.-b] Walter Ryff, Tabulae decem, Latijn, Antwerpen: Cornelis Bos, [542]; II.-2 Walter Ryff, Tabulae decem, Duits, Parijs: Hieronymus Gormontius, 545; II.-3 Walter Ryff, Kleiner Chirurgi, Straatsburg: Balthassar Beck, 542; II.-4 Walter Ryff, Kleiner Chirurgi, Straatsburg: Balthassar Beck Erben, 55; II.-5 Walter Ryff, Anatomica, Latijn, Parijs: Chr. Wechel, 543; II.-6 Walter Ryff, Anatomica, Frans, Parijs: Chr. Wechel, 543; II.-7 Walter Ryff, Anatomica, Latijn, Parijs: Chr. Wechel, 545; II.-8 Walter Ryff, Anatomica, Frans, Parijs: Chr. Wechel, 545; II.-9 Dryander, Anatomia Mundini, 4, Marburg: C. Egenolph, 54; II.-20 Dryander, Artzenei Spiegel, Frankfurt: C. Egenolph, 542; II.-2 Dryander, Artzenei Spiegel, Frankfurt: C. Egenolph, 547; II.-22 Dryander, Artzenei Spiegel, Frankfurt: C. Egenolph, 557; II.-23 Estienne, De dissectione, Latijn, Parijs : Simon de Colines, 545; II.-23a Tabulae tres, Parijs: Chr. Wechel, [538]; II.-24 Estienne, De dissectione, Frans, Parijs: Simon de Colines, 546; [II.-24b] Estienne, De dissectione, Frans, Parijs: Azoulay, 972; II.-25 Estienne houtsneden, Parijs: J. Kerver, 547; II.-26 Estienne houtsneden, Parijs: J. Kerver, 575; II.-27 Tagault, De chirurgica institutione, Parijs: Chr. Wechel, 543; -26-

27 hiervan verschenen nog 2 andere edities: II.-28 8, Venetië: V. Valgrisii, 544; II.-29 8, Lyon: G. Rouillé, 547; II.-30 8, Venetië: V. Valgrisii, 549; II.-3 8, Lyon: G. Rouillé, 549; II.-32 Italiaans, Venetië, 550; II.-33 Zurich: A. & J. Gessner, 555; II.-34 Nederlands, Antwerpen, 557; II.-35 Nederlands, Antwerpen, [559]; II.-36 8, Lyon: G. Rouillé, 560; II.-37 8, Lyon: G. Rouillé, 567; [II.-37a] Nederlands, Antwerpen, 567; II.-38 Italiaans, 8, Venetië: G. Angelieri, 570; II.-39 Duits, Frankfurt: G. Raban & S. Feyrabend, 574; II.-40 Frans, 8, Lyon: B. Honorat, 580; II.-4 Frans, 8, Lyon: E. Michel, 580; II.-42 Italiaans, 8, Venetië: L. Spineda, 607; II.-43 Frankfurt: N. Hoffmann, 60; II.-44 Frans, Parijs, 68; II.-45 Nederlands, Dordrecht, 62; II.-46 Frans, 8, Parijs: A. De Sommaville, 629; II.-47 Frans, Parijs, 645; II.-48 Frans, 8, Rouen: D. Louder,

28 III.- Institutionum anatomicarum... Libri quatuor [Vier boeken over het anatomisch onderricht] (Venetië, D. Bernardinus, 538) Volledige titel van de editio princeps met impressum: Institutionum anatomicarum secundum Galeni sententiam ad candidatos medicinae Libri quatuor, per Joannem Guinterium Andernacum medicum. Ab Andrea Wesalio Bruxellensi, auctiores et emendatiores redditi. Venetiis in officina D. Bernardini, 538. [Vier boeken over het anatomisch onderricht volgens de leer van Galenus voor kandidaat geneesheren, door Johan Guenther von Andernach, geneesheer. Door Andreas Vesalius uit Brussel aangevuld en verbeterd, Venetië, D. Bernardinus, 538] Latere uitgaven (net als III.- in 6, tenzij anders vermeld) III.-2 Guenther, Institutiones anatomicae, Venetië: [Sessa], [540?] III.-3 Guenther, Institutiones anatomicae, 8, Padua: Jacobus Fabrianus, 550; III.-4 Guenther, Institutiones anatomicae, 8, [Wittenberg: Erben Johann Kraft], 585; III.-5 Guenther, Institutiones anatomicae, 8, Wittenberg: Samuel Selfischius, 63; III.-6 Guenther, Institutiones anatomicae, Wittenberg, 66. IV.- Epistola, docens venam axillarem dextri cubiti in dolore laterali secandam [Brief lerend dat bij zijdewee de aderlating aan de rechter armvene moet gebeuren] (Bazel, Robert Winter, 539) Volledige titel van de editio princeps met impressum: Andreae Wesalii Bruxellensis, Scholae Medicorum Patavinae professoris publici, Epistola, docens venam axillarem dextri cubiti in dolore laterali secandam: et melancholicum succum ex venae portae ramis ad sedem pertinentibus, purgari. Basileae, in officina Roberti Winter, mense aprili, anno

29 [Brief van Andreas Vesalius uit Brussel, professor aan de faculteit geneeskunde van Padua, lerend dat bij zijdewee de aderlating aan de okselader van de rechterkant dient te gebeuren en de zwarte gal uit de takken van de poortader aan die kant moet geloosd worden, Bazel, Robert Winter, april 539] De zogenaamde aderlatingsbrief. In 4. Latere uitgaven: IV.-2 8, [Venetië]: Comin da Trino, 544; IV.-3 Opuscula selecta, 8, Amsterdam: Ned. Tijdschr. Gen., 930; IV.-4 New York: Henri Schuman, 94. V.- Galeni omnia opera [De verzamelde werken van Galenus] (Venetië, Lucantonius Giunta, 54) Volledige titel van de editio princeps met impressum: Galeni omnia opera nunc primum in unum corpus redacta. Apud haeredes Lucae Antonii Juntae Florentini, Venetiis, 54. [I, 2, p. 49:] Galeni de nervorum dissectione liber ab Antonio Fortolo Ioseriensi latinitate donatus, et ab Andrea Wesalio Bruxellensi aliquot in locis recognitus. [I, 2, p. 50:] Galeni de venarum arteriarumque dissectione liber ab Antonio Fortolo Ioseriensi latinitate donatus, et ab Andrea Wesalio Bruxellensi plerisque in locis recognitus. [I, 2, p. 58:] Galeni de anatomicis administrationibus libri novem ab Joanne Andernaco latinitate donati, et nuper ab Andrea Wesalio Bruxellensis correcti, ac pene alii facti. [Verzamelde werken van Galenus nu voor het eerst in één deel bijeengebracht. Venetië, de erven van Lucantonio Giunta, Florentijn, 54. I, 2, p. 49: Galenus boek over de dissectie van de zenuwen door Antonio Fortolo Joseriensis vertaald in het Latijn en door Andreas Vesalius uit Brussel op enkele plaatsen herzien. I, 2, p. 50: Galenus boek over de dissectie van de aders en de slagaders door Antonio Fortolo Joseriensis vertaald in het Latijn en door Andreas Vesalius uit Brussel op veel plaatsen herzien. -29-

30 I, 2, p. 58: Galenus negen boeken over de uitvoering van lijkschouwingen door Johan van Andernach vertaald in het Latijn en onlangs door Andreas Vesalius uit Brussel verbeterd en nagenoeg volledig herwerkt.] In feite werden drie daarvan door Vesalius grondig herwerkt: Galenus boek over de dissectie van de zenuwen, dat over de dissectie van de aders en de slagaders en het De anatomicis administrationibus [Over het uitvoeren van lijkschouwingen]. Voor een discussie over de formaten en varianten: zie Cushing, 962, p Latere uitgaven (V.- is telkens een folio): V.-.2 Venetië: Giunta, 550; V.-.3 Venetië: Giunta, 556; V.-.4 Venetië: Giunta, 565; V.-.5 Venetië: Giunta, 576; V.-.6 Venetië: Giunta, 586; V.-.7 Venetië: Giunta, 597; V.-.8 Venetië: Giunta, 600; V.-.9 Venetië: Giunta, 609; V.-.0 Venetië: Giunta, 625; V.-. Bazel: Froben, 542; V.-.2 Bazel: Froben, 549; V.-.3 Bazel: Froben, 562; V.-.4 Lyon: Frellon, ; V.-2 6, Galenus, De ossibus, Lyon: G. Rouillé, 55. VI.A.- De humani corporis fabrica [Over de bouw van het menselijk lichaam] (Bazel, Johannes Oporinus, 543) Volledige titel van de editio princeps met impressum: -30-

31 Andreae Vesalii Bruxellensis, Scholae medicorum Patavinae professoris, de Humani Corporis Fabrica Libri septem. Basileae, ex officina Joannis Oporini, Anno salutis reparatae 543, mense Junio. [Zeven boeken over de bouw van het menselijk lichaam, van Andreas Vesalius uit Brussel, professor aan de faculteit geneeskunde van Padua, Bazel, Johannes Oporinus, juni 543] Vesalius hoofdwerk. Hiervan schreef Albrecht von Haller ( ), een Zwitsers anatoom Immortale opus, et quo priora omnia, quae ante se scripta fuissent, pene reddidit supervacua (Een onsterfelijk werk, dat alles wat eerder geschreven werd zo goed als overbodig maakte). Opmerkelijke varianten van de Fabrica Handgekleurde exempla(a)r(en) Een volledig met de hand ingekleurd exemplaar van de Fabrica 543 is op 8 maart 998 in New York geveild door Christie s. Het was afkomstig uit de privé-bibliotheek van Dr. Haskell F. Norman (95-996), een psychiater uit San Francisco. Het gaat niet alleen om het absolute topwerk uit dit overzicht, maar het is ook het meest prestigieuze exemplaar dat Vesalius heeft achtergelaten (zie verder: aanbod nr. 3). De méér dan 200 houtsneden zijn in 543 allemaal met de hand in kleur gezet evenals alle getekende beginletters. Het rijke palet gebruikt voor de titelplaat, het portret en de intialen omvat levendige en diepe schakeringen van rood, blauw, geel, groen, bruin en purper, gecombineerd met zilver voor de dissectie-instrumenten en overvloedige lichtpunten in vloeibaar goud. De inkleuring is vergelijkbaar met de beste miniatuurschilderingen van de 6de eeuw. De kleuren van de anatomische illustraties zijn even degelijk uitgevoerd, maar ze zijn wetenschappelijk verantwoord aangebracht om de anatomische details goed te doen uitkomen. Dit doet veronderstellen dat Vesalius het kleurproces persoonlijk moet hebben gesuperviseerd. De band is een donker paars-blauw zijden fluweel net als de rug, die verdeeld is in zes delen, waarvan het onderste ontbreekt. Het werk steekt in een moderne doos van zwart geitenleer. -3-

32 Op het blanco beginblad staat een oud-franse inscriptie die bewijst dat het afkomstig is van Keizer Karel V: Ce liure a esté donné par lempereur Charles le quint a Messire Jacques Mesnage cheualier seigneur et patron de Cagny Ambassadeur Du Roy de France François premier aupres de sa personne. Het gaat vermoedelijk om het presentexemplaar dat Vesalius in de herfst van 543 persoonlijk aan de keizer overhandigde. Allicht gaf de keizer Vesalius geschenk door aan de ambassadeur bij één of andere gelegenheid tijdens de periode , wanneer Mesnage aan het keizerlijk hof verbleef. Een vollediger beschrijving van het werk met illustraties is te vinden in het eerste deel van de driedelige catalogus die voor de gelegenheid door het veilinghuis werd uitgegeven. Het is het énig gekende exemplaar dat volledig ingekleurd werd. Volgens de specialist van het veilinghuis zou er nog een andere, ditmaal partieel gekleurde Fabrica bestaan. Cushing zelf vermeldt er geen, maar de medische bibliotheek Chapel Hill van de universiteit van North Carolina zou een exemplaar bezitten waarvan alleen de titelplaat, het portret, de drie skeletten en een paar andere illustraties indertijd werden ingekleurd met tinten van rood, bruin en groen, met een spaarzaam gebruik van blauw. Andere bronnen maken gewag van nog andere gedeeltelijk gekleurde Fabrica s. Volgens Alain Ségal, die hier een artikel over schreef, zijn er zo twee in Frankrijk: één in Reims en één in Rouen. Fabiola Zurlini vermeldt dat er zich in Italië in de stadsbibliotheek van Fermo eveneens een dergelijk werk bevindt, dat zou toebehoord hebben aan Romolo Spezioli ( ). Hier zou rood gebruikt zijn voor de spieren en voor het hart, lichtgeel voor de beenderen en groen voor de lymfevaten. Opmerkelijk is dat de Wellcome Unit for the History of Medicine (Londen) in 994 een tentoonstelling hield rond het thema van de titelplaat van Vesalius Fabrica 543. Centraal stond een uitvergroting van de ingekleurde titelplaat, gebaseerd op dit presentexemplaar voor Keizer Karel. De tentoonstelling liep van 7 oktober tot in maart het jaar daarop. Maar ook van het Epitome 543 bestaat een gekleurd exemplaar. Milo Keynes, zoon van een bibliograaf, ontdekte het werk in de bibliotheek van de school voor anatomie in Cambridge. Het folio in velijn is afkomstig van Professor A. McAlister en wordt niet vermeld door Cushing. Zowel de titelplaat, de figuren, de beginkapitalen als de uitgeknipte en terug opgekleefde kleinere figuurtjes werden indertijd ingekleurd. Deze ontdekking werd in 953 gepubliceerd. Volgens Christie s is er van de Fabrica geen exemplaar in velijn gekend, wel drie van het Epitome (Cushing p. 80). Haeser schrijft: "De Universiteit van Leuven bezit een op velijn -32-