Vesalius: het lichaam in beeld
|
|
- Daniël Mulder
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Vesalius: het lichaam in beeld In 2014 is het 500 jaar geleden dat de wereldberoemde anatoom Andreas Vesalius ( ) het levenslicht zag. Vesalius is één van de invloedrijkste figuren van de renaissance en een bekend alumnus van de Leuvense universiteit. Met zijn meesterwerk De Humani Corporis Fabrica (Over de bouw van het menselijk lichaam, 1543) zette hij de toenmalige anatomie op zijn kop. De stad Leuven en de universiteit vieren die verjaardag uitgebreid in het najaar en Post Factum kan moeilijk achterblijven. Vesalius wordt beschouwd als de grote pionier van de moderne, wetenschappelijke geneeskunde maar hij was in zijn tijd zeker niet de enige hervormer. Hij was een vernieuwer die leefde in een vernieuwende tijd, gekenmerkt door de herontdekking van de klassieke oudheid. Door zijn grote werkkracht en zijn talent slaagde hij echter waar anderen faalden. Hij werd sterk beïnvloed door het werk van de Romeinse arts Galenus, die reeds in de middeleeuwen een groot aanzien genoot in de medische wereld en in wiens oeuvre de anatomie een belangrijke plaats innam. Maar het aantal teksten van Galenus was in de tijd van Vesalius zeer beperkt en onvolledig. Zij waren immers slechts via vertalingen in het Arabisch of Latijn toegankelijk en dat zorgde voor onduidelijkheden over de exacte betekenis van sommige woorden. Tijdens de renaissance werden er verschillende nieuwe edities van werken van Galenus uitgegegeven op basis van de oorspronkelijke Griekse teksten. Dat gebeurde door tijdgenoten van Vesalius die net als hij aan het Leuvense Collegium Trilingue hadden gestudeerd. Enkele bekende vertalers waren de in Brakel geboren dokter De Drijvere (die zijn naam verlatijnste in Triverius) of de Parijse hoogleraar Johann Guinther von Andernach.
2 Pleidooi voor een wetenschappelijke geneeskunde Galenus werd rond 130 na Chr. geboren in Klein-Azië, studeerde in Alexandrië en werkte als arts in Rome, waar hij onder andere lijfarts werd van keizer Marcus Aurelius. Hij schreef tijdens zijn leven ongeveer 500 boeken, ook over niet-medische onderwerpen zoals filosofie en taalkunde. Kenmerkend voor zijn opvattingen was zijn pleidooi voor een wetenschappelijke geneeskunde. De arts moest een grondige kennis hebben van de inwendige bouw van het menselijk lichaam om zo beter de oorsprong van de ziekte te kennen en te kunnen besluiten tot de beste behandeling. Galenus hechtte veel waarde aan de waarneming en deed daarom ook experimenten op dieren. In Rome waren menselijke dissecties immers verboden. Zijn bevindingen durfde hij wel eens toetsen aan de lijken van gesneuvelden maar ideaal was die werkwijze niet. Maar zo toonde hij bijvoorbeeld wel aan dat urine niet in de blaas, maar in de nieren werd gevormd.
3 De klassieke anatomie: opensnijden zonder onderzoek Hoewel de anatomie een belangrijke plaats innam bij Galenus, werd het vak pas heel laat als een volwaardige medische discipline aanvaard. Menselijke dissecties waren niet gebruikelijk in de westerse middeleeuwen. Pas vanaf de 12 de eeuw werden in de medische school van Salerno de eerste dissecties sinds de oudheid verricht. Rond 1300 werden aan de universiteit van Bologna en elders ook geregeld mensenlijken opengesneden maar die dissecties waren niet bedoeld als onderzoeksdaad: de studenten werden geacht de kennis die ze in hun schoolboeken hadden verworven, te herkennen in het geopende lichaam. De medische faculteiten hadden ook geen leerstoel voor anatomie en ze lieten hun demonstraties vaak uitvoeren door chirurgijns, wier maatschappelijke positie duidelijk lager was dan die van een academisch geschoolde arts. Een basiswerk dat daarbij zeker tot in de 16 de eeuw gebruikt werd, was Anatomia van de Bolognese arts en hoogleraar Mondino de Luzzi uit De wedergeboorte van de anatomie voltrok zich in de 16 de eeuw in het universitaire milieu met de heropleving van het ideaal van Galenus: de wetenschappelijke geneeskunde die mogelijk wordt door het lezen van de oorspronkelijke teksten van de Griekse artsen. De pijlsnelle carrière van Vesalius Andreas Vesalius (gelatiniseerde naam van Andries van Wesel) werd geboren in 1514 in Brussel als zoon van een apotheker. De jonge Vesalius schreef zich in 1531 als 17-jarige in aan het Collegium Trilingue en zijn kennis van het Grieks, Latijn en Hebreeuws zou later onmisbaar blijken voor zijn wetenschappelijk werk. Tijdens die vijfjarige opleiding kreeg Vesalius al interesse voor de anatomie. Zo zou Vesalius al op die leeftijd bezig zijn geweest met de ontleding van kleine dieren. Daarna zette Vesalius zijn studie verder aan de universiteit van Parijs. In 1536 keerde hij terug naar de Zuidelijke Nederlanden vanwege de vijandelijkheden tussen Frankrijk en het Heilige Roomse Rijk, en
4 haalde in Leuven zijn baccalaureaat in de geneeskunde onder Johannes von Andernach met de thesis Paraphrasis in nonum librum Rhazae medici arabis clariss ad regem Almansorum de affectum singularum corporis partium curatione, een werk dat handelde over het negende boek van de Perzische arts al-razi. Hij doceerde korte tijd anatomie in het openbaar en ging samen met zijn medestudent Gemma Frisius een lijk stelen op het galgenveld. Na een onenigheid met zijn hoogleraar in Leuven, vertrok Vesalius naar Padua, waar de renaissance al verder was doorgedrongen, en de geneeskunde verder stond dan die in de Nederlanden. Hij promoveerde er in 1537 tot doctor in de geneeskunde. Hij werd er meteen aangesteld als demonstreerder voor de anatomie. Dat Vesalius als doctor in de geneeskunde daarmee belast werd, wijst op een groeiende appreciatie van het vak binnen de medische wereld. Complete anatomische atlas Vesalius deed echter veel meer dan demonstraties uitvoeren in opdracht van andere hoogleraren. Hij hield echte lezingen over het onderwerp en verduidelijkte zijn waarnemingen met tekeningen die hij later ook uitgaf ten behoeve van zijn studenten. Hij was ook nog druk bezig met andere projecten. Zo werkte hij mee aan de editie van de verzamelde werken van Galenus maar ondertussen maakte hij ook zijn eigen magnum opus, dat in 1543 verscheen bij de Bazelse drukker Johan Herbst. Zijn De Humani Corporis Fabrica was een complete anatomische atlas geïllustreerd met bijzonder nauwkeurige platen. Van dokter van de rijken tot eenzame schipbreukeling De uitgave van de Fabrica, met zijn prachtige illustraties van theatrale 'skeletten' en 'spiermannen' in imaginaire landschappen, zette Vesalius definitief op de wetenschappelijke én culturele kaart. Hij werd aangesteld als lijfarts van keizer Karel en opende een medische praktijk in Brussel, waar hij medische diagnoses opstelde voor hovelingen en voorname personen. Daarbij bleef de anatomie de grondslag van zijn oplossingen. Hoewel hij er prat op ging dat hij
5 Galenus op verschillende punten had verbeterd, hield hij toch vast aan de basisprincipes van zijn grote voorbeeld. Na het aftreden van keizer Karel volgde Vesalius Filips II naar Spanje, waar hij terecht kwam in een sfeer van isolement en onbegrip. Mogelijk als gevolg van een dispuut met de inquisitie van Madrid na de ongelukkige behandeling van een edelman, vertrok hij naar het Heilig Land. Bij zijn terugkeer leed hij schipbreuk en hij overleed waarschijnlijk in 1564 op het Griekse eiland Zakynthos. Betekenis van Vesalius De ontdekking van het anatomische lichaam bij Vesalius was het startschot voor een groot internationaal enthousiasme voor publieke dissecties. Dat leidde tot nieuwe reglementering en ritualisering van de omgang met het lichaam. Hoewel de anatomische kennis vooralsnog geen medische betekenis had (en door medici soms als populair spektakel afgekeurd), waren het toch de artsen die zich opwierpen als expert van het menselijke lichaam. In afbeeldingen van anatomische dissecties nam de arts de centrale positie in, als mediator tussen lichaam en publiek. Ook in individuele portretten van artsen is een verwijzing naar anatomie populair. Afbeeldingen van private dissecties tonen vaak artsen in dominante posities, waardoor de associatie met het medische beroep nog sterker uit de verf komt. Artsen onderscheidden zich ook door anatomisch onderzoek en door onderlinge publieke disputen over de ontdekking van anatomische bijzonderheden. Anatomie zonder lijken De culturele belangstelling voor de anatomische dissecties nam snel af in de 18de eeuw. Anatomie was nu wel een onderdeel van de medische opleiding, maar het grote publiek voelde zich steeds minder betrokken. In de plaats van dissecties ging de aandacht naar anatomische musea uitgerust met zeer realistische wassen beelden, anatomische preparaten en didactische prenten. Het schouwspel van de dood wist zich daarmee te ontdoen van de hinderlijke aanwezigheid van het lijk in ontbinding. Met die nieuwe attitude ontstond ook een
6 nieuwe vormgeving van het anatomisch lichaam. Niet meer de verwijzing naar Griekse voorbeelden, maar de eigentijdse omgeving vormde de inspiratie. De identificatie van de toeschouwer met het tentoongestelde lichaam kreeg daardoor nog een sterkere nadruk. Het thema van de dood verdwijnt naar de achtergrond: de mens is in staat door de rede om de beperking van leven en dood te overwinnen. Carine De Vos
Andreas Vesalius, onze grootste medicus
Portret van Vesalius uit zijn Fabrica (1543) Uittreksels uit campuskrant Jaargang 26 nr. 01 (24 september 2014) Andreas Vesalius, onze grootste medicus Vesalius is veel meer dan zijn medische verwezenlijkingen.
Nadere informatieVoorwoord 7. Inleiding 9. Renaissance, humanisme, verlichting 13 Renaissance en humanisme 15 Verlichting 20
Inhoud Voorwoord 7 Inleiding 9 Renaissance, humanisme, verlichting 13 Renaissance en humanisme 15 Verlichting 20 David Hume 35 Hume en Kant 37 Het postume werk 45 Korte levensloop 49 James Boswell 59 Laatste
Nadere informatieDe renaissance!! Waarschijnlijk heb je al eens van deze term gehoord bij het bezoeken van museums of tijdens lessen geschiedenis.!
De renaissance Waarschijnlijk heb je al eens van deze term gehoord bij het bezoeken van museums of tijdens lessen geschiedenis. Deze term betekent letterlijk de wedergeboorte, en is een kunststroming uit
Nadere informatieVincent van Gogh. Hier zie je er een afbeelding van.
Vincent van Gogh Een van de beroemdste schilders die Nederland heeft gehad was Vincent van Gogh. Deze kunstenaar heeft zelfs zijn eigen museum gekregen in Amsterdam. Toch wel heel bijzonder, zeker als
Nadere informatieLatijn en Grieks in de 21ste eeuw
Latijn en Grieks in de 21ste eeuw Kiezen voor Latijn en/of Grieks? Als leerling in het laatste jaar van de basisschool sta jij voor een belangrijke keuze. Welke studierichting moet je gaan volgen in het
Nadere informatieAuteur(s): C. Riezebos Titel: Anatomie: Van Vesalius naar visible Jaargang: 18 Jaartal: 2000 Nummer: 5 Oorspronkelijke paginanummers: 286-294
Auteur(s): C. Riezebos Titel: Anatomie: Van Vesalius naar visible Jaargang: 18 Jaartal: 2000 Nummer: 5 Oorspronkelijke paginanummers: 286-294 Deze online uitgave mag, onder duidelijke bronvermelding, vrij
Nadere informatieVerslag Geschiedenis Tijdvakkendossier tijdvak 2: tijd van Grieken en Romeinen
Verslag Geschiedenis Tijdvakkendossier tijdvak 2: tijd van Grieken en Romeinen Verslag door Lotte 1570 woorden 19 juni 2017 3 4 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks Tijdvak: Tijd van Grieken
Nadere informatieGriekenland 336 v. Chr (bij de dood van Philippos van Macedonië ) Alexander de Grote opvolger Philippos van Macedonië.
Kenmerkende aspecten: De ontwikkeling van wetenschappelijk denken en het denken over burgerschap en politiek in de Griekse stadstaat De klassieke vormentaal van de Grieks Romeinse cultuur De ontwikkeling
Nadere informatieTijd van ontdekkers en hervormers (1500 1600) / Renaissance
Tijdvakken Tijd van ontdekkers en hervormers (1500 1600) / Renaissance K.A. * Het begin van de Europese overzeese expansie * Het veranderende mens- en wereldbeeld van de Renaissance en het begin van een
Nadere informatieSTUDIERICHTINGEN DERDE GRAAD
STUDIERICHTINGEN DERDE GRAAD WICO Campus Sint-Hubertus Stationsstraat 5 90 NEERPELT Tel. + 6 07 0 Fax + 6 6 info@shn.wico.be www.shn.wico.be www.wico.be STUDEREN IN DE DERDE GRAAD VAN HET ASO Het doel
Nadere informatieFuncties en Invalshoeken Kunst
Inleiding Kunst Algemeen Functies en Invalshoeken Kunst Overal om ons heen zien we kunst: of het nou in de gangen van school is, in het museum, of in een kerk het hangt er vol mee. In heel uiteenlopende
Nadere informatieEen Egyptische collectie in Leiden
Een Egyptische collectie in Leiden Naam: Klas:.. Het Rijksmuseum van Oudheden, de naam zegt het al, toont voorwerpen uit oude tijden. De collectie bestaat uit objecten van beschavingen die vandaag de dag
Nadere informatieID 370 Studiefase op het moment dat je op Erasmus vertrok
ID 370 Studiefase op het moment dat je op Erasmus vertrok Bachelor derde studiefase (hoofdinschrijving) opleiding Pedagogische Wetenschappen optie: Orthopedagogiek Land (bestemming) Spanje Aan welke universiteit/onderwijsinstelling
Nadere informatieVier Uomo Universalis uit de Renaissance
Vier Uomo Universalis uit de Renaissance Vader van de Renaissance De eerste moderne mens De eerste individualist Livius: Ab Urbe Condita Een geschiedenis van Rome vanaf de stichting van de stad Tot
Nadere informatieProfilering derde graad
De leerling heeft in de 1ste en de 2de graad, de gelegenheid gehad zijn/haar interesses te ontdekken en heeft misschien al enig idee ontwikkeld over toekomstige werk- of studieplannen. Vaardigheden, inzet,
Nadere informatieKeizer Leopold I: Wenen, 9 juni aldaar, 5 mei 1705
Keizer Leopold I: Wenen, 9 juni 1640 - aldaar, 5 mei 1705 Leopold I (Leopold Ignatius Joseph Balthasar Felician; Hongaars: I. Lipót), was bijna een halve eeuw heerser als Rooms-Duitse keizer, koning van
Nadere informatieNu'ge bouwwerken Realis5sche beeldhouwkunst Schilderkunst met perspec5ef Veel mozaïek Vereren van de keizer Afname geloof in goden Toename geloof in
750 0 500 Nu'ge bouwwerken Realis5sche beeldhouwkunst Schilderkunst met perspec5ef Veel mozaïek Vereren van de keizer Afname geloof in goden Toename geloof in God 4 de 10 de eeuw 10 de 13 de eeuw 13 de
Nadere informatieLek en Linge GYMNASIUM
Lek en Linge GYMNASIUM Gymnasium: Verbreed je culturele horizon! Heb je plezier in leren? Zoek je graag dingen uit? Ben je geïnteresseerd in de wereld van de Grieken en de Romeinen? Wil je extra tools
Nadere informatieLatijn: iets voor jou?
: n j i t a L r o o v s iet jou? De Romeinen en wij Waar komen onze letters vandaan? Hoe komen we aan de namen van de maanden? De antwoorden op vele van deze vragen vind je vaak in het verleden bij de
Nadere informatieGriekenland 336 v. Chr (bij de dood van Philippos van Macedonië ) Alexander de Grote opvolger Philippos van Macedonië. Tijd van Grieken en Romeinen
Griekenland 336 v. Chr (bij de dood van Philippos van Macedonië ) Sint-Janslyceum s-hertogenbosch, Theo Manders Alexander de Grote opvolger Philippos van Macedonië. Alexander de Grote opvolger Philippos
Nadere informatieProfilering derde graad
De leerling heeft in de 1ste en de 2de graad, de gelegenheid gehad zijn/haar interesses te ontdekken en heeft misschien al enig idee ontwikkeld over toekomstige werk- of studieplannen. Vaardigheden, inzet,
Nadere informatieTijd van Grieken en Romeinen. 2.4 De late oudheid. Romeinen. Romeinen. 1. Invallen door Germaanse stammen
De ontwikkeling van het jodendom en het christendom als de eerste monotheïstische godsdiensten Pax Romana = Romeinse vrede, in 3 e eeuw n. Chr. onder druk door: 1. Invallen door Germaanse stammen 2. Conflicten
Nadere informatieTijd van Grieken en Romeinen. Romeinen. Romeinen. 1. Invallen door Germaanse stammen
Pax Romana = Romeinse vrede, in 3 e eeuw n. Chr. onder druk door: 1. Invallen door Germaanse stammen 2. Conflicten om de macht (235 284 meer dan 50 soldatenkeizers ) 3. Waardevermindering van het geld
Nadere informatieWord ik wel wakker, dokter? een geslaagde tentoonstelling
Beste Vrienden van het LAMBOTTE MUSEUM, Hierbij ontvangt u de tweede Nieuwsbrief van het Lambotte Museum te Antwerpen. U vindt er uitgebreide informatie over de activiteiten van de vzw Museum van de Geschiedenis
Nadere informatieFilips IV van Spanje: Valladolid, 8 april 1605 Madrid, 17 september 1665
Filips IV van Spanje: Valladolid, 8 april 1605 Madrid, 17 september 1665 Hij was koning van Spanje van 1621 tot 1665, landsheer van de Zuidelijke Nederlanden en koning van Portugal (als Filips III) tot
Nadere informatieGriekse en Latijnse taal en cultuur. Je wordt een all-round classicus met een brede blik én diepgang.
Griekse en Latijnse taal en cultuur Je wordt een all-round classicus met een brede blik én diepgang. Griekse en Latijnse taal en cultuur In de bachelor Griekse en Latijnse taal en cultuur word je opgeleid
Nadere informatieDe klassieke tijdlijn
De klassieke tijdlijn In de lessen geschiedenis heb je waarschijnlijk al gehoord over de tijdlijnen, of de historische periodes en waarschijnlijk ook over exacte datums zoals 476. In dit documentje kom
Nadere informatieHuygens Institute - Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences (KNAW)
Huygens Institute - Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences (KNAW) Citation: L.B.W. Jongkees, Levensbericht E. Huizinga, in: Jaarboek, 1976, Amsterdam, pp. 198-199 This PDF was made on 24 September
Nadere informatie2 Kenmerken van de plant Uiterlijke kenmerken van een plant Het inwendige van de plant Afsluiting 32
Inhoud Voorwoord 5 Inleiding 6 1 Naamgeving en systematiek 9 1.1 Namen zijn noodzakelijk 9 1.2 Regels bij naamgeving 12 1.3 Systematiek 14 1.4 Sporenplanten 17 1.5 Zaadplanten 18 1.6 Afsluiting 21 2 Kenmerken
Nadere informatieTijd van monniken en ridders (500 1000 n. Chr.) 3.4 De islam in Europa. Allah. Het ontstaan en de verspreiding van de islam.
570 n Chr Profeet Mohammed geboren in Mekka 610 n Chr Openbaringen Allah via de aartsengel Gabriël, De woorden worden opgeschreven in de Koran 622 n Chr Vlucht Mohammed naar Medina, begin islamitische
Nadere informatieDe betekenis van het Gymnasium voor de leerlingen op onze school. Wat houdt het Gymnasium voor leerlingen in?
De betekenis van het Gymnasium voor de leerlingen op onze school Wat houdt het Gymnasium voor leerlingen in? In de brugklas volgen de leerlingen van de vwo- en tvwo brugklassen lessen klassieke cultuur
Nadere informatiePromotieviering
Promotieviering 2018-2019 master in de geneeskunde Woensdag 3 juli 2019, 18 uur Auditorium P. De Nayer Tervuursevest 101 3001 Heverlee 1 2 Programma Verwelkoming decaan Paul Herijgers Toespraak door de
Nadere informatieTIJDLIJN VAN DE MIDDELEEUWEN TIJDLIJN
e-book Deze serie bestaat uit... 978-94-6175-209-3 (HB) 978-94-6175-153-9 (HB) 978-94-6175-963-4 (e-book) 978-94-6175-967-2 (e-book) 978-94-6175-210-9 (HB) 978-94-6175-155-3 (HB) 978-94-6175-154-6 (HB)
Nadere informatieHuygens Institute - Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences (KNAW)
Huygens Institute - Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences (KNAW) Citation: J.W.F. Beks &, Levensbericht H.G.J.M. Kuijpers, in: Levensberichten en herdenkingen, 1992, Amsterdam, pp. 39-42 This
Nadere informatie10. Gebarentaal [1/3]
10. Gebarentaal [1/3] 1 Gebarentalen Stel, je kunt niets horen. Je bent doof. Hoe praat je dan met andere mensen? Je kunt liplezen, maar dat is moeilijk en je mist dan toch nog veel van het gesprek. Bovendien
Nadere informatie1514-2014. a. vesalius. 100ste lustrum. bijzondere editie FACULTEIT GENEESKUNDE - PERMANENTE VORMING
bijzondere editie a. vesalius FACULTEIT GENEESKUNDE - PERMANENTE VORMING AFGIFTEKANTOOR 3000 LEUVEN 1-26STE JAARGANG - P3A9092 1514-2014 100ste lustrum VERENIGING VAN DE ALUMNI VAN DE FACULTEIT GENEESKUNDE
Nadere informatieAndere boeken in deze serie:
Andere boeken in deze serie: 978-94-6175-157-7 (HB) 978-94-6175-964-1 (e-book) 978-94-6175-218-5 (HB) 978-94-6175-960-3 (e-book) 978-94-6175-216-1 (HB) 978-94-6175-158-4 (HB) 978-94-6175-958-0 (e-book)
Nadere informatieIrma Peters (Calandlyceum '98-'04; afgestudeerd master geschiedenis)
Manisha Biekram (Calandlyceum '04-'10) Nadat ik mijn VWO diploma had behaald, ben ik bouwkunde gaan studeren aan de Technische Universiteit in Delft. Je zou bij het horen van de naam van mijn studie kunnen
Nadere informatieMens- en wereldbeeld - HV 12. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. http://maken.wikiwijs.nl/61301
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 25 June 2015 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/61301 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijsleermiddelenplein.
Nadere informatieLeonardo Da Vinci. Doel: Na deze opdracht weet meer over het leven van Leonardo Da Vinci
Thema: de boer op Geschiedenis Tijd van Ontdekkers en Hervormers Renaissance Leonardo Da Vinci Moeilijkheid: **** Tijdsduur: **** Juf Carolien Doel: Na deze opdracht weet meer over het leven van Leonardo
Nadere informatieTijd van monniken en ridders ( ) 3.1 Leenheren en leenmannen ( ) ( ) Plundering Rome door Alarik in 410, tekening uit de 20 e eeuw
3.1 Leenheren en nen 3.1 Leenheren en nen Gallië was rond 450 n. Chr. al meer dan 4 eeuwen (sinds Caesar) onder Romeins bestuur en een sterk geromaniseerd gebied, cultuur, bestuur, economie, taal en geloof
Nadere informatieTORRENTII\US EN ARLENTUS
TORRENTII\US EN ARLENTUS Frans Slits Meer dan vijftien jaar geleden, in 1978, schreef Ad Otten in Gemerts Heem in zijn artikel over Laurentius Torrentinus, dat hij in een volgend nummer op de werkzaamheden
Nadere informatieBiënnale van de Schilderkunst: De mens in beeld
Biënnale van de Schilderkunst: De mens in beeld De Biënnale van de Schilderkunst is dit jaar aan haar derde editie toe Dit tentoonstellingsproject ontstond uit de museale ambitie van zowel het Roger Raveelmuseum
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis H1
Samenvatting Geschiedenis H1 Samenvatting door Meryam 1203 woorden 23 oktober 2015 7 16 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Werkplaats 1.1. Een nieuwe tijd: A: kunstenaars, klokken en kalenders Een
Nadere informatieMuseum voor Anatomie en Pathologie
Museum voor Anatomie en Pathologie Museum voor Anatomie en Pathologie 1. Wat is het Anatomisch Museum? 2. Hoe ziet het Anatomisch Museum van de Toekomst er uit? 3. Langs welke weg bereiken we het Anatomisch
Nadere informatieTULPENGEKTE. 1. Streep door wat niet van toepassing is.
TULPENGEKTE Je leraar of lerares heeft je een tulpenbol laten zien. Zo n bol stop je in de herfst in de grond, en in de lente groeit er een tulp uit. Niets bijzonders zou je zeggen. Maar vierhonderd jaar
Nadere informatieELSEVIER HULP BIJ STUDIEKEUZE
ELSEVIER HULP BIJ STUDIEKEUZE Naam:... Klas:... Stap : Wat Kan ik? Voor welke vakken haal(de) je de hoogste cijfers op school? Aardrijkskunde Algemene natuurwetenschappen Bewegen, sport en maatschappij
Nadere informatiePROGRAMMA ETHIEK VAN LEVEN EN ZORGEN
PROGRAMMA ETHIEK VAN LEVEN EN ZORGEN CURSUSLEIDING Arjo Klamer hoogleraar Economie van kunst en cultuur, Erasmus Universiteit Rotterdam Pieter Wijnsma zelfstandig adviseur en coach, voormalig directeur
Nadere informatieProfilering derde graad
Profilering derde graad De leerling heeft in de eerste en de tweede graad de gelegenheid gehad om zijn of haar interesses te ontdekken. Misschien heeft hij of zij al enig idee ontwikkeld over toekomstige
Nadere informatieinleiding 4 verantwoording 7 leven en werk van nicolaas beets 8 titel en pseudoniem 14
h inhoud g inleiding 4 verantwoording 7 leven en werk van nicolaas beets 8 titel en pseudoniem 14 thema s en motieven 16 Vaste gewoonten 16 Interieur en kleding 17 Conversatie 19 Humor 20 Sociale controle
Nadere informatieATHENEUM BRUSSEL, EEN SCHOOL MET EEN MISSIE EN VEEL PASSIE!
ATHENEUM BRUSSEL, EEN SCHOOL MET EEN MISSIE EN VEEL PASSIE! In Atheneum Brussel gaat een heel specifieke onderwijswereld voor je open. Met lessen die het klaslokaal overstijgen, kleine leerlingengroepen,
Nadere informatieTijd van monniken en ridders (500 100) 3.1 Leenheren en leenmannen (500 100) (500 100) Plundering Rome door Alarik in 410, tekening uit de 20 e eeuw
3.1 Leenheren en nen 3.1 Leenheren en nen Gallië was rond 450 n. Chr. al meer dan 4 eeuwen (sinds Caesar) onder Romeins bestuur en een sterk geromaniseerd gebied, cultuur, bestuur, economie, taal en geloof
Nadere informatie2 Vroege renaissance 2.1
2 Vroege renaissance Giotto di Bondone, rond 1315 Veranderingen Het vorige werkboek eindigde met de 14e eeuwse kunstenaar Giotto di Bondone, die in Italië een nieuwe kunststijl introduceerde. Voor het
Nadere informatieProfilering derde graad
Profilering derde graad De leerling heeft in de eerste en de tweede graad de gelegenheid gehad om zijn of haar interesses te ontdekken. Misschien heeft hij of zij al enig idee ontwikkeld over toekomstige
Nadere informatieIEUWS VAN DE HEEMKRING TER HAM OKT 16
N IEUWS VAN DE HEEMKRING TER HAM OKT 16 BEAURAING BANNEUX OLSENE.België kent in de 20e eeuw twee Mariale verschijningsoorden die erkend werden door de kerkelijke overheid, Beauraing en Banneux. Ze zijn
Nadere informatieOnderzoeksvraag: Welke ontwikkelingen in de Republiek stimuleerden de wetenschap en de cultuur?
Onderzoeksvraag: Welke ontwikkelingen in de Republiek stimuleerden de wetenschap en de cultuur? De bijzondere plaats in staatskundig opzicht en de bloei in economische en cultureel opzicht van de Nederlandse
Nadere informatie12peciale voorlichtingns-eum,
GYM M U I NAS EN L A T OR O V TE RUIM DOND ERDA G ARI JANU 12peciale voorlichtingns-eum, S e r het ath e v o d n avo ium en gymnas erclass de mast T! GYMNASIUM IETS VOOR JOU? Houd je van puzzelen? Lees
Nadere informatiePresentatie Gymnasium maandag 1 april 2019
Presentatie Gymnasium maandag 1 april 2019 Indeling van deze presentatie Indeling - voorstellen van deze presentatie: -voorstellen - structuur Sondervick College -structuur Sondervick -programma - programma
Nadere informatieWerkelijk hemels: na ruim 20 jaar
Succes verhaal - Stoppen met haren uittrekken Werkelijk hemels: na ruim 20 jaar knokken tegen Trichotillomanie eindelijk bevrijd van gewoonte tot haren uittrekken!!!! Al ruim 20 jaar lang had ik last van
Nadere informatieTijd van Grieken en Romeinen. Romeinen. Romeinen. 1. Invallen door Germaanse stammen
Pax Romana = Romeinse vrede, in 3 e eeuw n. Chr. onder druk door: 1. Invallen door Germaanse stammen 2. Conflicten om de macht (235 284 meer dan 50 soldatenkeizers ) 3. Waardevermindering van het geld
Nadere informatieGYMNASIUM OP NSG GROENEWOUD VOOR VWO-LEERLINGEN DIE VAN EXTRA UITDAGING HOUDEN
GYMNASIUM OP NSG GROENEWOUD VOOR VWO-LEERLINGEN DIE VAN EXTRA UITDAGING HOUDEN GYMNASIUM OP NSG GROENEWOUD HEEFT UW KIND EEN EENDUIDIG VWO-ADVIES EN HER- KENT U UW KIND IN ONDERSTAANDE BESCHRIJVING? MIJN
Nadere informatieHet Erasmus HAVO/ VWO
Het Erasmus HAVO/ VWO gym nas ium Het Era sm us Kla Wante ssie d ke t! ype s Gymnasium Kun jij helemaal opgaan in de prachtige verhalen over Griekse goden en Romeinse keizers? Heb je bewondering voor de
Nadere informatieSamenvatting CKV Kunsthistorisch overzicht 1 - Klassieke oudheid tot de 19e eeuw
Samenvatting CKV Kunsthistorisch overzicht 1 - Klassieke oudheid tot de 19e eeuw Samenvatting door S. 721 woorden 4 juni 2004 4 24 keer beoordeeld Vak CKV Beknopte samenvatting van het schoolboek Kunsthistorisch
Nadere informatieWICO Campus Sint-Hubertus Stationsstraat 25 3910 NEERPELT. Tel. +32 11 64 07 01 Fax +32 11 64 41 46. info@shn.be www.shn.be www.wico.
STUDIERICHTINGEN DERDE GRAAD 0-0 WICO Campus Sint-Hubertus Stationsstraat 5 90 NEERPELT Tel. + 6 07 0 Fax + 6 6 info@shn.be www.shn.be www.wico.be STUDEREN IN DE DERDE GRAAD VAN HET ASO Het doel van het
Nadere informatiex x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x
Jaarplan GESCHIEDENIS Algemene doelstellingen Eerder gericht op kennis en inzicht 6 A1 A2 A3 A4 A5 Kunnen hanteren van een vakspecifiek begrippenkader en concepten, nodig om zich van het verleden een wetenschappelijk
Nadere informatieDoelgroep: het atelier levend model in het Sint-Lucasacademie in te Gent.
Doelgroep: het atelier levend model in het Sint-Lucasacademie in te Gent. les 1: Hoofd en nekspieren OPDRACHTOMSCHRIJVING Ik begin met een bespreking van de anatomie van het hoofd en de nekspieren. We
Nadere informatieStromingen in vogelvlucht
Stromingen in vogelvlucht Grieken en Romeinen (Klassiek Erfgoed) 500 v. Chr. tot 400 n. Chr. Middeleeuwen (Goddelijke Orde) 500 tot 1500 Renaissance (Homo Universalis) 1500 tot 1600 Barok en Rococo (Verleiding
Nadere informatieSint-Jozefscollege: studierichtingen 2 de graad
2 de graad Handel Vakken Derde jaar Handel Vierde jaar aardrijkskunde 1 1 geschiedenis 1 1 godsdienst 2 2 lich. opvoeding 2 2 natuurwetenschappen 2 2 Frans 5 5 Engels 3 3 unde 4 4 T.E. Bedrijfshuishoudkunde
Nadere informatieEpigrammen van Poseidippos
Epigrammen van Poseidippos Piet Hemker Tot het einde van de vorige eeuw was de dichter Poseidippos alleen bekend als de auteur van een paar dozijn epigrammen, waarvan de meeste te vinden zijn in de Anthologie
Nadere informatieKunstlessen over Hundertwasser
Kunstlessen over Hundertwasser Bovenbouw primair onderwijs en vmbo - een tekst met vragen en opdrachten voor een les op school - opdrachten in de tentoonstelling in het Cobra Museum Colofon 2013 Uitgave
Nadere informatieJagers & boeren Waarvan leefden de jagers-verzamelaars? Jagers & boeren Waarvan leefden de boeren? Van de jacht en van vruchten en planten
Jagers & boeren Waarvan leefden de jagers-verzamelaars? Jagers & boeren Waarvan leefden de boeren? Van de jacht en van vruchten en planten Van de oogst van hun land en van hun dieren Jagers & boeren Wat
Nadere informatieBOEKENRUBRIEK. Bijbel & Cultuur In den beginne : de schepping
BOEKENRUBRIEK Bijbel & Cultuur In den beginne : de schepping De vrouw keek naar de boom. Zijn vruchten zagen er heerlijk uit, ze waren een lust voor het oog, en ze vond het aanlokkelijk dat de boom haar
Nadere informatieDoorbraak in onderzoek naar ME
Doorbraak in onderzoek naar ME Gezaghebbende Amerikaanse overheidsinstanties hebben opnieuw bij MEpatiënten een virus aangetroffen. Al eerder berichtte EenVandaag over de ontdekking van het XMRV-virus
Nadere informatieGymnasium. Op het Hondsrug College. Het Hondsrug College, een slimme start voor je toekomst!
Gymnasium Op het Hondsrug College Het Hondsrug College, een slimme start voor je toekomst! Gymnasium Hondsrug Het Gymnasium Hondsrug is een afdeling van het Hondsrug College. Het is onderdeel van het vwo,
Nadere informatieDe evangeliën en hun betrouwbaarheid
De evangeliën en hun betrouwbaarheid blok F - nivo 3 - avond 3 Tijd Wat gaan we doen 19.00 Mentorkwartiertje 19.15 Terugblik en intro 19.20 Discussie: het evangelie van Judas 19.30 Historisch betrouwbaar?
Nadere informatieHET ERASMUS HAVO/VWO GYMNASIUM. Het Erasmus. Wanted! Klassieke types
Wanted! Klassieke types HET ERASMUS HAVO/VWO GYMNASIUM Het Erasmus HET ERASMUS HAVO/VWO Wat is het Gymnasium? Op de vestiging HAVO/VWO van Het Erasmus kun je kiezen voor het Gymnasium. Het Gymnasium is
Nadere informatieVan dier op mens in vroeger tijden. Floor Haalboom, historica 12 juni 2014 Julius Centrum UMC Utrecht & Descartes Centrum Universiteit Utrecht
Van dier op mens in vroeger tijden Floor Haalboom, historica 12 juni 2014 Julius Centrum UMC Utrecht & Descartes Centrum Universiteit Utrecht Disclosure belangen Floor Haalboom (potentiële) belangenverstrengeling
Nadere informatieBachelor of Arts in de taal- en letterkunde (verkorte programma voor professionele bachelors in onderwijs: secundair onderwijs)
Bachelor of Arts in de taal- en letterkunde (verkorte programma voor professionele bachelors in onderwijs: secundair onderwijs) (85 Studiepunten) Studenten die beide talen van de bachelor of Arts in de
Nadere informatieAndreas Vesalius (1514-1564) Korte schets van zijn leven en werk
Andreas Vesalius (1514-1564) Korte schets van zijn leven en werk Maurits Biesbrouck Andreas van Wesele noemde zichzelf in zijn geschriften Andreas Vesalius Bruxellensis. Hij werd geboren in Brussel op
Nadere informatieTijd van pruiken en revoluties 1700 1800
Onderzoeksvraag: Op welke gebieden wilden de Verlichtingsfilosofen de bestaande maatschappij veranderen? Rationalisme = het gebruiken van gezond verstand (rede/ratio) waarbij kennis gaat boven tradities
Nadere informatieEerste jaar van de eerste graad. Leren leren
Eerste jaar van de eerste graad Bij de start van het secundair onderwijs wordt er getracht de leerling een zo breed mogelijke vorming te geven en hem/haar te laten proeven van verschillende vakken. Dit
Nadere informatieMaak hier de gaatjes voor in je multomap. Leerlingenboekje WELKOM BIJ DE ROMEINEN. Dit boekje is van
Maak hier de gaatjes voor in je multomap Leerlingenboekje WELKOM BIJ DE ROMEINEN _ Dit boekje is van Welkom bij de Romeinen! In Welkom bij de Romeinen maak je kennis met het Romeinse leven. Je zult merken
Nadere informatieNaam: DE GOUDEN EEUW en Rembrandt
Naam: DE GOUDEN EEUW en Rembrandt De Gouden Eeuw duurde niet precies honderd jaar. Hij begon aan het eind van de 16de eeuw, beleefde zijn hoogtepunt rond 1675 en was in de 18de eeuw voorbij. De Gouden
Nadere informatieMak de gesjiechte van ós sjtreek lebendig. Jaarverslag Sjtichting Genealogiek Sjènne 2009
Mak de gesjiechte van ós sjtreek lebendig Jaarverslag Sjtichting Genealogiek Sjènne 2009 Inhoud Voorwoord pag. 3 Voortgang De Bokkerijders met de dode hand, een nieuwe visie pag. 4 Website www.sjtigs.eu
Nadere informatieVier Uomo Universalis uit de Renaissance
Vier Uomo Universalis uit de Renaissance Chinon, in de Touraine, de Loire-streek (ca. 30 km van Tours) RIRE OU NE PAS RIRE, TELLE EST LA QUESTION Gij allen, vrienden, zich eigen Rabelais huis
Nadere informatieAugustinus. Utrecht verhaalt: ( ) bladzijden uit het boek Doornburgh verhaalt. Doornburgh/ Dames en heren (bewoners)/
Utrecht verhaalt: Augustinus (354 430) bladzijden uit het boek Doornburgh verhaalt Augustinus (354 430) Zr.Mirjam, Priorij Emmaus te Maarssen 2015 Utrecht verhaalt is een concept van ar-gitect Bij gebruik
Nadere informatieChris Visscher Hoogleraar jeugdsport, met specifieke accenten op talentontwikkeling en op sport en school Rijksuniversiteit Groningen
Chris Visscher Hoogleraar jeugdsport, met specifieke accenten op talentontwikkeling en op sport en school Rijksuniversiteit Groningen Als hij bij Studio Sport FC Groningen en Heerenveen tegen elkaar ziet
Nadere informatieDeze keuze maak je voor de algemene vorming: een pakket van 28 lesuren.
Keuzes eerste leerjaar A 2018-2019 Keuze 1: Deze keuze maak je voor de algemene vorming: een pakket van 28 lesuren. Basis: Je haalt voldoende tot behoorlijke cijfers in de basisschool. Je kiest om de basisleerstof
Nadere informatiePlaatsingslijst van het archief van G.A. Lindeboom
Plaatsingslijst van het archief van G.A. Lindeboom 661 Levensjaren 1905-1986 (1939-1986) Samengesteld door Peter Kok Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme (1800-heden) Vrije
Nadere informatieAANTEKENINGEN WAAROM WERD GOD EEN MENS?
AANTEKENINGEN Alles draait om de visie op Jezus Christus. Door de eeuwen heen is er veel discussie geweest over Jezus. Zeker na de Verlichting werd Hij zeer kritisch bekeken. De vraag is waar je je op
Nadere informatieDE WERELD VAN Pieter. de Oude
DE WERELD VAN Pieter de Oude De boerenbruiloft 1567 of 68 Boerendans 1568 De bruiloftsdans Ca. 1566 De strijd tussen Carnaval en Vasten 1559 De Nederlandse spreekwoorden 1559 Onze Grote Interviews:
Nadere informatieThomas van Aquino ( )
Thomas van Aquino (1225-1274) inhoudsopgave Personalia Thomas van Aquino Uit het leven van Tegenstellingen Scholastiek Basis denken en wetenschap Meer Thomas van Aquino Tijdgenoten Hedendaagse toepassing
Nadere informatieArcheologie. Dit werkstuk is gemaakt door: Lonneke Surstedt.
Archeologie Dit werkstuk is gemaakt door: Lonneke Surstedt. Inhoudsopgave Wat is een archeoloog? Bekende archeologen. Opleiding. Soorten archeologen. Tempel van Empel. Opgravingen. Mijn buurman. 1 Wat
Nadere informatieHet begrip natuur in techniek, filosofie en religie. Deel I: Van voormodern naar modern denken
Het begrip natuur in techniek, filosofie en religie Deel I: Van voormodern naar modern denken 1. Inleiding 2. Franciscus 3. Descartes 4. Pascal 5. Conclusies Inleiding Lynn White in Science (1967): Christendom
Nadere informatieNaam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel
Naam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel Willibrord Willibrord werd geboren als zoon van pas bekeerde ouders en werd als zevenjarige jongen door zijn vader Wilgis toevertrouwd aan het klooster van Ripon nabij
Nadere informatieHenrik Bastijns en Joachim Nelis 22-4-2014
HEILIGE DRIEVULDIGHEIDSCOLLEGE Onderzoeksopdracht Stelling van Ptolemaeus Henrik Bastijns en Joachim Nelis 22-4-2014 Inhoudstafel Historische achtergrond Bewijs van de stelling van Ptolemaeus Toepassingen
Nadere informatieBernard Mandeville, In Joannis van den Heuvel (1689)
Bernard Mandeville, In Joannis van den Heuvel (1689) In mei 1689 promoveerde Johan van den Heuvel (1666-1718) in Franeker tot doctor in de rechten. Het titelblad van zijn Disputatio juridica inauguralis
Nadere informatieKom je ook? open dag: zaterdag 27 januari 2018 / uur
Editie 2018 www.huizermaat.nl Kom je ook? open dag: zaterdag 27 januari 2018 / 10.00-13.00 uur Kom speeddaten met onze eersteklasleerlingen op de Open Dag. oriëntatielesmiddag woensdagmiddag 7 februari
Nadere informatieKom je ook? open dag: zaterdag 27 januari 2018 / uur
Editie 2018 www.huizermaat.nl Kom je ook? open dag: zaterdag 27 januari 2018 / 10.00-13.00 uur Kom speeddaten met onze eersteklasleerlingen op de Open Dag. oriëntatielesmiddag woensdagmiddag 7 februari
Nadere informatieGriekse en Latijnse taal en cultuur. Je wordt een allround classicus met een brede blik én diepgang.
Griekse en Latijnse taal en cultuur Je wordt een allround classicus met een brede blik én diepgang. Ik wist al vroeg in mijn middelbareschooltijd dat ik Grieks en Latijn wilde studeren. Het feit dat twee
Nadere informatie