Trends. Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen

Transcriptie

1 Trends Toekomst van Dordrecht Dordtse Dialogen

2 Demografische Trends Economische Trends Ruimtelijke Trends Sociaalculturele Trends Bestuurlijke Trends Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen

3 Voorwoord De wereld lijkt steeds kleiner te worden. De televisie brengt à la minute beelden van over de gehele wereld. En de ontwikkelingen elders hebben duidelijk invloed op hoe het in Nederland gaat. Dat geldt bijvoorbeeld voor de economie, zeker voor Nederland dat van oudsher een handelsland is. We denken ook aan de Europese samenwerking, die steeds verder uitbreidt. En de opwarming van de aarde zorgt voor een stijging van de zeespiegel waardoor Dordrecht op een gegeven moment natte voeten kan krijgen. De ontwikkelingen lijken allemaal steeds sneller te gaan. Er is zoveel informatie voorhanden. En toch weten we eigenlijk niet genoeg over onze eigen toekomst. Wat kunnen we verwachten? Waar moeten we rekening mee houden? Waar moeten we ons op voorbereiden? Leeswijzer Na een korte introductie lichten we de trends doe. Daarna beschrijven we de gevolgen van trends en zoomen we in op wat deze trends voor Dordrecht betekenen, ondersteund door cijfermateriaal. I believe that greater mastery of dialogue will advance our civility and our civilization a giant step forward. Daniel Yankelovich, The Magic of Dialogue, 1999 De gemeente Dordrecht wil zich tijdig en goed voorbereiden op ontwikkelingen en trends waar we in de toekomst mee te maken krijgen. Daarom is zij in 2008 het traject Toekomst van Dordrecht gestart. Het voorbereiden op de toekomst begint met het hebben van kennis over trends. Door het (h)erkennen van die trends en door hierover in gesprek te gaan, bijvoorbeeld met partners in de stad tijdens een zogenaamde Dordtse Dialoog, kan men zich er op voorbereiden en anticiperen. drs. Hans Leijs drs. Jan Schalk dr. Marga Weide drs. Frans Winterwerp In dit licht heeft de gemeente Dordrecht het Onderzoekcentrum Drechtsteden (OCD) gevraagd een overzicht te geven van de trends die voor Dordrecht in de toekomst van belang zijn, met ook een impressie van hoe Dordrecht er nu voor staat. Dit boekje beschrijft negentien trends: ontwikkelingen die de toekomst van Dordrecht en de Dordtenaren beïnvloeden. We kunnen nu nog niet alle trends die in de toekomst van belang zijn, voorspellen. De snelle ontwikkeling van internet en mobiele telefonie heeft de meeste mensen verrast. En zo zullen we in de toekomst nog vaker verrast worden. Of schrikken we op van gebeurtenissen zoals die van 9/11. De trends zijn te zien als een prognose van de toekomst. Een goede prognose geeft inzicht in de achtergronden die van invloed zijn op de toekomstige ontwikkeling, waardoor de betrokkenen zich kunnen voorbereiden op de toekomst. Dat is dan ook de functie van deze TRENDS. Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen

4 Inhoudsopgave Trends 1. Demografische trends Introductie Trends Bevolkingsgroei vlakt af Vergrijzing en ontgroening Meer alleenstaanden Meer diversiteit Gevolgen Trends Ingezoomd op Dordrecht 2. Economische trends Introductie Trends Technologisering, kenniseconomie en informatiesamenleving Verdergaande internationalisering en globalisering Verdienstelijking van de economie Gevolgen Trends Ingezoomd op Dordrecht 3. Sociaalculturele trends Introductie Trends Individualisering en informalisering: relaties opener en persoonlijker Tribalisering: nieuwe groepsindelingen Intensivering vrijetijdsbeleving De civil society: lossere verbanden en wisselende contacten Gevolgen Trends Ingezoomd op Dordrecht Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen

5 4. Ruimtelijke trends Introductie Trends Verstedelijking Klimaatverandering Van verspilling naar verduurzaming Vermindering risico s Gevolgen Trends Ingezoomd op Dordrecht 5. Bestuurlijke trends Introductie Trends Europeanisering Horizontalisering Innovatie en informatisering Regievoering, binden en inspireren en good governance Gevolgen Trends Ingezoomd op Dordrecht Bronnen Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen

6 Sommige problemen worden na 2020 minder prominent, nieuwe problemen ontstaan. De omslag in de groei van de beroepsbevolking en de verdienstelijking van de economie maken dat de behoefte aan bedrijventerreinen en kantoren afneemt: na 2020 is geen noemenswaardige extra ruimte nodig. De afnemende huishoudensgroei leidt er eveneens toe dat de vraag naar woningen langzamer toeneemt en hiermee het beslag op de ruimte. Welvaart en Leefomgeving, een scenariostudie voor Nederland in 2040 van het Centraal Planbureau, Milieu en Natuurplanbureau en Ruimtelijk Planbureau. In 2060, there would be only two persons of working age for every person aged 65 or more, compared with four persons to one today. Population projections Eurostat 1. Demografische Trends Introductie Hoewel het aantal inwoners niet zoveel meer groeit, staat Nederland, evenals Europa, flinke veranderingen te wachten. Het aandeel 65plussers zal toenemen van 15% nu naar meer dan een kwart in Het aantal kinderen en de potentiële beroepsbevolking nemen daarentegen af. Het aantal eenpersoonshuishoudens neemt toe. Dat wordt nog versterkt door sociale en economische trends, zoals individualisering. De bevolking wordt diverser, niet alleen door de immigratie van nietwesterse allochtonen in het verleden en hun kinderen (de tweede generatie), maar ook door immigratie van westerse allochtonen (Midden en OostEuropa) en de toename van Aziaten. Aan de andere kant is de emigratie ook toegenomen. Of deze trend zich doorzet, weten we niet. Demografische trends uit het verleden hebben grote gevolgen gehad voor de Nederlandse samenleving. Zo zorgde de naoorlogse geboortegolf voor drukte en wachtlijsten bijvoorbeeld op scholen, universiteiten, de woningmarkt en in het verkeer. En immigratie betekende een extra behoefte aan woningen en voorzieningen. Verschillende immigratiestromen zijn in het verleden op verschillende manieren gehuisvest, maar meestal in de steden. Een nieuwe groep dient zich aan; westerse allochtonen die migreren vanwege (tijdelijk) werk Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen

7 1970 Ontwikkeling van de potentiële beroepsbevolking in Nederland (bron: CBS) 11 mln 10 mln Trends 9 mln Bevolkingsgroei vlakt af Tot 2035 kent Nederland nog een beperkte groei van het aantal inwoners. In ongeveer 2035 is het aantal inwoners op z n top. Er zijn dan 17 miljoen Nederlanders. Daarna neemt het aantal inwoners licht af. Er is sprake van een beperkte groei van ongeveer 4% in de komende dertig jaar, tegen een groei van 20% in de afgelopen dertig jaar. Waarneming/ prognose 2006 Prognose mln 7 mln Vergrijzing en ontgroening Voor bepaalde leeftijdsgroepen is er veel eerder een afname. Zo neemt het aantal schoolgaande kinderen van 4 t/m 16 jaar tot 2035 met ongeveer 10% af. De potentiële beroepsbevolking van 1564 jaar is al bijna over de top heen. Tot 2040 is er een afname van 10%. De beroepsbevolking veroudert: er is een afname van 2544 jarigen en een toename van 4564 jarigen. Ontwikkeling van het aantal 65plussers in Nederland (bron: CBS) 5 mln 4 mln De toename van het aantal ouderen van 65 jaar en ouder (vergrijzing) is enorm. Tot 2035 is er een toename van 1,8 miljoen 65plussers in Nederland, dat is 75% ten opzichte van De toename tot 2020 is 40%. 3 mln Binnen de leeftijdsgroep 65plussers verdubbelt het aantal 80plussers (dubbele vergrijzing). De gemiddelde levensverwachting van vrouwen en mannen is nu 82 jaar, respectievelijk 78 jaar. Vooral de levensverwachting van mannen nam toe. Twintig jaar geleden was die nog 73 jaar en die van vrouwen 80 jaar. Waarneming/ prognose 2006 Prognose mln 1 mln Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen

8 Meer alleenstaanden De vergrijzing heeft vooral gevolgen voor de samenstelling van de huishoudens. Er is een toename te verwachten van het aantal huishoudens. Deze toename komt uitsluitend door de toename van het aantal alleenstaanden. Het aantal alleenstaanden neemt toe van 2,5 miljoen naar 3,5 miljoen in 2035, een toename van 38%. De toename van het aantal alleenstaanden vindt niet alleen plaats in de leeftijdsgroep 65plussers (de vergrijzing), maar ook bij de groep 3564 jaar: daar neemt ten gevolge van sociaalculturele ontwikkelingen naar verwachting het aandeel alleenstaanden toe van 15 naar 20%. Het aantal huishoudens met kinderen blijft gelijk. Waar het aantal huishoudens in de afgelopen jaren flink gegroeid is, zal deze groei afvlakken en tot 2030 nog met 15% toenemen. In 2030 wordt de top in aantal huishoudens bereikt. Het CBS heeft trends in immigratie en emigratie doorgerekend voor de allochtonenprognose. De belangrijkste uitkomsten: het aantal nietwesterse allochtonen neemt tussen nu (2008) en 2035 toe van 1,7 naar 2,7 miljoen. Het gaat om toename van de tweede generatie, dat zijn kinderen met ten minste één nietwesterse ouder, die hier geboren worden. Daarnaast wordt een groei verwacht van studie en arbeidsmigranten zoals Amerikanen, Europeanen en Aziaten. Dit laatste is een gevolg van de economische groei van Aziatische landen. Het aantal westerse allochtonen neemt toe van 1,4 naar 2,1 miljoen in Het gaat om vestiging vanuit andere (nieuwe) EUlanden. Over het algemeen wordt de derde generatie (de kleinkinderen van een immigrant uit de jaren vijftig en zestig) niet langer als allochtoon gedefinieerd (CBS). Omdat zij via het onderwijssysteem van begin af aan te maken krijgen met de Nederlandse taal en cultuur, zal hun startpositie op de arbeidsmarkt naar verwachting niet afwijken van het gemiddelde. Tegelijkertijd maken ze ook kennis met de cultuur en religie van de grootouders. Meer diversiteit De toetreding van nieuwe landen tot de Europese Unie heeft effect op de immigratie. De vestiging vanuit het buitenland en het vertrek laat verschillende trends zien. Zo daalde sinds 2000 het aantal immigranten in Nederland van tot en nam de emigratie toe van tot Er is een afname opgetreden van de immigratie van Turken en Marokkanen en er was een toename van immigratie door werknemers uit Europa (Polen, Duitsers en Bulgaren), met als belangrijkste reden het (tijdelijke) werk. Ook is er een toename van hoger opgeleide migranten (veelal Aziaten). Steden krijgen de komende jaren te maken met instroom van volwassenen in de arbeidsgerechtigde leeftijd. Ongeveer de helft van de emigranten is in Nederland geboren en de andere helft betreft mensen die niet in Nederland zijn geboren Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen

9 Gevolgen trends Mogelijk tekort aan arbeidskrachten Ontgroening betekent dat men toe kan met minder voorzieningen, zoals schoollokalen en speelruimte. De effecten van de afname en veroudering van de beroepsbevolking hangen mede af van de ontwikkeling van de arbeidsparticipatie. De arbeidsparticipatie in Nederland is in de afgelopen tien jaar toegenomen van 59% tot 65% en is in internationaal perspectief relatief hoog. De toename is het grootst onder vrouwen, nietwesterse allochtonen en senioren. Afhankelijk van de economische ontwikkeling van Nederland zal de vraag naar arbeidskrachten het aanbod overstijgen. Een verdergaande automatisering (niet alleen bij productieprocessen, maar ook in zorg, toerisme, horeca en diensten) biedt dan een oplossing. Men kan ook denken aan verbetering van de aansluiting onderwijsarbeidsmarkt, bevordering van deelname aan de arbeidsmarkt, blijvend investeren in werknemers of meer tijdelijke werknemers uit het buitenland. Vergrijzing: kansen en bedreigingen De vergrijzing gaat gepaard met een grotere zorgvraag. Dat de toekomstige generatie ouderen nog langer gezond is dan de huidige, doet daar niet aan af. Op de schaal van Nederland is de financiering van pensioen en zorg een aandachtspunt. Vergrijzing betekent ook meer werk voor de sector zorg en welzijn. Met een afnemende beroepsbevolking kan hier mogelijk niet aan voldaan worden. Dit vraagt om innovatieve zorgvoorzieningen, zoals robots en voorgeprogrammeerde en zelf denkende digitale toepassingen Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen

10 19 Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen

11 Er komen ook meer koopkrachtige en vitale ouderen. In plaats van senioren ook wel medioren genoemd (het cohort met leeftijd van 55 tot 75 jaar). Zij zijn een interessante markt bijvoorbeeld voor koopappartementen, vrijetijdsbesteding, vakanties, overwinteren en gemaksproducten. Na pensionering wordt vaak de inzet als vrijwilliger geïntensiveerd. Te denken valt ook aan langer parttime doorwerken. Tot slot spelen ouderen ook een rol bij de informele zorg (kinderoppas, mantelzorg). Gezien de toename van de gemiddelde leeftijd zullen in de Nederlandse maatschappij ook steeds vaker vier generaties met elkaar samenleven. Minder gezinnen met kinderen betekent minder behoefte aan traditionele gezinswoningen, hoewel deze woningen ook voor tweepersoonshuishoudens of alleenstaanden aantrekkelijk kunnen zijn. Gezinnen met kinderen brengen s middags levendigheid in een wijk door het gebruik van sport en speelvoorzieningen, hobby s en openbare ruimte. Behoefte aan woningen en voorzieningen wordt diverser De grote toename van alleenstaanden heeft belangrijke gevolgen voor de woningmarkt en voorzieningen. Er is sprake van een diversiteit qua leeftijd, inkomen en situatie, maar in het algemeen betekent het meer vraag naar appartementen, grondgebonden patiowoningen, meer vraag naar diensten en gemaksproducten en vraag naar woonwelzijnsarrangementen of woonzorgarrangementen. De instroom van de eerste generatie allochtonen (nietwesters en westers) heeft gevolgen op het gebied van inburgering, begeleiding en bij grote instroom ook de woningvraag. De toename van de tweede generatie allochtonen heeft vooral effect op het onderwijs Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen

12 Ingezoomd op Dordrecht De bevolkingsprognose tot 2020 van het OCD geeft aan dat de meeste landelijke trends zoals ontgroening, vergrijzing en de ontwikkelingen bij de potentiële beroepsbevolking ook in Dordrecht optreden: het aantal schoolgaande kinderen van 4 t/m 16 jaar neemt af (18%); het aantal senioren van 65 t/m 74 jaar neemt zeer fors toe (+44%); met de toename van het aantal 75 plussers (+12%) neemt ook de zorgvraag toe; de potentiële beroepsbevolking neemt af (8%) en veroudert bovendien. Meest opvallend verschil ten opzichte van de landelijke ontwikkeling is dat in Dordrecht de afgelopen jaren de bevolking is afgenomen. Deze daling zet zich nog enkele jaren door, waarna weer een stijging verwacht wordt. Een en ander hangt echter ook af van de realisatie van het sloop en woningbouwprogramma. Omdat in andere (Drechtsteden)gemeenten zoals HendrikIdoAmbacht en Papendrecht de bevolking groeide, nam het aandeel inwoners van Dordrecht binnen de regio af van 46% in 1995 naar 45% in Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen

13 Bevolkingsontwikkeling naar leeftijd (bron: CBS) Leeftijd Dordrecht Overige Drechtsteden Op lange termijn wordt in Dordrecht een stabiele bevolking verwacht van rond de inwoners, terwijl Nederland nog een lichte groei kent. Het aantal huishoudens van alleenstaanden zal in Dordrecht conform de landelijke ontwikkeling toenemen met ongeveer 40%. Het gaat in Dordrecht uitsluitend om 65plussers. In Nederland blijft het aantal meerpersoonshuishoudens met kinderen stabiel. In Dordrecht neemt deze groep flink af. Tot 2025 is er in Dordrecht sprake van een afname van gezinnen in de leeftijdsgroep 2544 jaar met kinderen: van ruim naar ruim 6.000, een afname van bijna 40%. Een deel van hen verhuist overigens naar een (nieuwe) gezinswoning in een van de andere Drechtstedengemeenten (1). Voor Dordrecht wordt een toename van het aandeel nietwesterse allochtonen verwacht die vergelijkbaar is aan Nederland. Als gevolg van de verschuiving naar instroom vanuit Midden en OostEuropa zal er een toename van westerse allochtonen in Dordrecht zijn. Dit is nog iets sterker dan het Nederlandse gemiddelde. (1) Drechtstedengemeenten: Albasserdam, Dordrecht, HendrikIdoAmbacht, Papendrecht, Sliedrecht en Zwijndrecht. Ook Dordrecht kende in de voorbije jaren een afname van de immigratie en een toename van de emigratie. Dat het aantal inwoners in Dordrecht al enige jaren afneemt, komt vooral door de binnenlandse migratie. Deze wordt in Dordrecht en veel andere steden gekenmerkt door suburbanisatie: gezinnen en hogere inkomens vertrekken uit de stad naar suburbane gebieden en alleenstaanden vestigen zich er Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen

14 Demografische Dordrecht Overige Drechtsteden Nederland kengetallen (bron: CBS) Dordrecht telt nu bijna nietwesterse allochtonen en westerse allochtonen. Ook in Dordrecht wordt tot 2020 een toename van de tweede generatie nietwesterse allochtonen verwacht. Dit manifesteert zich vooral in de leeftijdsgroep 019 en 2034 jaar. Geleidelijk neemt ook de groep allochtone ouderen toe. aantal inwoners (per ) ontwikkeling absoluut % ,3% ,0% ,4% Naast de cijfers over Dordrecht, presenteren we ook de cijfers van de overige Drechtsteden. Het gebied Drechtsteden functioneert in toenemende mate als één geheel. De woningmarkt is daar een voorbeeld van. Dordrecht heeft binnen de Drechtsteden voor diverse voorzieningen een centrumfunctie, bijvoorbeeld voor maatschappelijke opvang, werkgelegenheid, binnenstad en horeca. Door de uitsplitsing van cijfers wordt de positie van Dordrecht binnen de regio zichtbaar. migratie (gemiddelde ) binnenlands migratiesaldo buitenlands migratiesaldo 019 jaar (%) % 25% 24% 2064 jaar (%) 62% 59% 61% Bevolkings en huishoudenssamenstelling Dordrecht, overige Drechtsteden en Nederland (bron: CBS) 65 jaar en ouder (%) ontgroening ( groene druk ) 15% 38,8% 16% 42,5% 15% 39,2% vergrijzing ( grijze druk ) 23,9% 27,5% 24,0% 40 aandeel nietwesterse allochtonen 16,8% 7,3% 10,6% ( ; CBS) Dordrecht 30 huishoudens aantal huishoudens (per ) Overige Drechtsteden 20 ontwikkeling absoluut % 1,8% 9,4% 5,7% Nederland 10 eenpersoonshuishoudens (%) 37% 28% 35% huishoudens zonder kinderen (%) 28% 33% 30% 0 % Huishoudens met kind(eren) % nietwesters % 65plussers huishoudens met kinderen (%) 35% 39% 35% Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen

15 Bevolkingsontwikkeling naar leeftijd Dordrecht tot 2020 (bron: OCD) jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar jaar 5 9 jaar 0 4 jaar Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen

16 In de 21e eeuw krijgen we een wereld met zes supermachten in plaats van één. Naast de Verenigde Staten en Japan worden dat Brazilië, Rusland, India en China. Adjiedj Bakas, Megatrends Nederland, 2005 Draadloos is in 2020 de standaard en de virtuele wereld loopt als het ware naadloos over in de reële wereld. Het is vanzelfsprekend om online te zijn. Nu moet je daarvoor moeite doen, straks moet je moeite doen om offline te zijn. Marcel Bullinga, futurist en trendwatcher 2. Economische Trends Introductie Als er één megatrend is die de gemoederen bezighoudt dan is het wel de voortschrijdende invloed van de techniek. Technologisering staat vooral voor digitalisering en miniaturisering. Maar ook voor biotechnologie, gentechnologie, chemische technologie, milieutechnologie, materiaaltechnologie en de integratie van verschillende technologieën zoals multimedia. Technologie is overal en zal dat in de toekomst in nog sterkere mate zijn. Met name de ICTrevolutie heeft de maatschappij de afgelopen decennia sterk beïnvloed en zal dat in de toekomst blijven doen. We leven in een kenniseconomie en een informatiesamenleving. Een andere onmiskenbare trend is de verdere internationalisering van de economie. Mede onder invloed van de voortschrijdende technologische ontwikkelingen op ICTgebied, maar ook door de liberalisering van kapitaalstromen, het verder openstellen van markten voor handel en investeringen en de opkomst van vooral de Aziatische landen, met China aan kop, is de laatste jaren duidelijk sprake van een versnelling en schaalverbreding in de internationalisering van de economie. Ook de verdere eenwording van Europa speelt hierin een belangrijke rol Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen

17 Trends Technologisering, kenniseconomie en de informatiesamenleving Dankzij de ICTrevolutie leven we volop in de informatiesamenleving. Het gebruik van internet heeft een grote vlucht genomen. Had in 2002 nog 63% van de Nederlandse huishoudens toegang tot internet, in 2007 was dit aandeel al gestegen tot 83%. De breedbandtoegang steeg in diezelfde periode van 15% naar 74%. Het internetverkeer via de Amsterdam Internet Exchange groeit jaarlijks met 70 à 80%. En het totale aantal mobiele telefoonaansluitingen in Nederland is met ruim 17 miljoen inmiddels groter dan het aantal inwoners. De ontwikkelingen in de ICT zijn overal zichtbaar in de samenleving. Van de gegroeide persoonlijke connectiviteit via internet en mobiel tot de toegenomen digitale dienstverlening van de overheid. Was in 2000 gemiddeld in Nederland nog maar 20% van de overheidsdiensten ook digitaal beschikbaar, eind 2007 was dit gegroeid tot 67%. Van toepassingen in allerlei huishoudelijke apparaten tot toepassingen in de zorg. Zoals de voortschrijdende medische technologie, de toepassing van steeds kleinere chips voor het vastleggen in een polsband van informatie over diagnose en medische status van ziekenhuispatiënten en de opkomst van Ehealth. En van de groei van het elektronisch winkelen van een kleine 2 miljoen frequente Eshoppers in 2002 naar ruim 5 miljoen in 2007, tot de enorme groei met 60% van het aantal computerservicebureaus in de afgelopen tien jaar. Effecten van nieuwe technologie worden vaak op korte termijn overschat, maar op langere termijn onderschat. Dat de ICTrevolutie nog wel enige tijd zal doorgaan, lijkt echter boven alle twijfel verheven. De wet van Moore, die zegt dat het aantal transistoren op een chip elke anderhalf jaar verdubbelt, zal naar verwachting nog tot 2020 op gaan. Dat betekent steeds kleinere chips met steeds grotere kracht en daardoor kleinere, goedkopere, snellere en veelzijdigere elektronische apparaten, Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen

18 (2) Zuidvleugel van de Randstad: regio Drechtsteden, regio Haaglanden, regio Rotterdam, regio Rijnland, regio MiddenHolland de uitgroei van de pc tot volwaardig entertainmentcentrum en grotere toepassing van elektronica in huishoudelijke apparatuur en in de zorg. Domotica en multimedia zullen naar verwachting een grote vlucht nemen. Steeds meer worden technieken overigens persoonsgebonden in plaats van locatiegebonden. Door gelijktijdige capaciteitsvergroting van de verbindende infrastructuur worden mobiele beeldcommunicatie en mobiele internetverbindingen betrouwbaarder, met als gevolg dat de toegang tot internet steeds meer via notebooks en mobiele telefoons tot stand zal komen. Vanwege de zo ingrijpende en direct zichtbare effecten op ons dagelijkse bestaan, springen vooral ICTontwikkelingen het meest in het oog. Technologisering is echter veel meer dan ICT alleen. Voor Nederland wordt onder andere ingezet op nieuwe materialen en biotechnologie en voor de Zuidvleugel van de Randstad (2) op life and health sciences, water en deltatechnologie, glastuinbouw, transport en logistiek en proces en petrochemie. De laatste jaren is het accent bij dit alles duidelijk verschoven in de richting van gebruik van technologie voor meer, zo niet optimale, duurzaamheid. In het toekomstbeeld van het Innovatieplatform ontwikkelt Nederland zich in de komende twintig jaar tot duurzame kenniseconomie met een menselijke kennissamenleving. Nederland heeft in dat beeld een unieke positie veroverd als exporteur van duurzame oplossingen op gebieden als energie, chemie, voeding en watermanagement. Verdergaande internationalisering en globalisering De ontwikkelingen in de ICT zijn ook een belangrijke factor geweest in de verdere internationalisering van de economie. Die internationalisering is niet iets van vandaag of gisteren. Nederland is altijd sterk afhankelijk geweest van de wereldhandel. In 1960 bedroeg het Nederlandse aandeel in de wereldhandel 4%, het dubbele van dat van China. En twintig jaar geleden, in 1988, bedroeg het aandeel van de export in het Nederlands Binnenlands Product ook al 54% (inmiddels is dit aandeel 73%). Het is de vraag of de relatief sterke positie van Nederland sterk blijft nu het economisch zwaartepunt zich verplaatst naar andere werelddelen. De welvaart en welvaartsgroei zijn in Nederland door een hoge arbeidsparticipatie en arbeidsproductiviteit nog steeds van hoog niveau. In de afgelopen jaren is de groei van het bruto binnenlands product echter wel duidelijk lager dan in de jaren daarvoor. Daarin volgde Nederland de Europese trend. Bron: Het Nederlandse ondernemingsklimaat in cijfers. De toename van de internationale investeringen in Nederland zien we aan het toegenomen belang van buitenlandse ondernemingen in ons land. Van de grote, nietfinanciële ondernemingen kwam in % van de werkgelegenheid voor rekening van ondernemingen in buitenlands eigendom. In 1995 was dit nog 20%. Tegelijkertijd investeert het westerse en ook het Nederlandse bedrijfsleven volop in het (verre) buitenland. Veel productie is de afgelopen decennia geoutsourced of geoffshored naar Midden en OostEuropese landen en andere lagelonenlanden. China is dé fabriek van de wereld geworden en Chinese bedrijven investeren op hun beurt in toenemende mate in het buitenland. Ook de globalisering van ICTdiensten (salarisadministraties, boekhouding, baliefunctie, afhandeling betalingsverkeer) is sterk in ontwikkeling. Met name India speelt hierin een hoofdrol, maar is tegelijkertijd bezig aan een geleidelijke industriële opmars. Zo is het Indiase Tata Industries inmiddels een van de grootste conglomeraten ter wereld en neemt het gerenommeerde Europese ondernemingen in de automobielindustrie over (Jaguar/Land Rover, waarmee ook Ferrari in Indiase handen komt). Naast China en India zullen in de toekomst naar verwachting vooral grondstofrijke landen aan economische macht winnen. Dat geldt vooral voor Brazilië en Rusland, maar ook voor diverse Afrikaanse landen. En binnen Europa zien we, mede onder invloed van hun nieuw verworven EUlidmaatschap, de opkomst van de Midden en OostEuropese landen. Verdienstelijking van de economie Nederland richt zich in dit geweld in toenemende mate op ontwerp, engineering en verkoop, op de regie van productie, handels en transportstromen en op (internationale) juridische, financiële en andere zakelijke dienstverlening. De hele economie verdienstelijkt, mede als gevolg van het toenemende belang van fun, leisure, wellness en zorg die door de toenemende welvaart mogelijk is geworden. De verdienstelijking van de Nederlandse economie is ook van toepassing op de Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen

19 ICTsector zelf en op andere hoog en middentechnologische sectoren. Waar de Nederlandse werkgelegenheid in hoog en middentechnologische industriële sectoren het afgelopen decennium gestaag afnam, groeide die in de hoogtechnologische dienstensector met 5% per jaar. Meer in zijn algemeenheid leidt de toepassing van ICT tot onder andere nieuwe producten, productiewijzen en organisatievormen. Hiervoor zijn hoogopgeleide werknemers nodig die over creativiteit en probleemoplossend vermogen beschikken. ICT diensten 150 Werkgelegenheidsontwikkeling in creatieve industrie en ICTsector, Nederland (bron: Cross Media Monitor 2008 en CBS) In het verlengde van de informatiesamenleving groeit de creatieve klasse van werkenden die nieuwe technologie, nieuwe ideeën en nieuwe informatie voortbrengen. ICT maakt het ook eenvoudiger om voor jezelf te beginnen, wat tot uitdrukking komt in het toegenomen aantal starters, kleine bedrijfjes en zzp ers (zelfstandigen zonder personeel). Waar het totale aantal bedrijven in Nederland tussen 1999 en 2006 groeide met 11%, nam het aantal eenmanszaken met 32% toe. Jaarlijks starten in Nederland circa mensen als zzp er of freelancer, hun totaal is inmiddels opgelopen tot zo n In de creatieve zakelijke dienstverlening waren in 2007 zo n bedrijven actief met gemiddeld niet meer dan vier werkzame personen. Creatieve industrie ICT content Media en entertainment Totaal banen ICT hardware Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen

20 Gevolgen trends Toenemende handelstromen van, naar en via Nederland Mede onder invloed van de toegenomen internationale investeringen nemen internationale handelstromen toe. Dit zien we in Nederland onder andere aan het inmiddels tot 73% gegroeide aandeel van de uitvoer in het Binnenlands Product. We zien het ook aan de groei van de totale invoerwaarde uit China, die in twee jaar tijd, tussen 2004 en 2006, groeide met bijna 60%. En aan de verdubbeling van het aantal via Rotterdam vervoerde zeecontainers tussen 1996 en Toenemend vrij verkeer en migratie van mensen over de hele wereld Ook de enorme groei van het internationale passagiersvervoer via Schiphol van 27 miljoen in 1996 tot 46 miljoen in 2006 geeft uitdrukking aan de toenemende internationalisering van de economie, waaronder niet op de laatste plaats ook het groeiende internationale toerisme kan worden gerekend. Nieuwe toeristengroepen als Chinezen en Russen bieden nieuwe kansen voor de toeristenindustrie. De internationale migratie van kenniswerkers neemt verder toe en de verdere eenwording van Europa leidt tot nieuwe stromen tijdelijke werknemers in ons land, zoals de ruim tijdelijk in Nederland werkzame Polen. Trendwatcher Bakas voorziet voor de toekomst nog veel verdergaande (tijdelijke) migratiestromen en een veel verdere toename van het tijdelijke wonen in het buitenland, ook van Nederlanders. Effecten op de arbeidsmarkt Er zijn ook verregaande gevolgen voor de arbeidsmarkt. Er vindt al jarenlang een verschuiving plaats naar dienstverlenende beroepen met een hoger opleidingsniveau. In zes jaar tijd (van 2000 tot 2006) groeide het aandeel hboers en academici in de werkzame beroepsbevolking van 27% naar 32%. Er is sprake van een onmiskenbare trend in de richting van hooggekwalificeerd werk in de dienstensector, mede onder Trends Toekomst van Dordrecht. Dordtse Dialogen