Afdeling Fysische Kwaliteit RAPPORT Pr.nr Onderwerp: Oriënterend reologisch onderzoek aan jong en jong-belegen kaas.

Transcriptie

1 Afdeling Fysische Kwaliteit RAPPORT 84.8 Pr.nr Onderwerp: Oriënterend reologisch onderzoek aan jong en jong-belegen kaas. Verzendlijst: direkteur, direktie VKA, sektorhoofd, afdeling Fysische Kwaliteit, afdeling Normalisatie (Humme), projektbeheer, projektleider. 848

2

3 Afdeling Fysische Kwaliteit Datum: RAPPORT Pr.nr Projekt: Methode ontwikkeling ter bepaling van de rijpheid van kaas. Onderwerp: Orinterend kaas. reologisch onderzoek aan jong en jong-belegen Doel: Het vasts tellen va n reologische parameters waarmee onderscheid gemaakt kan worden tussen jong en jong-belegen kaas. Samenvatting: Van kazen (meest 4+ doch ook 48+) van verschillende leeftijden, overwegend valle nd binne n de categorien jong en jong-belegen, werden reologische parameters gemeten: kracht nodig voor 1% vervorming (, 1 ), tijd nodig voor halvering van die kracht (t, 5 ), weerstand tegen vervorming (l/), kracht <"br) en vervorming bij breuk (br) Ook de af- 11Y ) hankelijkheid van deze waarden van de plaats in de kaas is bepaald. Conclusie: De waarden zijn afhankelijk van de plaats in de kaas vooral i n de buurt van de korst. Alleen Obr gaf een redelijke indikatie van de rijpheid. Er zijn echter nog te veel faktoren die een eenvoudig verband tussen leeftijd en jçr verstoren. Verantwoordelijk: ir H. Oort\oij Samensteller Projektl eider ir H. Oortwijn ir H. Oortwijn 848.

4 1. nleiding Voor de uitgangspunten van het gehele onderzoek zij verwezen naar het algemene rapport. Hi er wordt alleen ingegaan op het fysische gedeelte. Tijdens de rijping van de kaas hebben als gevolg van enzymatische processen en uitdroging veranderingen plaats in de struktuur. Van deze enzymatische processen is voor de struktuur hoofdzakelijk de eiwitafbraak van belang. Pas gevormd e kaas bestaat uit een ne twerk van eiwitdeeltjes waarbinnen het vet zit opgesloten. Het water zit voor een deel gebonden aan de eiwitmatrix en is voor een deel vrij aanwezig waarin melkzuur en zout zijn opgelost. Het netwerk zal in de loop van de rijping steeds verder worden afgebroken hetgeen een verzwakking van de struktuur te weeg brengt. Aan de a ndere kant zal door de vermindering van he t watergehalte de kaas steviger worden. Ook de verandering in de ph tijdens de rijping heeft invloed op de stevigheid. De verandering van de stevigheid in de loop van de rijping is hierdoor nie t eenduidig en zal waarschijnlijk geen goede maat bieden waarmee de leeftijd kan worden vastgesteld. Het reologisch gedrag van kaas is viska-elastisch dat wil zeggen een aan de kaas opgelegde vervorming zal voor een deel blijvend zijn (d e viskeuze component) en zich voor een deel opheffen (de elastische component) na het wegnemen va n de uitwendige kracht. Door de afbraak van de eiwitmatrix zal de viskeuze component steeds meer het reologisch karakter van de kaas bepalen. Bij verdergaande vervorming treedt tenslotte een breuk op, dat gebeurt eerder naarmate de kaas o uder wordt (de kaas krijgt een zg. kortere struktuur, oude kaas is brokkelig). 2. Proefopzet Ook hier zij weer verwezen naar het verslag van het gehel e onderzoek. Van kazen (overwegend 4+, echter ook 48+) van verschillende leefti j den, overwegend vallend bi nne n de categorieän jong een jong-belegen, werd het reologisch gedrag bepaald aan de hand van de stevigheid, de verhouding tussen viskeus en elastisch gedrag en het gedrag bij breuk. Voor een deel waren de monsters willekeurig genomen en voor e en deel afkomstig van enkel e partijen die i n de loop van de tijd werden bemons terd (bewaarproef). Om na te gaan hoe deze e i genschappen afhankelijk van de plaats in de kaas veranderen zijn kwarten van enkele kazen geheel doorgemeten

5 Honsters De in oorsprong vierkante kazen waren in drie langwerpige stukken gesneden, dus twee kantstukken en een middenstuk. Eên van deze stukken werd als monster ontvangen. Hiervan was 1/3 en wel een uiteinde bestemd voor fysische metingen. Door de plaatsafhankelijkheid van de fysische eigenschappen maakt het nogal uit of het monster een kantstuk danwel een middenstuk is. 4. Hethoden 4. 1.Y_ore.!.e!d.!-.n.& De bij 5 C bewaarde stukken werden een dag van te voren in de meetruimte gebracht om op de temperatuur van die ruimte te komen (2-24 C). Het een aan een statief bevestigde boor werden cylinders van 2 mm doorsnede uit de stukken kaas geboord. Uit deze cylinders werden met behulp van in een raampje gespannen draden cylindertjes van 3 mm hoogte gesneden. De positie van de cylindertjes ten opzichte van de korst werd daarbij globaal vastgelegd. De boorrichting, gezien ten opzichte van de korst, is niet altijd hetzelfde geweest. Met behulp van figuur 1 wordt per serie bij de toelichting op de resultaten weergegeven, welke de positie van het cylindertje is geweest. Het boorpatroon, dat gevolgd is bij het vaststellen van de plaatsafhankelijkheid van de eigenschappen is weergegeven in figuur Heetmethoden Algemeen Om een vervorming aan te brengen werd gebruik gemaakt van een trek/ drukbank (merk: Overload Dynamics, standplaats afdeling Levensmiddelennatuurkunde, Vakgroep Levensmiddelentechnologie van de Landbouwhogeschool). De vervormingssnelheid en de mate van vervorming kan hiermee nauwkeurig worden ingesteld en de daarbij optredende krachten namokeurig gemeten. Een meetcel met een bereik van 1 N werd gebruikt. De meetruimte was niet getempereerd, de meettemperatuur was derhalve niet steeds dezelfde in de loop van het onderzoek (variërend van 2-24 C)

6 Relaxatiemeting (figuur 3) Het cylindertje kaas toerd 1% (dat wil zeggen 3 mm) ingedrukt met een snelheid van 22 mm/min (dat wil zeggen in,8 sec). De benodigde kracht toerd gemeten <<iq, 1) en de tijd die nodig was om die kracht tot de helft te laten relaxeren (t, 5 ). Die tijd is een maat voor de verhouding viskeus versus elastisch gedrag. s de stof volledig elastisch dan is t, 5 =((), is de stof volledig viskeus dan is t, 5 = Meting stevigheid Hetzelfde cylindertje werd langzaam ingedrukt (2 mm/min). De kracht als funktie van de vervorming werd geregistreerd. De helling van de raaklijn (zie figuur 4) aan het begin van de curve (4{ 1 ) is een maat voor /1 de stevigheid. (J Kracht en vervorming bij breuk (figuur 4) De vervorming begonnen onder werd voortgezet tot de kaas scheurde. De hiervoor benodigde kracht toerd gemeten (Vbr) en de daarbij bereikte vervorming (Ybr) Deze grootheden zijn maten voor de struktuureigenschap die met kortheid wordt aanp,eduid. \) \j ' b 'CÇ, J -r Figuur 3: Relaxatie Figuur 4: Vervorming tot breuk

7 Toelichting op de resultaten 5.1 Alle monsters Dit zijn vier series willekeurig genomen monsters (december 1983, januari 1984, 7 en 21 maart 1984) en de monsters voor de bewaarproef en die voor de bepaling van de plaatsafhankelijkheid van de meetgrootheden (4 en 25 april 1984). n tabel 1 is een samenvatting gegeven van de resultaten. Voor iedere grootheid zijn twee kolommen; in de eerste staat het gemiddelde van metingen aan cylindertjes (2 of 3) midden in de kaas en in de tweede kolom dat van cylinders dichter bij de korst. Met de series variëren de plaatsen ten opzichte van de buitenkant van de kaas enigszins. Van serie 1 is niet bekend of de monsters kantstukken dan wel middenstukken l-laren. De relaxatieproef bij serie 1 verschilt van die bij de andere series. Vandaar dat de resultaten niet vermeld zijn. Bij de 2e serie zijn de monsters 1 t/m 1 middenstukken en monster 11 is een kantstuk. De posities van de cylinders zijn ook verschillend (zie figuur 1). De monsters 1 en 2: de vlakken 1,2 en 2' zijn korst. Boor 1 zit het dichtste bij de korst. De twee cylinders uit een boor zijn als duplo's te beschouwen. De monsters 3 t/m 1: de vlakken 2,2' en 3' zijn korst; nu hebben de boren dezelfde positie ten opzichte van de korst en zit cylindertje 2 dichter bij de korst dan cylindertje 1 (ongeveer in het midden). Monster 11: de vlakken 1,2,2' en 3' zijn korst. De posities van de boren en de cylinders uit een boor zijn verschillend. Cylindertje 2 van boor 1 zit geheel in de hoek van de kaas, cylindertje 1 van boor 3 zit het meest binnenin. Van de boren 2 en 3 staan de gemiddelden van de cylindertjes 1 in de eerste kolom en die van de cylindertjes 2 in de 2e kolom. De monsters 1 en 9, 2 en 1, respektievelijk 3 en 11 zijn duplomonsters. Er blijken hiertussen grote verschillen op te treden. Voor 11 is dit te verklaren, omdat dit een hoekstuk is waar de kaas sterk uitdroogt

8 - 5 - Bij de 3e serie zijn de posities van de cylinders als die van de monsters 3 t/m 1 in de 2e serie; behalve bij monste r 635, dat een hoekstuk is en derhalve overeenkomt met monster 11. De 4e serie: bij alle monsters, behalve 841 e n 843, zijn de 3,1 e n 3' korst. De afstanden van de boren 1, 2 en 3 (geme ten vanuit he t middelpunt) tot de korst zijn 2, 5, r espektievelijk 8 mm. De mons ters 841 e n 843 zijn hoekstukke n, zodat de vlakken 3,1,3' en 2 korst zijn. n de Se serie zit een hoekstuk (1146) voor de positie van de cylinders : zie 4e serie. Van de 6e serie zijn twee mons ters (1 253 en 1254) geboord als in de serie 5. De andere mons t e rs zijn geboord volgens het s chema in figuur 2. De uitkomsten van de metingen aan de cylinders midden in he t stuk zijn in deze t abel weergegeven. 5.2.!!_e!!argre.!, n tabel 2 zijn de geme t e n waarden aangegeven. De verschillende waa r den zijn op verschillende afstanden van de korst gemeten. n grafiek 2 zijn de gemiddelden van twee waarden (bij 3 waarden, de eerste twee) uitgezet. He t verloop van de waarden in de tijd bij 4+ ( ) wordt verstoord door de verschillen in monstername (kants tuk- hoekstuk). 5.3.!!_ega!ig_vn_d J?.lalsfakl!jhii (boorschema: zie figuur 2) Kaas 1255 was inde x-richting extra lang, zodat hier 5 boorsels zijn genomen (1.-5.). Kaas 1256 is door de korst geboord; uit een boor konden 3 cylindertjes worden gesneden waarbij aan weerskanten ca. 2 mm korst kon worden verwijd erd. Bij de buitenste cyli nde rs traden s terke korsteffekt en op. Bij de andere kaze n is eerst een plak van 6 t ot 9 mm van de "bovenkant" afgesneden e n daarna geboord. Er werden nu twee cylindertjes uit een boor gesneden, één uit het midden e n één op 8 mm van de "onderkant". n de tabellen 3 a-d zijn de ge vonden waarden weergegeven. 6. Bespreking van de resultate n 6.1.Y,e.!,log!.a ie_wa.!.dn_i ie_t!ji (zie t abel 6.1) n de inleiding zijn hierover bepaalde verwachtingen uitgesproken. Het verloop van de stevigheid is inderdaad niet duidelijk; de waarden f-, v-- Lly geven een tegenstrijdig beeld. Q

9 - 6 - L\{j De populatie van alle 4+ geeft globaal een toename van X"V met de leeftijd van de kaas te zien met correlatiecoëfficiënten vdn respektievelijk,72 (1) en,59 (2). Het verloop van de waarden '.mrdt echter maar voor respektievelijk 53% en 34% door de leeftijd bepaald (R). Per serie ligt het zeer verschillend. Bij de 48+ kazen is er van enig verband nauwelijks sprake De 'oaarden van\.) 1 moeten ongeveer parallel lopen aan die van r- Het enige verschi ç- is, dat de vervormingssnelheid bij veel ger is en daardoor meer relaxatie optreedt. Het verloop van 1 met de leeftijd bevestigt de tendens die met fis waargenomen., n de inleiding is gesteld dat de relaxatietijden zouden moeten afnemen met de leeftijd omdat de kaas een meer viskeus karakter zou krijgen. Er blijkt echter geen duidelijk verloop te constateren. Een complicerende faktor hierbij is de toename van de viskositeit met de leeftijd, waardoor de relaxatie langzamer gaat. De kracht bij bre.tlk (r) geeft weinig houvast. Het is ook een wat willekeurige grootheid. Bij verdergaande vervorming neemt het oppervlak lolaarover de kracht 1-mrdt uitgeoefend steeds toe en wel omgekeerd evenredig met de hoogte Oo:Ot ht:ho. l - h t - - l - = h- br rbr dus ot ot Daar de druk (()) Het ook = l - r de vervorming bepaalt is het juister de grootheid te gebruiken en dus Ç ( l - r) tegen de leeftijd af te zetten. De waarde hiervan blijkt echter niet met de leeftijd te veranderen. meest duidelijke verband met de leeftijd geeft nogbr' alhoewel hier het door de leeftijd bepaalde deel niet overheerst. Ongeveer 5% (R,5) van de variatie 'oordt nog door andere faktoren bepaald. Per serie varieërt dit ook sterk. Vooral bij de 3e serie valt de slechte correlatie op. Dit komt omdat de 'oaarneming van kaas 635 is weggelaten, omdat dit een hoekstuk 1oas (dit is in alle gevallen gebeurd bij de regressie- analyse). De resterende punten liggen op een kluitje, waardoor de regressie niet is vast te stellen. Hordt deze lolaarde 'oel betrokken bij de regressie-analyse dan 1-mrdt a= 77,3, b = -,214, r = -,513 en R =,

10 - 7 - De waarde van monster 631 is een uitschieter, waarschijnlijk als gevolg van een lage ph (5,22 ten opzichte van 5,4-5,5) hetgeen kaas veel brosser maakt. Wordt deze waarde niet meegerekend dan krijgt men : a = 82,4, b = -,274, r = -,93 en R =,86. De meetomstandigheden en met name de temperatuur (waardoor de verhouding vast/vloeibaar vet in de kaas wordt bepaald) waren bij iedere serie niet gelijk. Dit kan invloed gehad hebben op het nivo van de waarden per serie. Een aan kaas inherent aspekt is de aanwezigheid van gaatjes. Een gaatje binnen een cylindertje wordt niet waargenomen en heeft invloed o p d e mate van vervorming waarbij breuk optreedt !!_ea2_r_er2_el_ Ook hier moet de conclusie zijn dat alleen de afname v anbr in de loop van de rijping enig perspektief biedt, alhoewel onregelmatigheden in het ver loop nog maar zeer ten dele kunnen worden verkl aard (b. v. het vóórkomen van hoekstukken binnen de series). Ook hier blijkt weer dat de grootheid\} br ( 1 - (/< r) niet verandert in de loop va n de rijping. 6.3 nvlod_v2_n_d.el2.a!s_i e_k2_ae Voor alle grootheden geldt dat de verandering naar de korst toe steeds toeneemt. Die verandering i s het groot ste in de r i chting van de punt (dus in het hoekstuk). De veranderingen parallel aan de snijvlakken zouden identiek moeten zijn. Het blijkt dat er altijd een (meestal nie t significant) verschil tussen beide richtingen optreedt. Het verloop \Wrdt zeer bevredigend beschreven met de r elatie y A x B y is hierin de betreffende grootheid en x = afstand tot de korst afstand van de korst tot, n tabel 6,3 zijn de resultaten van de regressie-analyse weergegeven. A geeft de verwachte waarde in het punt, (moet dus in principe hetzelfde zijn voor,-4,;,-,4 en,- 5,5). Bis dus een maat voor het verloop. De betrouwbaarheidsinterval met 95% kans om daarin de juiste B te vinden is ongeveer B + 3 S(B)

11 - 8 - Hieruit volgt dat er alleen een verschil in verloop is tussen het diagonaalsgewijze verloop en dat in beide andere richtingen. De (grove) gemiddelden van B zijn: \lol,, to 5 M :r l angs de snijvlakken -,4 -,22 -,5 langs de diagonaal -,7 -,4 -,8 \Tbr (1 -(br) -,35 -,5 d'br,15,25 Gaan we voor b.v. rbr na o1at de konsekwentles zijn voor de verschillen in plaats die optraden bij het nemen van de boorsels uit de kaas. Wordt een middenstuk als monster verkregen en wordt geboord op 2, 5 respektievelijk 8 mm van de rand dat wil zeggen x =,13,,33 respektievelijk,53 dan zijn de gemeten waarden respektievelijk, =, 74 ', 33, 15 =, 85 ', 53,l5 = ' 91. Van de <aarden midden in de kaas bedraagt (1 (// br) = 7% dan is dat voor de geboorde plaatsen 49, 6 respektievelijk 64%. Wordt een kantstuk als monster verkregen (dat o1il zeggen een hoekstuk voor reologische metingen) dan zijn de waarden r espektievelijk,13 25 =,6,,33 25 =,76,,53, 25 =,85 van die van het punt, e n in ons voorbeeld 42%, 53% en 6%. De verschillen tussen een hoekstuk en een middenstuk kunnen dus tot 7% oplopen. 7. Conclusies 1. Alleen de vervorming bij breuk geeft enig pe rspektief als middel om de l eeftijd van kaas vast te stellen. Meer onderzoek is nodig om de invloed van andere faktoren op deze grootheid vast te stellen. Uit dit onderzoek is al gebleken dat he t van groot belang is steeds op dezelfde plaats in de kaas een boorsel te nemen. 2. De in de loop van de rijping optredende verschuiving van elastisch naar meer viskeus gedrag is niet vastgesteld. Waarschijnlijk is hiervoor nie t de meest geschikte meting uitgevoerd

12 Nabeschouwing - De rijpheid van kaas wordt niet alleen bepaald door de leeftijd. Andere faktoren als rijpingstemperatuur, vochtverlies, ph, soort en hoeveelheid enzymen, zoutgehalte zijn van grote invloed. De rijpheid van kaas zal in de toekomst aan de hand van andere parameters moeten worden vastgesteld. Mogelijk dat één of meer fysische parameters hierbij van nut kunnen zijn. - De meetomstandigheden zullen bij verder onderzoek nauwkeurig moeten worden vastgelegd. De meetruimte zou moeten worden getermostatiseerd. - Om de verschuiving van elastisch naar viskeus gedrag vast te stellen geven ree-dynamische metingen, waarbij de opslag- (G') en verlies (G'') modulus worden gemeten, waarschijnlijk meer informatie Oo/YL

13 11 _t L ) "... t,,. 1 / / ' \ /.. / '.._./ /. ) /, _,"' ' ". "' ( "... _" t 1/, Figuur 1: Posities cylindertjes kaas 848.1

14 --,.,7 ' \ -. d '- -.c: \fl l -4-1 V\ c kdrd Figuur 2: Boorpatroon voor e bepaling van de plaatsafhankelijkheid van de reologische waarden (afmetingen op ware grootte)

15 Tabel la. Samenvatting van de n tresultaten van willekeurig genomen,nsters 4+ kazen Monster Leeft.,1 (N) to, 5 (sec) Jj. c::;- ( N)!'-i br (dgn) , , , , , , ,9-1, ,7,..-- (N) 1 br (%) N"br (11br) Serie ,4 8,5 12, 12, , 4, ,4 13,2 7, 7, ,4 21, ,3 7,5 1,5 11, ,8 14, , 6 9,2 9,5 1, ,5 16,1 i Serie ,4 7,8 8,5 9, ,6 19, ,4 7,9 8,5 9, ,4 14, ,1 4,3 7,5 8, , 1, ,9 6,1 1,5 1, ,9 13, , 6, 7,2 9, , 21, ,7 5,4 7,2 1, ,2 16, ,5 4,9 7,5 8, , 18, ,7 5,3 8, 9, ,2 18, ,ó 6,6 1,3 11, ,9 11, , 4,9 6,2 9, ,3 18, , 7, , ,4 8,8 6, ,8 27, ,6 8,9 6,9 7, ,5 27, ,1 8, 6,9 12, ,2 2, ,4 1, 1, 11, ,1 22, ,1 11,5 8,3 7, ,8 23, ,7 7, 9, 11, ,4 15, ,5 6,6 5,7 8, ,2 24, ,2 5,6 7,2 8, ,6 15, ,6 6,5 9,2 11, ,8 16, ,3 7,3 11,2 13, ,9 17, ,5 1,1 7,7 8, ,2 23, ,8 13,4 19,8 11, ' ,3 22,9 Serie 3 Serie 4 Serie 5 en

16 Tabel lb. Samenvatting van de m tresultaten van willekeurig genomen asters 48+ kazen Monster Leeft.,1 (N) to,5 (sec) Av (N) (dgn) y r--;--: 1,j br (N) 1 { br (%) b r (1-Jbr) , , , , , , , , ,4 6, 8,2 9, ,4 15, ,3 8, 7,5 8, ,6 16, ,8 4,2 6, 7, , 1, ,2 4,7 6,6 7, ,2 9, , 14,6 6,8 9, ,8 22, ,1 13,9 7, 1, ,6 18, ,7 3,7 6,6 8, ,5 24, ,4 9, ,4 3,9 3,9 5,3 13, , ,2 5,9 9,1 7, ,2 12, ,6 6,8 7,1 8, ,8 12, ,9 11 '9 6,5 7, ,3 17, ,8 13,4 7, 6 8, , ,

17 Tabel 2. Bewaarproeven Monster Leeftijd,1 (N) to,5 (sec)..1<r (N) breuk (N) 1 breuk (%) br (1 - br) nummer (dgn) AV , 4,9 6,2 9, ,3 13,5 841* 49 8,3 19,5 8,8 1, ,7 48,6 3,3 12,9 21 >9 "'1/ * 63 6, 9, 6,9 8, ,1 23,2 21,5 16,5** , ,7 7, 9, 11, ,6 15, ,8 4,2 6, 7, , 1, ,7 2,9 6,6 7, ,6 7,7 4,5 8, , ,2 4,4 9,1 7, ,2 9,5 7,4 7, , ,6 6,8 7,1 8, ,8 12,2 x , 6, 7,2 9, , 21, ,4 7,3 6, ,8 26,3 1,4 11, , ,5 5,3 5,7 7, ,2 22,2 7,8 9, , ,2 5,6 7,2 8, ,6 15, ,7 5,4 7,2 1, ,2 16, , 5,5 13,7** 13,7** ,9 14, 4 9, ,6 5,3 9,2 12, ,8 15,1 7,7 1, , ,3 7,3 11,2 13, ,9 17, ,1 8,6 1 8,3 1, ,8 2,2 1 14,4 8, , ,5 7,9 7,7 8, ,2 2,2 12,3 8, , ,8 13,4 1,8 11, ,3 22,9 * hoekstuk ** onnauwkeurig

18 Tabel 3 a. Kaas 1255 Plaats (:J,1 l'l Relaxatie (N) to 5 u.l'l ( sec) u. (N) Breuk r '\/br (N) 1;/br (%) X* l'l u.l'l u.l'l u. 2, ,5 2. 3, 3. 3,5 4. 4, 5. 5,3 2, 55 6, 3 2,7 6, 3,2 6, 3,25 7, 4, 25 7,9 5, 4 8,8 6, 5,9 6,2 6, 7 6,9 8, , , , 13, , , ,5 32,5 27, , 68 17,5 2 31, , ,6 33,5 34, ' , , , , 8-6,7-7,3 4, 75 7, 5 6,3 8,8-7,5 7, , 78 17, 5-34,5-68 -, , 35 36,5 39,5 41, , , , , , , 5 2,7 6,4-7, 1 5,25 8, 2 6,4 9, 11,4 9, 6 6,5-7, 4 8,2 9,2 15, ,5 27,5 68 7,84 18, , ,5 33,5 4 37,5 38,5 6 57, , ,16 H = midden = onder X* = afstand vanaf korst afstand, t ot korst

19 Tabel 3 b. Kaas 1256 Plaats çfo, 1 (N).!) l"l V Relaxatie to 5 (sec).!) ' -fl u Ar::J ( N) Breuk Àf' q--br (N) 1f'Er (%) x Opm.!) x -u-.!).l"l V.D M u. 4,4 3,8 4, l.o 4,9 3,1 4,1 2. 6, 3,9 4, , 5, ,3 6,6 9,3 9, 8,7 7,2 8,7 9,9 6,9 11,1 1,8 1,5-11 '7 9,9 1,8 13,8 1, , ,5 25, , ,5 23, ,79 34,5 21, , ,5-16* 3-47* 53,35 1) ,5 46 3, ,13.1 5,2 3,3 4, 6.2 5,2 3, ,6 6, 8,2. 4 8, 8, 1,5 8,7 9, 8,1 11,4-11,1 13,5 11,4 12,6 12,3 29,5 17,5 26,5 23, , , , , , ,2 2) ,5 3,6 4, ,3 5, 6, ,4 6, , ,5 13,4 22 1) breuk onregelmatig 2) duplo's rond het midden 9,9 1,2 16, ,7 1,5-12,3 9,9-16,5 13,5 11 '7 14, ,5 26,5 24, , , , , , ,15 B = boven M = midden = onder x afstand vanaf korst afstand, tot korst

20 Tabel 3 c. Kaas 1257 Plaats Relaxatie (N) Breuk _({,1 (N) to,5 (sec) tl F <r-br (N) 1{br ( %) x 1'1 l'l u 'J.'l u l'1 u l'1 u o. o 3 3 4, 5' 1 5, , ,1 3,8 5,6 6, 17,5 21, , ,8 2. 3,9 4,7 6,9 6,4 22, , ,7 5,2 7,9 7 '8 26,5 32, 5 22,5 21, , ,4 7,1 8,2 7, , , ,17.1 3,2 3, 6 5,4 5, ,79.2 4, 4,8 6,3 6,4 22,5 27, , ,58.3 4,8 6,2 8' 1 7, ,5 22, ,38.4 7,1 8, 9 7,8 7, ,5 28, , ,6 4, 2 5,9 5, , , ,9 4,7 6,3 6,4 22, , , , 6,2 9, 8, ,5 21 2, , ,6 7,6 8,9 8,1 45, ,5 25, , ,4 14,3 8,8 8, , ,13 x afstand tot korst afstand, tot korst

21 Tabel 3 d. Kaas 1258 Plaats Relaxatie Av (N) Breuk (f,1 (N) to,5 (sec) AJ,.., V br (N) 1(br ( %) X* _1'1 lj l'l l'l u L'l u 1'1 u o. o 3,5 3, ,9 19,5 19, , _! 1. 3,85 4,1 7,8 8,7 21,5 24, 5 25, , , 1 4,8 8) 1 8, , , ,4 5,4 9,9 9, , , ,8 7,7 1,5 9,6 45, ,5 5 5, ,8 4, 8) 1 7, , 5 26, , ,5 4, 8 8,7 8,7 26,5 28, , ,2 5,3 9,3 8,7 32,5 33, , ,2 8, 11,4 9,9 46, , , , 4,2 7,8 8,4 22, ,5 6 58, ,8 5,2 8,4 9, ,5 27,5 6 57, , 8 6,5 1,8 1,5 3 7, , , 7 9,3 12,3 11, , , , ,11 x afstand tot korst afstand, tot korst

22 Tabel 6.1. Regressie- analyse Y = a -. JX x = leeftijd (dagen) Y = resp...:1cht (Vo 1), relaxatietjd nodig om 1 te halveren (to 5), "compressie \/,1 (N) a s. a., t b s. a., t res. s.a., r R to 5 (sec) a ' s. a., t b s. a., t res. s.a., r R A<J- (N) a.c..r s. a., t b s.a., t res. s.a., r R br (N) a s.a., t b s.a., t res. s. a., r R r br (%) s.a., t b s. a., t res. s.a., r R compessie (), kracht r) en ervorming rfbr) bfj breuk \r '3 L 1 N = 16 2,69 1,46 1,84,34,222 1,53 2,41,38,143 N = 12 6,25,94 6,67,11,132,77 1,29,24,55 N = 16 26,27 9,97 2,64,114,152,75 16,45,2,39 N = 15 33,9 4,66 7,28 -,14,69-1,51 7,27,39,149 N = 15 66,11 4,63 14,3 -,16,69 -,159 7,23,39,153 Alle 48+ Alle 4+ 2 N = 12 5,96 3,6 1,95,312,43,73 4,21,22,5 N = 12 8,25 1,7 7,71 -,96,151 -,6 1,47,2,4 N = 12 41,7 26,58 1,57,188,374,5 36,58,16,25 N = 11 45,3 5,56 8,1 -,22,84-2,41 7,16,63,392 N = 11 66,49 5,1 13, -,166,77-2,16 6,57,58,341 1 N = 34 2,1,498 4,3,512,75 6,86 1,32 '77,595 N = 27 7,64,81 9,4,162,132 1,23 1,7,24,57 N = 34-6,38 8,97 -,711,791,134 5,88 23,75,72,519 N = 34 47,28 5,74 8,23 -,155,86-1,8 15,2,3,92 N = 34 73,75 2,71 26,9 -,242,41-5,89 7,25,72,52 2 N = 27 4,67,937 4,98,544,152 3,57 1,97,58,337 N = 25 1,1,76 13,3 -,26,121 -,21 1,54,44,2 N = 26 29,4 6,76 4,35,388,19 3, 57 13,94,59,347 N = 26 56,5 6,78 8,26 -,222,19-2,2 14, -,38,145 N = 26 67,69 2,68 25,4 -,21,43-4,87 5,54,71,497 bij 1% compressie modu]jas" bij begin 4+ 1e serie 1 N = 6,277 1, 2,23,716,135 5,29 1,49, 94,875 N = 6-14,77 23,48 1,256,264 29,5,85 17,89 5,31,153,6 6,37,623 N = 6 -, 63 4,75,92 3,37 2,57,79 N = 6 55,53 2,61 21,3 -,126,294-4,3 3,23,91,

23 Vervolg tabel e serie 4+ 3e serie 4+ 4e serie V,1 (N) N - 9 N - 8 N - 6 N - 6 N = 6 N = 6 a 3,9 3,45 3,5 6,97 4, 12 5,73 s.a., t 1,65 2,9 1,6 2,15 1, 71 1,78 1,52 4,59 1,4 2,95 1,94 2,96 b,38,168,16 -,43, 239,813 s. a., t,148 2,56,215 3,11, 5,32,443-9,97,327,73,455 1,79 res. s.a., r 1,24,7 1, 72,78,575,16,672,44,896,34 1,24,67 R,484,616,25,19,118,444 to 5 (sec) N - 9 N - 8 N - 6 N - 6 N - 5 N - 4 a ' 1,22 11,29 7, 5 11,7 6,61 8,78 s.a., t 1,42 7,18 1,39 8,13 3, 49 2,2 1,79 6,52 3,5 2,17 3,81 2,3 b -,134 -,224,23 -,593, 32,292 s.a., t,198 -,68,186-1,2,12,2,523-1,13,73,46, 868,34 res. s. a., r 1,66,25 1,49,44 1,54,1,793,49 1,92,25 2,36,23 R,61,194,99,243,65,53 A\J (N) N = 9 N = 8 N = 6 N = 6 N = 6 N = 5 a A( 19,18 21,58 24, 44,87 27,99 34,16 s.a., t 7,58 2,53 1,49 2,6 12,42 1,93 11,76 3,82 6,75 4, 14 13,39 2,55 b,276,475 -,494 -,273, 138,688 s.a., t,16 2,61,141 3,38,363 -,136,343 -,8,158,87,39 2,23 res. s.a., r 8,84,7 11,25,81 5,49,68 5,2,37 4,33,4 8,42,79 R,493,655,46,137,159,623 \("br (N) N = 9 N = 8 N = 6 N = 6 N = 6 a 39,74 31,46 36,44 46,76 85,38 86,31 s.a., t 6,88 5,78 6,44 4,89 46,53,78 4,11 1,17 27,13 3,15 16,41 5,26 b -,139,23,462 -, 29 -,949 -,685 s.a., t,96-1,45,86,27 1,36,34 1,17 -,25,636-1,49,379-1,81 res. s. a., r 8,1,48 6,9,11 2,58,17 17,74,1 17,4,6 1,52, 72 R,231,_12,28 _,1,357,522 1 br (%) N = 9 N = 8 N = 6 N = 6 N = 6 N = 5 a \ 72,17 62,59 67,59 59, 79,52 72,65 s.a., t 5,65 12,78 4,98 12,57 19,11 3,54 17,1 3,45 2,17 36,6 2,9 25, b -,231 -,179,81?,93 M -, 349 -,362 s.a., t,79-2,94,67-2,68,558,15,499,186,58-6, 86,669-5,41 r es. s.a., r 6,58,74 5,34,74 8,45, 7 7,56,9 1,39,96 1,82, 95 R,552,544,53,86,921,97 i

24 Tabel 6.3. Verloop van de waard met de afstand tot de korst (Y = Ax midden in het boorsel o. o A B s(b) R A B s(b) R Q,1 (N) 1255* 2,41 -,411,3,99 2,45 -,451,27, ,25 -,312,86,87 3,26 -,549,112, ,9 -,411,46,98 3,11 -,447, 39, ,5 -,361,31,98 3,52 -,378,14 1, to 5 (sec) 12S5* 5,93 -,212,32,94 6,43 -,161,17, ,22 -,29,29,96 9,3 -,263,12, ,48 -,271,72,8 5,36 -,253,81, ,38 -,26 38, ,224,21,98 Ao-fA( (N) 1255* 13,48 -,464,51,97 13,71 -,515,45, ,96 -,452,47,97 15) 79 -,745,77, , -,597,47,99 16,38 -,539,46, ,_6 -Oy_462,35,98 19y91 -,455,16 1, br (N) 1255* 29,46 -,151,31,88 31,11 -,149,9, ,34 -,6,165,8 21,8 -,356,13, ,82,5,64,4 24,29 -, 39,86, ,14 -,17,38,6 26,56 -,141, fbr (%) 1255* 72,65,9,25,76 73,64,117,25, ,52,144,68,66 67,26,152,19, ,3,161,18,97 69,44,156,16, ,1,153,25,93 64,9,113,17,93 Vbr (1-11'r) (N) 1255* 8,1 -,35,61,92 8,2 -,393, 73, ,9 -,289,3,99 7,22 -,589,112, ,47 -,249,38,95 7,54 -,288,49, ,81 -,259,3,96 8,96 - o,339q o,o4o 1 o, A B s(b) R 2,35 -,811,28 1, 3,5 -,729, 76,97 3,24 -,181,5,98 3,63 -,622, 35,98 6,43 -,249,4,89 9,28 -,427,44,95 5,81 -,271,97,57 7,82 -,248,7,69 13,63 -,867, 39,99 17,62 -,966, 96,94 17,34 -,774,66,97 2y78 - Oy717,54,96 27,93 -,333,53,93 24,6 -,167,46,79 23,33 -,147,98, ,7 73,9,19,25,92 67,32,332,39,95 67,33,257,57,86 63,92,224,28,94 7,5 -, 667,3 1, 8,76,515, 65,94 7,55 -,477,26,99 9,291 -,4311, 591,91 *

25 Vervolg tabel Verloop van de waarden met de afstand tot de korst (Y = AxB) Uiteinde van het boorsel (8 mm van de "onderkant"),1 (N) A B s(b) R A B s(b) R A B s(b) R 1255* 2,58 -,393,29,98 2,66 -,463,82,96 2,55 -,837,67 '99 ' 1256 ** 3,76 -,413,56,95 3,97 -,748,18 1, 3,89 -,935,73, ,79 -,348,41,98 3,66 -,491,67,97 3,75 -,64,3, ,428 o.to5o,98 3,45 -O_y447.,47,98 3,67 -,677 56,97 to 5 (sec) 12S5* 5,83 -,173,18,96 6,16 -,135,49,87 6,19 -,23,2, ** 7,65 -,179,13,45 7,63 -,432,133,92 1,29 -,123,199, ,57 -,225,69,74 5,58 -,176,62, 7 5,79 -,218,76, ,78 -,14 66,6 7,36 -,167,39,87 8,26 -,163,78,52-1n l.l r (N) 1255* 14, 63 -,449,8 1, 15,39 -,514,113,93 14,7 -,917,65, ** 21,92 -,48,58,96 22,53 -,898,48 1, 22,91-1,62,91, ,76 -,538,66,97 2,61 -,558,86,97 21,35 -,725,36, ,6 -,487,42,98 2.,51 -,485,31,99 22,62 -,694,7,95 'Tbr (N) 1255* 27,4 -, 127,21,9 27,12 -,272,26,99 27,3 -,33,37, ** 29,43 -,43,49,19 27,94 -,286,78,94 29,58 -,36,63, ,89 -,124,49,71 2,71 -,162,34,9 2,62 -,24,85, ,95 -,194,41,9 24,75 -,84,2,86 22,63 -,278,58,89 1..( br (%) 1255* 7,7, 95,15,9 68,46,8,42, ,212,15, ** 62,15,159,6,99 62,41,227,15 1, 63,91,383,24, ,24,12,31,85 63,39,172,21,96 62,53,226,46, ,67!118,4.,_74 64_,61,166,8,99 6,56,189,44,84 \Tbr (1- (jbrhn) 1255* 1256 ** ' *. -5. ** enkele mm van de "onderkant"

26 (}V) /O 8 - /1 /- cp - t JO t ''- 6 /()?.o to>s' (se) t- leeffid (wkn) Cl!)

27 /oobo () OfJ! L.o oo oo () / 11..!i!b ;J /ee/ &jd { wkn) Z.o C) Cbo

28 /CXJth/%) ral,e.k c /11o(l rf:.erç Lj o -t JS s 88 GD (:) fr- :J-.J5 / f l_ l'f eef-1: j J {vv kn J 15 ;J?..o Jo 'l_o SJ & oo g;of? 8 o Ooo o {)

29 s :::.....J ll) - ':::: (.) :::,- ::)-...!.._ QJ x <±) c:q ::r c--1 "---- _:y_ C>.:> =r <Jcd -'C) c.:r....j- )_ rs jr)..::r , --t' --.l. <:u f -.-4.,...-- r:. -...k --() Z' '--' v )... ;r-17 ') : - -< C>Q o