Wie ben ik? Over het belang van het recht op afstammingsinformatie voor kinderen Julie Ryngaert & Bruno Vanobbergen *

Transcriptie

1 Wie ben ik? Over het belang van het recht op afstammingsinformatie voor kinderen Julie Ryngaert & Bruno Vanobbergen * 1. Inleiding Wout en Elise nemen contact op met het Kinderrechtencommissariaat. Wout ontdekte dat hij verwekt werd met donorsperma; Elise dat haar moeder anoniem van haar beviel in Frankrijk. Beiden zitten met dezelfde vragen. Of zij het recht hebben om hun biologische ouder te kennen? En of het Kinderrechtencommissariaat hen kan helpen met het vinden van hun biologische ouder. Uit het klachtenonderzoek van het Kinderrechtencommissariaat blijkt hoe belangrijk het is te willen weten van wie je afstamt. Deze vragen duiken niet alleen op bij jongeren die verwekt zijn via anoniem donorschap of van wie de moeder in Frankrijk anoniem bevallen is, maar evengoed bij jongeren die in binnen- of buitenland geadopteerd zijn of die via een draagmoeder ter wereld zijn gekomen. Deze kinderen hebben een biologische én een sociale realiteit. Ook al is het sociale aspect voor de meesten onder hen het belangrijkst, toch hebben zij te maken met een dubbele loyaliteit. Die bijten elkaar niet, maar vervangen elkaar ook niet. 1 Hoewel er de laatste jaren heel wat beweegt rond afstammingsvragen bij kinderen en jongeren, kan het Kinderrechtencommissariaat helaas weinig betekenen voor Wout en Elise. In België geldt momenteel een regime van anoniem donorschap, waardoor het bijna onmogelijk is om de donorvader van Wout te vinden. Wij raden hem aan om contact op te nemen met organisaties die donorkinderen helpen en steunen. De kans dat Elise haar biologische moeder terug vindt, is evenmin groot. Wie in België als vrouw ongewenst zwanger is en dit graag uit de openbaarheid wenst te houden, heeft wettelijk gezien geen mogelijkheden om deze anonimiteit te waarborgen waardoor sommigen anoniem in Frankijk bevallen. Elise kunnen we enkel maar doorverwijzen naar het Zoekregister, een dienst in Vlaanderen die zoektochten faciliteert en begeleidt. * Julie Ryngaert is beleidsadviseur bij het Kinderrechtencommissariaat. julie.ryngaert@vlaamsparlement.be; Bruno Vanobbergen is Vlaams kinderrechtencommissaris, bruno.vanobbergen@vlaamsparlement.be Ethische Perspectieven 26 (4), , doi: /EPN by Ethische Perspectieven. All rights reserved.

2 Zowel anoniem bevallen als anoniem donorschap is voor het Kinderrechtencommissariaat niet verzoenbaar met het recht van het kind om te weten van wie het afstamt. Hoewel in België al jarenlang een proces gaande is naar de mogelijkheid om discreet te bevallen, is er nog steeds geen doorbraak te bespeuren. Ook rond het al dan niet opheffen van donoranonimiteit werd de knoop nog niet doorgehakt. Het Kinderrechtencommissariaat bracht doorheen de jaren over beide en aanverwante thema s verschillende adviezen uit. 2 In dit artikel willen we de voornaamste aandachtspunten van onze adviezen bundelen. We hameren sterk op het belang van de waarborgen van artikel 7 van het Kinderrechtenverdrag bij het uitwerken van de procedures rond discreet bevallen en het opheffen van donoranonimiteit. Daarnaast gaan we dieper in op een aantal andere elementen die van belang zijn in het debat rond afstammingsvragen. 2. Kinderrechten als referentiekader Het Kinderrechtenverdrag bevat verschillende bepalingen die invulling geven aan het recht van elk kind om zijn biologische afstamming te kennen. Centraal staat artikel 7 van het Kinderrechtenverdrag. Het luidt als volgt: The child shall be registered immediately after birth and shall have the right from birth to a name, the right to acquire a nationality, and, as far as possible, the right to know and be cared for by his or her parents. Elk kind heeft met andere woorden het recht om in de mate van het mogelijke zijn of haar ouders te kennen. Over de interpretatie van dit artikel, meer bepaald over de term ouders is al veel inkt gevloeid. Sommige auteurs reduceren de ouderrol tot de personen die het kind opvoeden of hebben opgevoed, wat niet steeds de genetische ouders zijn. 3 Anderen hertalen dit artikel als: elk kind heeft het recht op kennis van zijn identiteit en daartoe behoort niet alleen dat het kind mag vernemen dat het een juridische status heeft die niet overeenstemt met de genetische waarheid, maar ook dat het, indien het kind dat op prijs stelt, mag weten van wie het daadwerkelijk afstamt. 4 Ook wij interpreteren, op basis van de travaux préparatoires en de quasi-rechtspraak van het VN-Kinderrechtencomité, de term ouders in de meest ruime zin, namelijk de wettelijke, biologische en genetische ouders. 5 Zo tonen de voorbereidende werken van het Kinderrechtenverdrag aan dat artikel 7 van het Kinderrechtenverdrag werd toegevoegd om kinderen de mogelijkheid te bieden om hun persoonlijkheid en identiteit te ontwikkelen en dat het recht van het kind om zijn ouders te kennen essentieel is voor de psychologische stabiliteit. 6 Zoals hogerop vermeld, leren ervaringen Ethische Perspectieven 26 (2016)4, p. 347

3 van kinderen en jongeren ons dat elk van de ouders zowel sociaal als biologisch een belangrijke invloed heeft op de identiteitsvorming van het kind en dat het ontbreken van informatie over de biologische ouder soms psychologische schade bij het kind toebrengt. Op basis hiervan is het foutief om het concept ouders te herleiden tot enkel de sociale-educatieve ouders. Het VN-Kinderrechtencomité, dat toezicht houdt op het Kinderrechtenverdrag, lijkt zich niet uitdrukkelijk uit te spreken over de interpretatie van artikel 7. Toch reikt het Comité een aantal kapstokken aan om ervan uit te gaan dat het kind recht op zijn afstamming en origine heeft. Zo blijkt uit de slotopmerkingen die het Comité formuleerde ten opzichte van een aantal landen dat het in het kader van adoptie onder ouders minstens de biologische ouders verstaat 7 en dat in het geval van donorconceptie het kind ook het recht heeft om zijn genetische ouders te kennen. 8 Het Comité is ook bezorgd over nationale wetgeving die informatie achterhoudt voor kinderen die geboren werden uit donorconceptie of die aan moeders toelaat anoniem te bevallen van een kind. 9 Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens lijkt deze interpretatie bij te treden door te oordelen dat de biologische band tot de harde kern van de identiteit van ouders en kinderen behoort. 10 Wat de term voor zover mogelijk in artikel 7 betreft, zijn we van oordeel dat er uitzonderlijke omstandigheden kunnen zijn die het recht om zijn ouders te kennen onmogelijk maken of kunnen beperken. Op zo n moment kan het belang van het kind vragen dat identiteitsgegevens van de geboorteouders niet worden vrijgegeven. Dit vraagt een permanente afweging tussen artikel 3 (het belang van het kind als een eerste overweging) en van het artikel 7 van het Kinderrechtenverdrag. 11 Het is evenwel onmogelijk dat een wet de werking van artikel 7 beperkt. Het recht van het kind om zijn afstamming te kennen, wordt verder ondersteund door het recht van het kind om zijn of haar identiteit te behouden (art. 8 Kinderrechtenverdrag), het recht op het zoeken en verkrijgen van informatie (art. 13 Kinderrechtenverdrag) en het recht op eerbied voor het privé- en gezinsleven van het kind (art. 16 Kinderrechtenverdrag). 3. Nood aan een (aangepaste) wettelijke regeling Op basis van voorgaande analyse van de relevante artikels uit het Kinderrechtenverdrag, beklemtonen wij het recht van het kind om zowel toegang te hebben tot identificerende als niet-identificerende gegevens van de biologische ouder. Dit betekent dat het kind recht heeft om zijn ouder te kennen in geval dat het verwerkt werd met donormateriaal. Nochtans kiest België met de wet van 6 juli 2007 Ethische Perspectieven 26 (2016)4, p. 348

4 betreffende de medisch begeleide voortplanting en de bestemming van de overtallige embryo s en gameten (hierna mbv-wet) voor anonimiteit van donorschap. 12 Ook het wetsvoorstel van tot wijziging van deze wet waarin de keuze wordt gelaten aan donoren en wensouders uit verschillende gradaties van anonimiteit, schiet vanuit kinderrechtenperspectief, tekort. In lijn met de tendens die zich in Europa voordoet, pleiten we voor een aanpassing, met name het opheffen van donoranonimiteit in de mbv-wet. Voor een werkbare en inspirerende manier hoeven we niet ver te zoeken. In Nederland is bijvoorbeeld de anonimiteit van donoren sinds 2004 opgeheven. Donorkinderen die verwekt zijn na 2004 krijgen stapsgewijs toegang tot beschikbare informatie over hun donor. Vanaf 12 jaar hebben ze recht op fysieke en sociale gegevens over hun donor. Vanaf 16 jaar is er de mogelijkheid om in contact te komen met de donor en eventuele halfbroers- en zussen. Voor donorkinderen die verwekt zijn vóór 2004, blijft de anonimiteit van hun donor gelden. Wel kunnen deze donoren vrijwillig hun anonimiteit opheffen en zich inschrijven in een register of aanmelden voor een DNA-databank. Voor donorkinderen is er diezelfde mogelijkheid. Als een match volgt, hebben deze kinderen hetzelfde recht op toegang tot informatie als donorkinderen die verwekt zijn na Tegenstanders van het opheffen van donoranonimiteit halen uiteenlopende argumenten aan. We lichten er hier enkele toe en proberen ze waar mogelijk te nuanceren. Een vaak aangehaald argument, vooral door fertiliteitscentra, ligt in het gegeven dat het aantal donoren sterk zou dalen. Ze baseren zich hierbij op negatieve buitenlandse ervaringen. Nochtans blijken er ook positieve verhalen te zijn. Laura Witjens, directeur van de National Gamete Donation Trust in het Verenigd Koninkrijk, werft ondanks de afschaffing van anoniem doneren in 2005, met succes eicel-, sperma- en embryodonoren. Anonimiteit blijkt geen vereiste te zijn om te doneren. Door positieve aandacht via onder andere radio, tv en advertenties werd de drempel daadwerkelijk verlaagd. Deze benadering resulteerde in een stijging van het aantal donoren. 14 Doordat het aantal wensouders ook toeneemt, blijft er een tekort. Dat tekort onder controle proberen te houden door middel van het behoud van donoranonimiteit is een te eenzijdig perspectief en verschuift het probleem hoofdzakelijk naar de donorkinderen. Een ander argument bestaat er in dat mensen zullen kiezen voor een ander land waar de anonimiteit niet is opgeheven of zullen overgaan tot een behandeling buiten het officiële circuit, waar minder kwalitatieve vereisten worden gesteld voor gelijkaardige behandelingen, met alle gevolgen van dien. Wij zijn ons hiervan bewust, maar zijn van mening dat het argument niet krachtig genoeg is om de internationale mensenrechtenverplichtingen van België opzij te schuiven. Opnieuw wordt met deze Ethische Perspectieven 26 (2016)4, p. 349

5 redenering het probleem verschoven naar donorkinderen. Er zijn immers ook andere manieren om de zogenaamde malafide voortplantingsmarkt tegen te gaan. Nog een vaak aangehaalde reden voor het behoud van donoranonimiteit is dat er geen onderzoeken zijn die aantonen dat er rechtstreeks verband is tussen psychologische problemen van kid-kinderen en het niet kennen van hun afstamming. 15 Dat er geen onderzoeken zijn, betekent niet dat de causaliteit er niet is. Bovendien onderzoeken de meeste studies over donorconceptie maar één tijdstip, wat het risico inhoudt dat ervaringen als onveranderlijk en definitief worden beschouwd. 16 Een laatste argument is dat er best gewacht wordt op empirisch onderzoek dat aantoont dat niet-anonieme donatie beter is, vooraleer een slechte wet in te voeren. 17 Dat wachten kan nog erg lang duren. De opheffing van anonimiteit en de oprichting van DNA-databanken zijn nog maar van recente datum en we kunnen onmogelijk nu al langetermijngevolgen inschatten. Aangezien identificeerbare donoren in de meeste landen sinds werden ingevoerd, zijn de meeste jongeren momenteel nog maar 10 jaar. Bovendien is het zo dat bij de invoering van de slechte MBV-wet in 2007 er evenmin empirisch onderzoek voorhanden was dat aantoonde dat de anonimiteit het welzijn van het kind dient. 18 Daarnaast houdt het recht van het kind op het kennen van zijn identiteit ook in dat er iets moet gedaan worden aan de Belgische wetgeving die verplicht om in de geboorteakte van een kind de identiteit van de moeder te vermelden, waardoor sommige ongepland zwangeren in een situatie terecht komen waar ze geen uitweg of hulp meer vinden en zich genoodzaakt voelen om anoniem in Frankrijk te bevallen of hun kind te vondeling te leggen. In dit geval registreert niemand het moederschap. Dit anoniem bevallen druist sterk in tegen de geest en de principes van het Kinderrechtenverdrag. Momenteel ligt een aantal wetsvoorstellen rond discreet bevallen ter tafel. 19 Het voornaamste discussiepunt tussen de wetsvoorstellen bestaat eruit wat er gebeurt als het kind naar de identiteit van de moeder vraagt en deze weigert. Sommigen menen dat de identiteit van de moeder dan automatisch moet beschermd worden. Anderen pleiten ervoor dat een onafhankelijke instantie in dat geval de belangen afweegt en een oordeel velt. Het Kinderrechtencommissariaat is vóór de mogelijkheid om discreet te bevallen, zij het onder de duidelijke voorwaarde dat het artikel 7 van het Kinderrechtenverdrag gerespecteerd wordt. Dit houdt in dat wanneer een vrouw bevalt, haar persoonlijke gegevens geheim worden gehouden voor derden. De naam van de moeder wordt niet vermeld op de geboorteakte van het kind, maar de gegevens van de moeder worden wel bewaard. Als het kind een bepaalde leeftijd heeft bereikt, kan het dan zijn of haar afstammingsgegevens Ethische Perspectieven 26 (2016)4, p. 350

6 opvragen. Mocht de geboortemoeder weigeren, zien wij in de eerste plaats mogelijkheden in bemiddeling. Wij hebben begrip dat er conflicterende belangen kunnen zijn tussen de vrouw die om privacyredenen anonimiteit als geboorte-ouder wil en het kind dat wil weten wie zijn geboorte-ouder is. We vragen in deze situatie dat een onafhankelijke instantie een belangenafweging maakt en een beslissing neemt over de vraag of de anonimiteit van de geboorte-ouder opweegt tegen het belang van het kind om zijn ouder te kennen. Duitsland wijst ons hier de weg. Sinds mei 2014 is het er mogelijk om vertrouwelijk of discreet te bevallen. Een vrouw kan onder een andere naam een kind ter wereld brengen, maar laat wel haar persoonlijke gegevens achter. Kinderen kunnen als ze zestien jaar zijn, de echte naam van hun moeder opvragen. Als deze daar bezwaar tegen maakt, besluit een rechter na belangenafweging uiteindelijk of haar identiteit al dan niet bekend gemaakt wordt. Wanneer een geboortemoeder echter op zoek gaat naar informatie over het kind van wie ze discreet beviel en het kind hierin niet toestemt, zien wij in de eerste plaats ook hier mogelijkheden tot bemiddeling. Indien het kind echter niet toestemt, stopt het verhaal. Kinderen uit een discrete bevallingen zitten immers in een situatie waarvoor ze niet kozen, een situatie die zich kenmerkt door een grote afhankelijkheid van derden. Om die reden menen we dat een belangenafweging op dat ogenblik niet noodzakelijk is. Dit belet niet dat het kind dat weigert, zijn mening na verloop van tijd kan herzien. Tot slot pleiten we ook voor een regeling die discreet bevallen mogelijk maakt, laagdrempelig en eenvoudig op te starten is. Begeleiding van afstandsmoeders is cruciaal. Zij moeten grondig geïnformeerd worden teneide bewust een keuze te maken. Zij moeten ook de nodige tijd krijgen om een gefundeerde beslissing te nemen. Wanneer kinderen vragen stellen, dan kan het voor hen zeer belangrijk zijn om te vernemen dat de beslissing tot afstand overwogen tot stand is gekomen en geen paniekbeslissing is geweest. 4. Nood aan een onafhankelijk afstammingscentrum In de verschillende adviezen geven we aan dat de bevoegdheid tot registratie, bewaring, beheer en kennisgeving over de afstamming van het kind toevertrouwd moet worden aan een onafhankelijke instantie. Momenteel onderzoekt een werkgroep hoe zo n afstammingscentrum vorm kan krijgen. Deze werkgroep, waar ook de kinderrechtencommissaris deel van uitmaakt, kwam er op vraag van de Minister van Welzijn in navolging van het expertenpanel gedwongen adopties dat onder meer de oprichting van een afstammingscentrum en een DNA-databank adviseerde. 20 Ethische Perspectieven 26 (2016)4, p. 351

7 Het afstammingscentrum zou niet alleen een DNA-databank huisvesten, maar ook een plaats zijn waar iedereen terecht kan met vragen over zijn of haar afstamming en voor ondersteuning en begeleiding aan alle betrokken partijen. Omwille van de focus van het artikel, beperken we ons tot het beschrijven van de mogelijke betekenis van het afstammingscentrum in de situaties van discrete bevalling en gekende donorconceptie, maar ook in afwachting van een wettelijke regeling in de situaties van anonieme donorconceptie en anononieme bevalling. Zowel donoren, geboortemoeder, kid-kinderen en kinderen uit discrete en anonieme bevalling kunnen hier immers aankloppen. Het centrum kan hun informatie geven of de mogelijkheid bieden om een DNA-staal te laten opnemen in de databank. Indien België de anonimiteit van donoren opheft, kan er een apart register met gekende donoren en donorkinderen worden opgesteld waarbij er een automatische matching is. Deze automatische matching tussen kind en moeder geldt ook wanneer België discreet bevallen mogelijk maakt. Voor kinderen die geboren zijn vóór de afschaffing van donoranonimiteit, blijft de anonimiteit gelden. Wel kunnen deze donoren vrijwillig hun anonimiteit opheffen en zich aanmelden bij het afstammingscentrum. Ook kinderen met een anonieme donor kunnen aankloppen bij het afstammingscentrum. Als een match volgt, hebben deze kinderen hetzelfde recht op toegang tot informatie als donorkinderen die verwekt zijn na het afschaffen van donoranonimiteit. In Nederland bijvoorbeeld werd donoranonimiteit in 2004 opgeheven. Om donorkinderen die voordien geboren zijn kans te geven verwanten te vinden, richtte fiom een kid-dna Databank op. 21 Donorkinderen en donoren kunnen hier hun DNA laten opnemen. Sinds de oprichting van de databank schreven al 541 donorkinderen en 233 donoren zich in, en werden al 129 personen gematcht. Daarbij waren 33 donoren en 96 donorkinderen betrokken. 22 In alle gevallen dient bij matching kwalitatieve begeleiding aangeboden te worden waarbij de wederzijdse verwachtingen worden getoetst. 5. Belang naar verder onderzoek inzake afstammingsvragen Tot slot willen we het belang van verdere reflectie en onderzoek inzake afstammingsvragen benadrukken. We zijn voorstander van een maatschappelijk en politiek debat over kinderen en hun opvoeding door ouders van wie zij niet biologisch afstammen. Dit debat vraagt een brede, interdisciplinaire invulling. De vraag waar we in onze samenleving familiebanden op baseren en hoe ze juridisch moeten worden vorm gegeven, zou het onderwerp moeten zijn van een brede discussie over familierecht. Veel nieuwe familievormen passen immers niet meer in het huidige Ethische Perspectieven 26 (2016)4, p. 352

8 familierecht. De ervaringen van kinderen en jongeren mogen hier niet ontbreken. Welke ondersteuning en begeleiding vragen ze? Hoe percipiëren kinderen en jongeren het (al dan niet anoniem) donorschap, draagmoederschap of adoptie? Deze belevingen zijn noodzakelijk om in het brede debat het perspectief en het belang van kinderen en jongeren duidelijk tot zijn recht te laten komen en het beeld van uitgebreide genetisch verwante netwerken te vervolledigen. Notes 1. Citaat van Ties van der Meer, voorzitter van Stichting Donorkind in Nederland. Zie A. Barendsen en L. Bosch, Afstammen van twee moeders, Right, maart 2013, pp Zie bijvoorbeeld de volgende adviezen van het Kinderrechtencommissariaat: Discreet bevallen ( , nr. 2), Verzoekschrift legaliteit adopties uit anonieme bevalling Frankrijk ( , nr. 6), Discreet bevallen met informatiewaarborgen voor het kind? ( , nr. 4), Gedwongen adopties vanuit kinderrechtenperspectief ( , nr. 13) en Alles in het teken van recht op afstammingsinformatie ( , nr. 16). Ze zijn te raadplegen op 3. F. Granet, L enfant conçu par procréation médicalement assistée et les projects de loi sur la bioéthique, in Mélanges à la mémoire de D. Huet-Weiller. Droit des personnes et de la famille. Parijs: L.G.D.J., 1994, p. 219; G. Pennings en hoofden van de fertiliteitscentra, Een recht dat nooit absoluut is, De Standaard, 21 mei A. Van der Linden en P. Vlaardingerbroek, De kansen en risico s van adoptie, Tijdschrift voor Familie- en Jeugdrecht 25 (2003), nr. 5, pp Voor een uitgebreide interpretatie van deze bronnen, zie L. Pluym, Het recht van het kind om zijn ouders te kennen (art. 7.1 IVRK) na heterologe medisch begeleide voortplanting, adoptie en draagmoederschap in België, Tijdschrift voor Jeugdrecht en Kinderrechten, 13 (2012), nr. 1, pp S. Detrick, The United Nations Convention on the Right of the Child: A guide to the travaux préparatoires. The Hague: Martinus Nijhoff Publishers, Kinderrechtencomité, Concluding Observations (Czech Republic, 2011), UN Doc. CRC/C/CZE/ CO/3-4, 8-9; Concluding Observations (Kazakhstan, 2003), UN Doc. CRC/C/15/Add. 213, Kinderrechtencomité, Concluding Observations (Swiss, 2002), UN Doc. CRC/C/15 Add.183, 28-29; Concluding Observations (Monaco, 2001), UN Doc. CRC/C/15/Add. 158, Kinderrechtencomité, Concluding Observations (UK and Northern-Ireland, 2002), UN Doc. CRC/C/15/ Add EHRM, Jäggi vs. Switzerland, 13 juli 2006, Applic. Nr / Voor een uitgebreide bespreken, zie L. Pluym, art. cit., p Wet 6 juli 2007 betreffende de medisch begeleide voortplanting en de bestemming van de overtallige embryo s en de gameten, BS 17 juli Twee nuanceringen moeten aangebracht worden op het principe van donoranonimiteit. Ten eerste kunnen ouders kiezen voor een bekende donor op voorwaarde dat er voorafgaand akkoord is met de donor. Ten tweede moeten de medische gegevens en de fysieke kenmerken van de donoren verzameld worden in fertiliteitscentra. De medische gegevens kunnen onder bepaalde voorwaarden worden meegedeeld aan de ontvangers van het sperma of de huisarts. Ethische Perspectieven 26 (2016)4, p. 353

9 13. Wetsvoorstel tot wijziging van de wet van 6 juli 2007 betreffende de medisch begeleide voortplaning en de bestemming van de overtallige embryo s en de gameten, wat betreft de anonimiteit bij donatie van gameten, Doc. 54 nr. 0618/ Human Fertilisation and Embryology Authority (hfea), Egg and sperm donation statistics report, Oktober 2014; zie ook interview Laura Witjens in Fiom-jaarverslag 2015, te raadplegen op: Kid-kinderen zijn kinderen geboren na kunstmatige in seminatie met donorzaad. 16. A. Indekeu, Anders en toch gewoon. Families na donorconceptie. Leuven: Lannoo Campus, 2016, p G. Pennings en hoofden van de fertiliteitscentra, Een recht dat nooit absoluut is, De Standaard, 21 mei F. Swennen, Leven in een leugen (opiniestuk), De Standaard, 22 mei Wetsvoorstel tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek wat betreft het discreet bevallen, buitengewone zitting 2010, nr. 5-46/1; Wetsvoorstel tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek om het bevallen in discretie mogelijk te maken, buitengewone zitting 2010, nr /1; Wetsvoorstel tot aanvulling van het Burgerlijk Wetboek met bepalingen inzake de discrete bevalling, zitting , nr /1; Wetsvoorstel tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek en het Gerechtelijk Wetboek om het discreet bevallen mogelijk te maken, zitting , nr /1; Wetsvoorstellen betreffende het discreet bevallen, zitting , nr / Eindrapport Expertenpanel, Wegen tot erkenning en herstel bij gedwongen adopties, April 2015, be/img/eindrapport-expertenpanel.pdf 21. Stichting Fiom kortweg Fiom genoemd is een Nederlandse stichting die gespecialiseerd is op ongewenste zwangerschap en afstammingsvragen. 22. Fiom, Jaarverslag 2015, Ethische Perspectieven 26 (2016)4, p. 354