De symbolische betekenis van bloedverwantschap

Transcriptie

1 De symbolische betekenis van bloedverwantschap De opheffing van de anonimiteit van de donor: pro en contra Arnold Burms * 1. Symbolische betekenis Bloedverwantschap is een biologisch gegeven van groot belang, maar de waarde die het heeft, hangt niet af van biologische factoren maar louter van de betekenis die mensen aan het fenomeen toekennen. Wie zonder het te weten uit donorinseminatie is geboren en ten onrechte gelooft dat zij door haar biologische vader werd groot gebracht, zal blijvend in de onwetendheid omtrent haar echte oorsprong verkeren. Niets zal haar uit de illusie halen. Niets sluit uit dat degene die zij haar vader noemt, zijn rol perfect vervult, even goed als een biologische vader dat zou doen. En ook als zij met die man die zij als haar vader beschouwt, geen goede band heeft, dan kan zij denken dat haar vader blijkbaar een slechte vader is. In principe is er niets te vinden dat een biologische vader voor haar zou kunnen zijn en dat een andere man niet zou kunnen zijn; zelfs de treffende gelijkenis die de biologische vader zou hebben, zou iemand anders in principe ook kunnen bezitten. En als er geen treffende gelijkenis is, dan zou de gedachte altijd kunnen zijn dat de vader niet echt op zijn dochter gelijkt. Ik heb die overbekende waarheid in herinnering gebracht, omdat ze vaak tegen alles in miskend wordt. Blijkbaar houden veel mensen er de vage en niet tot volledige klaarheid gebrachte gedachte op na, als zou de onbekende bloedverwantschap zich toch op één of andere manier doen gelden los van de betrokkenen zelf; ze geloven blijkbaar en vreemd genoeg dat de bloedverwantschap zich als biologisch gegeven ook in de menselijke relaties manifesteert. In feite zijn al die relaties ook zonder bloedverwantschap denkbaar. De relatie tussen je moeder en jezelf behoort tot het domein van de betekenissen en is alleen als betekenisrelatie van belang. Dat belang is echter tot stand gebracht door een biologische realiteit. Het is een onuitwisbaar biologisch merkteken dat verklaart waarom je moeder, ook als je haar nooit gekend hebt, toch belang voor jou heeft. * Arnold Burms is emeritus hoogleraar aan het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte (ku Leuven). Arnold.Burms@hiw.kuleuven.be Ethische Perspectieven 26 (4), , doi: /EPN by Ethische Perspectieven. All rights reserved.

2 Je bent met haar verbonden door het merkteken dat de bloedband is, en op grond daarvan kan je onbekende moeder voor jou toch enige betekenis hebben. Door de bloedverwantschap sta ik ook in dezelfde lijn als de zestiende-eeuwse voorvader die toentertijd als rondreizend toneelspeler enige naam had. Met hem ben ik verbonden door een merkteken dat telkens in rechte lijn van vader op zoon werd doorgegeven. Door het merkteken dat in zekere zin toevallig is maar tegelijk ook onuitwisbaar, kan hij eventueel ook voor mij iets betekenen. De relatie die bestaat tussen jezelf en je onbekende moeder is wezenlijk van dezelfde aard (zij het gradueel verschillend) als de relatie die ik heb met mijn zestiende-eeuwse voorvader. Zoals de erfelijke gelijkenis geen rol speelt in het laatste geval, zo zijn genetische factoren zonder belang in je affectie voor je moeder. 1 Veronderstel dat X een grote beroemdheid is, dat je voor X een grote, ietwat dweperige belangstelling koestert en dat je X alleen omwille zijn literair talent kent en bewondert. Ik zie iemand op een terras zitten en roep verbaasd uit: Kijk, daar is de zoon van X. Als je dat gehoord hebt, zal je wellicht nieuwsgierig opkijken. Je verwacht niet dat de zoon van X iets van diens genialiteit en literaire kwaliteiten heeft maar toch is het enigszins alsof je een contact met X zelf vergund is, alsof de zoon voor X een soort substituut is. Waarom denk je dat de zoon van X blijkbaar X kan vertegenwoordigen? Je bent door de zoon enigszins geboeid ook al heeft hij niets van X s literaire genialiteit de literaire genialiteit die de enige reden is waarom je in X geïnteresseerd bent. Je bent dus in iemand geïnteresseerd louter omwille van iemand anders, maar met die ander heeft hij helemaal geen relevante eigenschap gemeen! Alleen is er het merkteken. Je weet niet wat het belang van dat merkteken zou kunnen zijn. Het is gewoon alsof er een belangrijke eigenschap is overgedragen, maar je weet eigenlijk wel dat de overdracht enkel symbolisch is, dat de zoon van X enkel symbolisch met X verbonden is en daaraan al zijn belang dat hij voor jou heeft, ontleent. Hierin schuilt het raadsel of de paradox van de bloedverwantschap. We kunnen de waarde dat het merkteken voor ons heeft niet verklaren. Wel kunnen we het raadsel enigszins afzwakken door het te zien als onderdeel van een breder gegeven. We kunnen namelijk laten zien dat in allerlei fenomenen het volgende gebeurt: tussen twee verschillende dingen bestaat een materiële band; die materiële band heeft op zich geen relevantie; maar de aanwezigheid ervan wordt onvermijdelijk als relevant ervaren. Zo gebeurt het bijvoorbeeld met relicten: een kledingstuk dat door je moeder gedragen werd kan voor jou een speciale betekenis hebben. Voor die betekenis is het essentieel dat het kledingstuk het echte is: een perfecte namaak (zo perfect dat Ethische Perspectieven 26 (2016)4, p. 356

3 je het niet zou kunnen zien dat het om een kopie gaat) zou die rol niet kunnen vervullen. Blijkbaar is een materiële band vereist: het voorwerp moet door je moeder gedragen zijn, ook al kan je dat op geen enkele manier zien. Je weet niet waarom die materiële factor ertoe doet; maar hij doet ertoe. Bloedverwantschap heeft alleen betekenis omdat mensen er betekenis aan hechten. Aan die waarheid moet echter iets worden toegevoegd: als mensen betekenis hechten aan bloedverwantschap dan is dat niet omdat ze dat gewild of beslist hebben. Ze hebben niet gekozen aan bloedverwantschap een speciale betekenis te geven. Het is omdat die betekenis hen in de greep heeft en tot de verbeelding spreekt, dat ze voor hen belangrijk is. Blijkbaar is dat een gegeven waarmee de mens zich moeilijk kan verzoenen. Hij kan moeilijk aanvaarden dat we in de greep zijn van betekenissen die een louter menselijke oorsprong hebben. Het is nochtans een fenomeen waarmee hij voortdurend geconfronteerd wordt. Ik beperk me hier tot één voorbeeld: onze bereidheid om de doden te eren. De meeste mensen geloven niet langer in een hiernamaals; ze geloven niet dat de overledene zich nog van iets bewust is, maar toch eren ze allemaal de doden. In zekere zin doen ze alsof de dode nog in leven is: ze voelen schroom tegenover het dode lichaam; ze willen met de wensen van de overledene rekening houden; ze bezoeken zijn graf en richten zich in gedachten tot hem Omdat ze doen alsof de dode nog leeft en zich van wat gebeurt bewust is, zou men dus kunnen zeggen dat hun houding tegenover de overledene louter symbolisch is. Deze uitspraak is in zekere zin juist maar hij lijkt toch geen recht te doen aan hun houding. Hierdoor lijkt men immers te kennen te geven dat ze zelf tot de gedachte gekomen zijn dat het om één of andere reden goed of waardevol is de doden te eren. Maar dat is niet het geval: ze zijn in de greep van de betekenis die de dodenverering voor hen heeft. 2. De donorconceptie als voldongen feit Er is ondanks het centrale meningsverschil iets gemeenschappelijks dat Guido Pennings aan de ene kant en Julie Ryngaert en Bruno Vanobbergen aan de andere kant verbindt. Ze geloven namelijk dat er geen echt bezwaar tegen donorconceptie bestaat. Daarmee gaan ze voorbij aan een cruciaal gegeven. Van de donor wordt verwacht dat hij enerzijds aan de bloedverwantschap geen enkel belang hecht en dus dat het hem niet echt kan deren dat er kinderen rondlopen die genetisch nauw verwant met hem zijn. Maar anderzijds is de donorconceptie gebaseerd op het verlangen Ethische Perspectieven 26 (2016)4, p. 357

4 naar eigen kinderen en op het geloof dat bloedverwantschap er wel toe doet. Deze contradictie heeft van bij de aanvang de donatie van gameten bepaald. Het meningsverschil dat intussen ontstaan is, komt uit die innerlijke tegenstrijdigheid voort. Er zou geen discussie pro of contra de opheffing van anonimiteit van de donor nodig zijn geweest, indien de praktijk van gametendonatie niet was ingevoerd. Het is intussen veel te laat om een strijd te voeren tegen de praktijk van de gametendonatie. Veel kinderen zijn reeds geboren die hun bestaan eraan te danken hebben. We hebben alle redenen om aan te nemen hun ouders het beste met de kinderen voorhebben. Daartegen ageren zou vechten tegen windmolens zijn. Maar dat er een tegenstrijdigheid bestaat in de praktijk van de gametendonatie, blijft door dat alles niet minder waar. Als men tot het maken van een lange termijn voorspelling geneigd zou zijn, dan zou men de aanvaarding van die tegenstrijdigheid kunnen zien als de eerste fase van de geleidelijke ondergang van het hele systeem waarop de bloedverwantschap steunt. Als we nu als oefening een louter extern standpunt aannemen en doen alsof we helemaal niet gevoelig zijn voor de aansprekende kracht van de bloedverwantschap, dan kunnen we de vraag stellen wat er zou verloren gaan als het systeem van bloedverwantschap helemaal ten onder ging. Ouders krijgen in het systeem dat op bloedverwantschap steunt, een rol toebedeeld die vergelijkbaar is met posities in een traditionele samenleving. Eens bekleed met een bepaalde waardigheid, behoudt men die waardigheid ondanks de soms immense veranderingen die men in de tijd ondergaat. Men behoudt dezelfde positie ook al heeft men niet langer de eigenschappen die voor de positie geschikt zijn. Dit kan gemakkelijk verbonden worden met de vaste rol van de ouders in onze cultuur. Strikt genomen is daarvoor geen bloedverwantschap vereist. In principe kan die vastheid ook op andere manieren bereikt worden. Maar de bloedverwantschap functioneert wel als een merkteken dat de ouders en hun kinderen als het ware ondanks henzelf met elkaar verbindt. Hierdoor kan het gebeuren dat een moeder die haar rol schromelijk verwaarloost, van haar dochters of zonen toch nog een zeker respect of zekere genegenheid krijgt die uitgedrukt wordt door de gedachte ze is en blijft toch altijd mijn moeder. Bovendien weten de kinderen dat het vanzelf spreekt dat hun ouders altijd hun ouders zullen zijn en dat ze niet door andere personen zullen vervangen worden. Dit contrasteert met de gedachte, de vrees of de verwachting dat de opvoeders die niet voldoen weldra vervangen zullen worden door anderen en hierdoor ontstaat een zwakkere affectieve band. Omdat ze niet zullen en niet kunnen vervangen worden, bestaat, zo laat zich vermoeden, tussen ouders en kinderen Ethische Perspectieven 26 (2016)4, p. 358

5 een diepe band. Nogmaals: in principe zou dit ook op andere manieren kunnen worden gerealiseerd. 3. Het meningsverschil Over het meningsverschil tussen Guido Pennings aan de ene kant en Julie Ryngaert en Bruno Vanobbergen zal ik kort zijn. Gegeven dat de praktijk van gametendonatie een voldongen feit is en niet meer kan worden teruggedraaid, moet ik Guido Pennings gelijk geven. Het behoud van de anonimiteit van de donor lijkt me de enig juiste gevolgtrekking die uit de praktijk volgt. In tegenstelling tot Ryngaert en Vanobbergen heb ik geen ervaring met de vraag van van kid-kinderen om de donor te kennen en is mijn oordeel daarover van beperkte draagwijdte. Maar Guido Pennings geeft naar mijn gevoel stevige argumenten om aan die wens van sommige kid-kinderen niet tegemoet te komen. Het is natuurlijk spijtig dat op die manier sommigen gefrusteerd worden in hun verlangen om de donor te kennen. Men kan dat feit betreuren maar het is, lijkt me, een onvermijdelijk gevolg van de praktijk. Er is een tweede reden waarom ik het betoog van Guido Pennings bewonder. De gangbare redenen die men gewoonlijk geeft om de anonimiteit van de donor op te heffen, heeft hij met een aantal argumenten overtuigend weerlegd. Aan de hand van recente bevindingen toont hij aan dat kennis van de naam van de donor geen belang heeft voor het psychologisch welzijn van kinderen die van een donor afstammen. Meer in het algemeen laat hij zien dat de kennis van de genetische afstamming niet of nauwelijks reëel bijdraagt tot de identiteitsvorming van individuen. Willen diegenen die door donorconceptie zijn ontstaan, informatie inwinnen over hun biologische vader om op die manier hun eigen identiteitsvorming beter in handen te hebben? Of verlangen ze eerder hem eens te zien en te ontmoeten? De twee mogelijkheden zijn duidelijk heel verschillend. Zijn ze vooral in de tweede mogelijkheid geïnteresseerd, dan is hun fascinatie overwegend symbolisch en is het hen niet vooral te doen om het kennen van nuttige gegevens omtrent hun echte afstamming. In dat geval zijn ze niet in de erfelijke eigenschappen van de donor geïnteresseerd en hebben ze vooral een soort fascinatie voor de man die hun biologische vader is. Guido Pennings confronteert die mensen met de mogelijkheid om uitgebreide maar niet-identificeerbare informatie te verkrijgen over de donoren. Of ze daarmee genoegen nemen, zegt Pennings niet, maar uit de context begrijp ik dat dit niet voldoende voor hen is en dat ze verlangen hun donor te ontmoeten of echt te zien. Pennings suggereert dat ze hierin irrationeel zijn: ze weten zelf niet waarom ze hun Ethische Perspectieven 26 (2016)4, p. 359

6 donor willen zien en waarom informatie, hoe uitgebreid ook, voor hen niet volstaat. Maar er is wel degelijk een verschil tussen informatie over iemand hebben en die persoon zien of ontmoeten. Pennings erkent dit verschil niet en daarom is hij blind voor wat sommige mensen die hun donor zouden willen zien en ontmoeten uiteindelijk drijft. Hij begrijpt hen niet omdat hij met hun eigenlijke motieven geen rekening houdt en omdat hij niet inziet dat ze in de symbolische betekenis van bloedverwantschap geïnteresseerd zijn. Je zou ook kunnen zeggen dat Pennings dat wel begrijpt maar dat hij die mensen wil confronteren met wat ze eigenlijk denken. Eigenlijk zijn ze in de symbolische betekenis geïnteresserd maar omwille van hun onvermogen hun eigen motieven juist te interpreteren, denken ze ten onrechte dat ze in nuttige informatie geïnteresseerd zijn, in informatie die voor hun welzijn van groot belang is. Hier zouden we verder kunnen gaan en hun weigering om de waarheid te zien niet gewoon toeschrijven aan een normaal onvermogen of naïviteit, maar aan wat Sartre mauvaise foi noemt. Misschien laat hun hardnekkige weigering om hun ware motieven te aanvaarden, iets zien van hun verlangen: ze willen koste wat kost geloven dat ze werkelijk niets anders willen weten dan nuttige informatie. Als deze interpretatie klopt en ik ben ervan overtuigd dat ze geldt voor sommige donorkinderen dan kan in het verlangen om de echte, biologische vader of moeder te kennen een pathologisch motief onderkend worden. In dat geval moet men misschien zeggen dat de interesse voor het symbolische gekanteld is in het bijgeloof. Noten 1. Gelijkenissen spelen enige rol en zijn door genetische factoren bepaald. Maar laten we ons in alle eerlijkheid afvragen of de liefde voor een moeder wel degelijk bepaald is door het zien van die gelijkenissen. Ethische Perspectieven 26 (2016)4, p. 360