Zorg voor de Toekomst

Transcriptie

1 Zorg voor de Toekomst Leefstijl Resultaten van de actielijn Leefstijlinterventies & preventie in een notendop Februari 2013 Zorg voor de Toekomst Noord- en Oost-Groningen

2 Beste lezer, Wie zich inzet voor duurzame zorg in een krimpregio, komt haast vanzelf terecht op de noodzaak van preventie. Langs die weg kan immers enerzijds veel individuele gezondheidswinst geboekt worden en anderzijds de druk op de zorg verminderen. Het programma Zorg voor de Toekomst Noord- en Oost-Groningen koos daarom Leefstijlinterventies & preventie als een van de speerpunten. Dit scherpten we verder aan tot preventie van overgewicht en overmatig alcoholgebruik onder jongeren van 12 tot 19 jaar. Eén ding is zeker: er bestaat geen wondermiddel. Leefstijl is een kwestie van cultuur en jong aangeleerde gewoontes en dus taaie materie voor wie daar verandering in wil brengen. Maar er zijn wel conclusies te trekken uit projecten die elders en in deze regio uitgevoerd worden. Betrek je doelgroep. Kies een integrale aanpak. Wissel kennis en ervaringen uit. Wij hopen de komende jaren voort te bouwen op de lessen die we inmiddels op dit werkterrein hebben opgedaan. Die lessen geven we graag aan u door via dit document en via de andere e-boekjes, over Slimmer Organiseren, over Zorg Dichtbij en over de ervaringen van het samenwerkingsproces. Deze laatste hebben we uitgewerkt tot een boekje vol handige tips voor succesvol samenwerken. Marieke van Ginkel, programmaleider Zorg voor de Toekomst PS: Heeft u vragen of opmerkingen, of heeft u zelf in de praktijk bijzondere ervaringen opgedaan met leefstijlinterventies? Uw reactie is van harte welkom! Mail ons via zvdt@ zorginnovatieforum.nl. Inhoud Samenvatting 5 1 Zorg voor de Toekomst Noord- en Oost-Groningen 4 2 Actielijn Leefstijlinterventies & preventie 5 3 Wat hebben we geleerd over leefstijlinterventies bij jongeren? 6 4 De conclusie: we moeten kennis en ervaringen delen 7 NB Alle achterliggende documenten waar in dit e-boekje naar wordt verwezen, vindt u op 2 Zorg voor de Toekomst Leefstijl

3 Samenvatting actielijn Leefstijlinterventies & preventie Zorg voor de Toekomst Zorg voor de Toekomst Noord- en Oost-Groningen is een programma waarin verschillende partijen samenwerken aan duurzame zorg in een aantal krimpgemeentes in de provincie Groningen. De missie van het programma: goede en betaalbare zorg voor alle inwoners van Noord- en Oost- Groningen, nu en in de toekomst. Speerpunten: overgewicht en overmatig alcoholgebruik onder jongeren De actielijn Leefstijlinterventies & preventie richt zich op verbetering van de leefstijl van jongeren van 12 tot 19 jaar in Noord- en Oost-Groningen. Vroegtijdige preventie levert gezondheidswinst op voor individuen en bevordert dat de bevolking een minder groot beroep op de gezondheidszorg doet en actiever bijdraagt aan de samenleving. Preventie van overgewicht en overmatig alcoholgebruik zijn hierin de speerpunten. Deze keuze sluit aan bij landelijk en lokaal beleid. De genoemde problemen komen in Noord- en Oost-Groningen relatief veel voor. Dat blijkt ook uit de factsheets. Uitvoeringsplan Zorg voor de Toekomst stelde in samenwerking met de GGD Groningen een uitvoeringsplan op, met het uiteindelijke doel om jongeren te verleiden tot gezond gedrag. Het plan richtte zich op het ondersteunen van anderen bij het ontwerpen en uitvoeren van effectieve interventies. Daarom werd eerst geïnventariseerd welke interventies er in de regio uitgevoerd zijn en met welk resultaat. Vervolgens is ingezet op het uitwisselen van die kennis, ervaringen en goede voorbeelden. De inventarisatie van leefstijlinterventies in Noord- en Oost-Groningen Gemeentes en andere instanties doen heel veel op dit gebied. De doelgroep, de jongeren, wordt in een aantal gevallen bij het project betrokken. De projecten spelen veelal in op meerdere leefgebieden. De interventies worden uiteindelijk zelden verankerd in het reguliere beleid. Gemeentes en/of uitvoerende instanties onderzoeken vaak niet wat het effect van de interventie was. Ze lieten daardoor veel kennis en ervaring door hun vingers glippen. Gemeentes en andere instanties wisselden nauwelijks onderling ervaringen uit. De belangrijkste conclusie: er is weinig tot niets bekend over het bereik en de effectiviteit van de interventies op het gebied van overgewicht en overmatig alcoholgebruik in de regio Noorden Oost-Groningen. Hoe maken we gebruik van dit resultaat? Bovenstaande conclusie maakt duidelijk hoe we vooruitgang kunnen boeken: ervaringen bundelen, daar zoveel mogelijk kennis uit destilleren en die kennis breed toegankelijk maken. Zorg voor de Toekomst deed dat als volgt: Professionals en wetenschappers gingen op uitnodiging van Zorg voor de Toekomst in debat over leefstijlinterventies onder jongeren. De kennis over bestrijding van overmatig alcoholgebruik wordt ter beschikking gesteld aan de partners van het Groninger convenant Alcohol en Jongeren De GGD Groningen ondersteunt alle Groninger gemeentes en stelt de verzamelde kennis en ervaringen beschikbaar voor gemeentebestuurders en ambtenaren. 3 Zorg voor de Toekomst Leefstijl

4 Zorg voor de Toekomst Noord- en Oost-Groningen Samenwerken aan duurzame zorg Zorg voor de Toekomst Noord- en Oost-Groningen is een programma waarin verschillende partijen samenwerken aan duurzame zorg in een aantal krimpgemeentes in de provincie Groningen. De missie van het programma: goede en betaalbare zorg voor alle inwoners van Noord- en Oost- Groningen, nu en in de toekomst. De partners Zorgbelang Groningen Oosterlengte Zorggroep Meander Ommelander Ziekenhuis Groep (OZG) Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG) Menzis GGD Groningen De gemeenten Appingedam en Delfzijl (namens de gemeenten in Noord-Groningen) De gemeenten Oldambt, Stadskanaal en Veendam (namens de gemeenten in Oost-Groningen) Provincie Groningen Rijksuniversiteit Groningen (RUG) Zorg Innovatie Forum (ZIF) Speerpunten van het programma Het programma koos drie speerpunten. 1. Leefstijlinterventies & preventie gericht op jongeren vanaf 12 jaar; 2. Zorg Dichtbij - nieuwe vormen van zorg en dienstverlening met behulp van ICT en technologie; 3. Slimmer Organiseren - zorgketens onder de loep. Een kenmerkende aanpak Zorg voor de Toekomst voert zijn activiteiten uit op basis van twee belangrijke uitgangspunten, die samen de aanpak kenmerken: Participatie. Bij het uitwerken van de actielijnen streeft het programma naar zoveel mo gelijk participatie van professionals en patiënten/cliënten. Vraaggestuurde zorg ziet Zorg voor de Toekomst als een voorwaarde voor succes: het programma moet aansluiten bij de taal en de cultuur van de betrokkenen om een goede kans van slagen te hebben. Meten is weten. Feiten verhelderen de problematiek. Beschikbare gegevens over de situatie in de regio zijn op een rijtje gezet in factsheets. Beide uitgangspunten komen bij elkaar in de participatieve methode. Feiten en cijfers gecombineerd met de ideeën, wensen en meningen van de mensen om wie het gaat, vormen samen relevante input voor onderzoekers. Samen geven ze invulling aan de analyses en adviezen die onderzoekers kunnen aanbieden aan beleidsmakers. Beleid wordt in samenspraak wordt gemaakt en uitgevoerd. 4 Zorg voor de Toekomst Leefstijl

5 Actielijn Leefstijlinterventies & preventie Preventie begint met een gezondere leefstijl De actielijn Leefstijlinterventies & preventie richt zich op verbetering van de leefstijl van jongeren in Noord- en Oost-Groningen. Het belangrijkste doel is gezondheidswinst voor individuen: meer mensen die gezonder en daardoor gelukkiger blijven. Dat zorgt er tegelijkertijd voor dat er een minder groot beslag op de gezondheidszorg wordt gelegd en dat de bevolking in grotere mate beschikbaar is voor de arbeidsmarkt (ook in de zorgsector) of op een andere manier actief kunnen bijdragen aan de maatschappij. De actielijn is uitgewerkt door de GGD Groningen in samenwerking met het programmabureau Zorg voor de Toekomst. Dit gebeurde onder leiding van Leo Wanders, divisiemanager Lokaalgerichte Zorg en Jeugd van de GGD Groningen. Speerpunten: overgewicht en overmatig alcoholgebruik Onze huidige welvaart heeft een belangrijke keerzijde. Voedsel en een genotmiddel als alchohol zijn goedkoop, overvloedig beschikbaar en moeilijk te weerstaan. Overgewicht en overmatig alcoholgebruik komen veel voor en veroorzaken op de langere termijn allerlei gezondheidsproblemen, met een groot beroep op de zorg als onvermijdelijk gevolg. Zowel in landelijk als in lokaal beleid is hiervoor veel aandacht. Ook Zorg voor de Toekomst kiest daarom overgewicht en overmatig alcoholgebruik als speerpunten. Deze problemen komen in Noord- en Oost-Groningen relatief veel voor. Jong geleerd, oud gedaan Zorg voor de Toekomst richt zich op jongeren van 12 tot 19 jaar. De jeugd is een voor de hand liggende doelgroep voor preventie. Hoe eerder je ongezonde gewoonten afleert en een gezonde leefstijl aanleert, des te groter het positieve effect. Bovendien: eet- en drinkgewoonten worden op jonge leeftijd gevormd. Allereerst: de feiten op een rijtje Om te beginnen zijn de feiten over overgewicht en alcoholgebruik onder jongeren op een rijtje gezet in twee factsheets. Daaruit blijkt dat zowel overgewicht als overmatig alcoholgebruik een serieus probleem vormen in Noord- en Oost-Groningen. Leefstijl jongeren moeilijk te beïnvloeden Wat, wanneer en hoe we eten en drinken, vormen voor mensen diep ingesleten patronen die zich niet zomaar laten veranderen. Wie probeert daaraan te sleutelen, stuit vaak op taaie weerstand stuit, hoe overtuigend de gezondheidsargumenten ook mogen zijn. Zeker jongeren hebben wel iets anders aan hun hoofd dan bedenken dat het patatje oorlog of de blikjes bier die ze naar binnen werken misschien slecht voor ze zijn. Ze vormen een moeilijk te beïnvloeden groep. 5 Zorg voor de Toekomst Leefstijl

6 Wat hebben we geleerd over leefstijlinterventies bij jongeren? Kennis vergaren en delen Zelf projecten van de grond tillen was uitdrukkelijk niet de bedoeling. Wél het ondersteunen van anderen bij het ontwerpen en uitvoeren van effectieve interventies. Zorg voor de Toekomst zette op een rijtje welke interventies er in de regio uitgevoerd zijn en worden. Ook is ingezet op het uitwisselen van goede voorbeelden uit de praktijk. Dat geeft inzicht in wat werkt en biedt de stakeholders (met name gemeenten en GGD) handvatten om te komen tot een gecoördineerde en effectieve aanpak in de regio. Overzichten van interventies in Noord- en Oost-Groningen zijn opgenomen als bijlage bij de Eindrapportage Leefstijl. Inspiratie uit Frankrijk In Frankrijk zijn goede resultaten geboekt bij de aanpak van overgewicht onder jongeren. Daaruit kwamen vijf concrete uitgangspunten naar voren die inmiddels ook in Nederland ingang hebben gevonden onder de noemer Jongeren Op Gezond Gewicht (JOGG). De vijf uitgangspunten zijn: 1. Goede voorbereiding. Er wordt gewerkt op basis van een landelijk én een lokaal politiekbestuurlijk draagvlak. 2. Samenwerking en een integrale benadering. Scholen, gezondheidsdiensten, supermarkten, bedrijfsleven, sportverenigingen, ziekenhuizen en andere relevante partijen werken samen in een publiek-privaat verband. 3. Sociale marketing. Commerciële marketingconcepten en -technieken worden ingezet om positieve maatschappelijke of sociale veranderingen te bewerkstelligen. 4. Wetenschappelijke aanpak. De projecten en interventies worden wetenschappelijk begeleid, zowel in de voorbereiding, de uitvoering als de evaluatie. 5. Verbinding van preventie en zorg. De jeugdarts speelt een actieve rol bij het werken aan draagvlak voor het programma en het betrekken van andere professionals. Wat hebben we geleerd over leefstijlinterventies in Noord- en Oost-Groningen? De inventarisatie van projecten liet zien dat gemeentes en andere instanties heel veel (laten) doen op dit gebied. De doelgroep, de jongeren, wordt in een aantal gevallen bij het project betrokken. De projecten spelen in veel gevallen in op meerdere leefgebieden; thuis, school, sportclubs, enzovoort. De interventies bleken anderzijds vaak tijdelijk zijn; ze worden niet verankerd in het reguliere beleid. Subsidie op, project afgelopen. Gemeentes en/of uitvoerende instanties onderzochten vaak niet wat het effect van de interventie was, ze evalueerden onvoldoende grondig. Ze lieten daardoor veel van de kennis en ervaring die zij hadden kunnen opdoen met de projecten door hun vingers glippen. Gemeentes en andere instanties wisselden niet of nauwelijks onderling ervaringen uit. De belangrijkste conclusie: er is weinig tot niets bekend over het bereik en de effectiviteit van de interventies op het gebied van overgewicht en overmatig alcoholgebruik in de regio Noorden Oost-Groningen. 6 Zorg voor de Toekomst Leefstijl

7 Kennis en ervaringen delen De conclusie dat er weinig tot niets bekend is over het bereik en de effectiviteit van de interventies geeft meteen de richting aan waar winst geboekt kan worden. Zorg voor de Toekomst zet zich op verschillende manieren in om het leereffect te versterken door de ervaringen te bundelen, er zoveel mogelijk kennis uit te destilleren over wat werkt, en dit breed toegankelijk te maken: Wetenschappers en professionals gingen op uitnodiging van Zorg voor de Toekomst in debat over kansen en belemmeringen bij leefstijlinterventies onder jongeren. De kennis over bestrijding van overmatig alcoholgebruik wordt ter beschikking gesteld aan de partners van het begin 2012 in Groningen gesloten convenant Alcohol en Jongeren (gemeenten, OM, politie en GGD). De GGD Groningen ondersteunt alle gemeentes in de provincie Groningen bij hun gemeentelijk gezondheidsbeleid. De resultaten van de actielijn Leefstijlinterventie & preventie komen langs dat kanaal vanzelf beschikbaar voor gemeentelijke bestuurders en ambtenaren. Zorg voor de Toekomst wil in het algemeen meer te weten komen over de vraag hoe mensen met een lage sociaal-economische status (SES) beter bereikt kunnen worden en op welke manier zij effectief aangezet kunnen worden tot gezonder gedrag. Er wordt in samenwerking met de RUG nagedacht over een aanvraag voor dergelijk onderzoek bij ZonMW. Trekker Leo Wanders pleit voor integrale aanpak Slim verbinden van beleidsterreinen Leo Wanders, toenmalig divisiemanager Lokaalgerichte Zorg en Jeugd van GGD Groningen, was de trekker van de actielijn Leefstijlinterventies en preventie. De focus op overgewicht en overmatig alcoholgebruik vindt hij logisch dit zijn groeiende problemen die vooral in de lage inkomensgroepen voorkomen. En waar kun je beter beginnen met preventie dan bij de jeugd? Gemeenten doen van alles om de gezondheid van hun inwoners te bevorderen met projecten op het gebied van bewegen, gezond eten, alcoholgebruik, het tegengaan van vereenzaming van ouderen en ga zo maar door. Wat ze doen is zeer uiteenlopend, zegt Wanders. Dat gaat van hele concrete projecten tot aan een aanpak waarin gezondheidsbevordering in verschillende gemeentelijke beleidsterreinen wordt geïntegreerd. Daarbij kun je denken aan de inrichting van de openbare ruimte, onderwijs, openbare orde bij ieder onderwerp is een invulling denkbaar die de gezondheid van mensen dient. Zo n integrale benadering sorteert misschien wel een groter effect dan projecten die zich specifiek op gezondheid richten. De gemeentes hoeven het wiel niet allemaal opnieuw uit te vinden. De GGD ondersteunt de Groninger gemeentes in hun gezondheidsbeleid en via dat kanaal komen de geleerde lessen meteen terecht bij degenen die ze goed kunnen gebruiken. Het lastige van dit moment is natuurlijk dat er geen extra geld is. Maar juist daarom is het goed om te kijken naar het slimmer verbinden van verschillende beleidsterreinen. 7 Zorg voor de Toekomst Leefstijl

8 Wetenschappers en professionals in gesprek Zorg voor de Toekomst organiseerde in samenwerking met de RUG en de GGD Groningen zomer 2012 een minisymposium over de participatieve benadering in gezondheidspreventie, met als aandachtspunt onder meer overgewicht. Dr. Hinke Haisma, voedingskundige en demograaf, was een van de sprekers. Haar uitgangspunt is dat overgewicht een maatschappelijk probleem is, dat je als zodanig moet benaderen. Een puur medische aanpak twee lepels groente en een half uur bewegen per dag vindt ze te beperkt. Eten en bewegen zijn voor Haisma sociale fenomenen, diep verankerde aspecten van het leven die je niet zomaar even verandert. Ze betekenen niet voor iedereen hetzelfde. We moeten eerst meer te weten komen over waaróm mensen eten en bewegen zoals ze dat doen. Daarvoor moet je echt naar de basis. Sanne Visser doet op dit moment participerend onderzoek in het Oldambt, waarbij ze nagaat hoe er in gezinnen boodschappen gedaan worden en hoe er gekookt en gegeten wordt. Daar ben ik heel enthousiast over. Haisma merkte op het symposium dat haar benadering niet bij iedereen in even goede aarde viel. Een doel van de bijeenkomst was om professionals en onderzoekers samen te brengen en dat blijft een uitdaging. In de zaal zaten ook artsen en je kon voelen dat er onbegrip was: ik kwam met een vrij abstract verhaal, terwijl zij middenin de problematiek zitten. Haisma wil die kloof graag dichten: De medische kant is natuurlijk wel heel belangrijk. Ik vind alleen dat je ook sociale wetenschappen nodig hebt om interventies te ontwikkelen die echt aanslaan bij de mensen om wie het gaat. We kunnen niet zonder elkaar. Eetgewoontes in Oost-Groningen Demografe Sanne Visser onderzoekt momenteel, vanuit het onderzoeksprogramma Healthy Ageing, Population and Society van de RUG, de eetgewoonten van gezinnen met kinderen in de leeftijd van acht tot twaalf jaar in het Oldambt. Visser wil weten wat deze gezinnen eten, welke eetmomenten ze kiezen en welke betekenis de gezinsleden zelf aan eten hechten. De onderzoekster kiest een kwalitatieve, participatieve aanpak. Ze is tijdelijk in Oostwold gaan wonen om de leefomgeving van haar deelnemers en het voedselaanbod dat daar is, zelf te ervaren. De kinderen uit de gezinnen die ze volgt, hebben een fototoestelletje gekregen. Daarmee mogen ze foto s maken van wat ze maar willen, zolang het maar met eten te maken heeft. Visser interviewt daarna de kinderen, hun ouders en zo mogelijk ook de grootouders over wat ze eten en hoe ze tot hun keuzes komen. Visser is nog bezig het materiaal te analyseren. Haar voorlopige bevindingen zijn dat kennis en keuzes ten aanzien van eten van ouders op kinderen wordt overgedragen. De generaties sluiten op elkaar aan, al veranderen de omstandigheden natuurlijk wel. De grootouders waren vaak boeren en landarbeiders. De volgende generatie komt op een andere manier aan eten: tegenwoordig is de supermarkt de plek waar je voedsel koopt. Wat ze ook al kan zeggen, is dat de bezigheden van de kinderen in het gezin vaak bepalend zijn voor de eetmomenten en de keuze voor welk eten er gegeten wordt. Ze hoopt eind 2013 over het onderzoek te rapporteren. 8 Zorg voor de Toekomst Leefstijl