PERSPECTIEF. Gezamenlijk werkstuk Schilderen 3. Groep 1

Transcriptie

1 PERSPECTIEF Gezamenlijk werkstuk Schilderen 3 Groep 1 11 mei 2019

2 Deelnemers Renske Scherpenzeel De Schilderkunst Vermeer Gezicht op de Notre Dame Matisse Jan Laurijsen Bos met bomen David Hockney Vallende Bladeren Vincent van Gogh Hariette Raaijmakers Het banket van Herodes Domenico Ghiladio Straat met standbeeld Carel Willink Paul Sleiffer Agnes Bron Heilige Drie-eenheid Masaccio Maria Magdalena Rogier van der Weyden Knotwilgen Vincent van Gogh Zomer, duin in Zeeland Piet Mondriaan Nico van Wijk De kus van Judas Giotto De geboorte van Christus Giotto Kristine Baurichter In Orbit Tomás Saraceno Fontainebleau Hotel Ruud de Haas

3 Inleiding De komst van het perspectief markeert niet zo zeer de technische vooruitgang van de schilderkunst -dan zou men modernistische kunst, daar waar niet met perspectief wordt gewerkt, weer als een teloorgang van de schilderkunst kunnen beschouwen -, maar de komst van het perspectief markeert een nieuwe functie van de kunst, een nieuwe wereldbeschouwing, een nieuw mensbeeld. De oude, Byzantijns-Italiaanse kunst diende de spiritualiteit. Het geloof werd beleden, het verhaal moest verteld. Met, dat niet alleen het spirituele, het didactische, het educatieve, het dienende van de kunst voorop stond, maar de mens zichzelf belangrijk ging vinden en daarmee de wereld waarin hij fysiek stond, werd de natuurlijke weergave belangrijk. Toen ontstond de behoefte aan perspectief, de beleving van het drie-dimensionale in een plat vlak. Verdwijnpunten, kleurenperspectief, coulissen, atmosferische perspectief, trompe l oeil, developing spacce lijnperspectief zijn termen die de revue passeren in de bijdragen van de zeven deelnemers aan groep 1 van Schilderen 3. Het verschijnsel perspectief wordt breed behandeld. Ook is er een spreiding in de tijd en in kunststijlen. Van de eerste pogingen tot perspectief uit de middeleeuwen tot het meest recente, ruimtelijke werk. Onze groep heeft hier met plezier aan gewerkt en de kennis omtrent het verschijnsel perspectief kunnen verdiepen. Nico van Wijk Namens groep 1 van Schilderen 3 9 mei 2019

4 Renske Scherpenzeel De Schilderkunst Johannes Vermeer Oliverf op doek 120x100 cm Kunsthistorisches Museum Wien Het linker gedeelte van het schilderij wordt overheerst door een zwaar en fraai gordijn en de achterkant van de rug van de schilder, de donkere vorm die afsteekt tegen de lichtere achtergrond. meestal een repoussoir genoemd, om diepte in het schilderij aan te brengen. De achtergrond is lichter en je kijkt met het licht mee, naar het onderwerp van de schilder. Hij schildert haar vanuit normale ooghoogte, ook het perspectief van de kijker. Ze staat in het licht en de jurk van de vrouw kent veel schaduw/ licht en kleurschakeringen die de vorm ( plasticiteit) van het onderwerp mooi weergeven.

5 Het contrast is op de voorgrond sterker en met sterkere kleuren ( geel / zwart ) gordijn tegen de wat fletsere kleuren, het wandkleed, de jurk op de achtergrond. ( atmosferisch perspectief) Het gordijn geeft ons het gevoel dat we (als enige) een blik in het atelier van Vermeer mogen werpen. Het is een van de weinige schilderijen van Vermeer waarop ook het plafond is te zien. Ook dat heeft het effect dat je blik naar binnen getrokken wordt. In de zwart-wit marmeren vloer, met vijf tegels steeds een kruis vormend, heeft Vermeer zijn beheersing van de leer van het perspectief laten zien. Door blauwe voorwerpen op de achtergrond te plaatsen de jurk) met invallend licht, of juist rode voorwerpen vooraan (de kousen), wordt de afbeelding dieper. Het is een prachtige inkijk in een atelier. Gezicht op de Notre Dame (Vue de Notre Dame) 1914 Matisse Olieverf op linnen, 147,3 x 94,3 cm, New York, Museum of Modern Art. Dit werk van Matisse wordt gezien als het hoogtepunt van een periode waarin hij vormen reduceert tot geometrische grondpatronen. Dit is het laatste van vijf werken van een hele serie gezichten van de Notre Dame. Het werk is geschilderd vanaf de vijfde verdieping van het pand aan de Quai Saint

6 Michel 19. Dit verklaart deze positie van de Notre Dame. Het is een uitzicht uit een raam, de rechter raamstijl is de verticale lijn rechts. De verticale en horizontale lijnen geven een abstracte structuur op het blauwe beeldvlak. De diagonalen geven de diepte aan. Het is het lijn perspectief. De groene struik, werk versterkend, zowel qua kleur als met de schaduw.. Ook de schaduw achter de Notre dame ( het zwart dat Matisse gebruikt) werk versterkend en de vorm komt als het ware los. De lichtvlakken aan de zijkant van de torens zorgen eveneens voor een versterking van het lijn perspectief Er wordt wel gezegd dat Matisse, weg vlucht van de werkelijkheid door de geometrie van de kerk..

7 Jan Laurijsen Bos met bomen 2008 David Hockney i-pad Woldate Dit werk heeft ruimte-suggestie door de grootte van het schilderij. De diepte in het schilderij komt door de boomstammen en bomen op de voorgrond die omlijnd zijn. De bomen zijn ook achter elkaar en kleiner geschilderd dit geeft ook diepte, dit heet repoussoir. De kleuren van de bomen zijn lichter en minder scherp geschilderd, dit is atmosferisch perspectief. Ik heb David Hockney en Vincent van Gogh gekozen omdat Hockney zich heeft laten inspireren door kleuren van Van Gogh. Beide kunstenaars lieten zich niet beperken door een strak lijnperspectief. Ze gebruikten hiervoor de kleuren en de vormen.

8 Vallende bladeren 1889 Vincent van Gogh Olieverf op doek 74x61cm Van Gogh vond net als Hockney het lijnperspectief niet zo belangrijk. Ze vonden de compositie, de vormen en kleuren belangrijker. In dit schilderij is wel repoussoir toegepast, de bomen op de voorgrond zijn groter en sterk omlijnd. De bomen achterin het park zijn vager en kleiner, op de voorgrond en in de voorste bomen zijn warme kleuren gebruikt, dit is atmosferisch perspectief. De horizontale paadjes geven een ruimte suggestie. Er zit ook overlapping in de bomen, dit geeft dieptewerking.

9 Het banket van Herodes. Domenico Ghilandaio Fresco in de Basiliek Santa Maria Novello in Florence. Hariëtte Raaijmakers Het is een punt perspectief. Alle lijnen komen samen. Het verdwijnpunt is in het oog van de hoofdpersoon.

10 Straat met standbeeld 1934 Carel Willink Olieverfschilderij. 75x100 cm In lijnperspectief geschilderd. Het verdwijnpunt ligt aan het eind van de straat, op de horizon, op ooghoogte. Dat kun je ook zien aan de hoofden van de twee personen die in de straat lopen. Hun hoofden zijn precies op de horizon afgebeeld.

11 Paul Sleiffer Heilige drie eenheid Masaccio Fresco 667 x 317 cm Santa Maria Novella Firenze Italy De schildering van de Heilige drie-eenheid welke ik in april 2019 echt heb gezien in Florence. Ik was perplex van de schoonheid en de prachtige 3D effecten. Prachtig! Masaccio gebruikt kleur, schaduw, atmosferisch en geometrische perspectief in achter en voorgrond door het gebruik maken van heldere of vage kleuren de grote van de figuren of objecten.

12 Maria Magdalena (1450) Het rechter paneel van het Braque-drieluik. Rogier van der Weyden 1399/ olieverf op paneel (41 34 cm) ca Musée du Louvre, Parijs Een schilder kan het atmosferisch perspectief toepassen in een schilderij waarin ook een landschap is weergegeven, waarbij de achtergrond vaag met een grijsblauwe kleur in de donkere partijen wordt afgebeeld. De menselijke hersenen verwerken deze beelden zodanig dat een illusie van diepte wordt. Deze techniek van vervagen is vermoedelijk in de renaissance voor het eerst toegepast, onder anderen door Masaccio en Leonardo da Vinci in de Mona Lisa ( ). De in België geboren schilder Rogier van der Weyden, uit de 15e eeuw, maakt gebruik van het atmosferisch perspectief. Er wordt diepte gesuggereerd door op de achtergrond onscherpe lijnen en blauwige tinten te gebruiken en op de voorgrond juist heldere, rode tinten. De techniek schept een beeld zoals bekend in noordwest-europa, waar heiige luchten vaak voorkomen. In het droge Midden- Oosten komen dergelijke luchten echter minder vaak voor.

13 Agnes Bron Knotwilgen 1888 Vincent van Gogh Olieverf op doek 31,5 x 34,5 cm Van Goghmuseum Amsterdam Donkere vormen of kleuren lijken meer naar voren te komen dan lichte. Door vervaging worden kleuren naar de verte minder verzadigd. Koele kleuren lijken ver weg te zijn en warme kleuren komen naar voren. Ofschoon de drie knotwilgen in het koele, dus wijkende, blauw zijn weergegeven, benadrukt Van Gogh hun nabijheid door een donkere contour aan de bomen mee te geven.

14 Zomer, duin in Zeeland 1910 Piet Mondriaan Olieverf op doek 134 x 195 Ook Mondriaan gebruikt kleur om een diepte effect te bereiken. Opvallend is dat hij licht blauw gebruikt om de voorgrond aan te geven en donkerblauw in de verte. Diepte ontstaat hier door de gebogen lijnen van het geel het laten zien van de horizon.

15 Nico van Wijk De kus van Judas Giotto ca Fresco Capella degli Scrovegni Padua Giotto behoorde tot de eersten die zich losmaakten van de traditionele Byzantijnse vormen. Het perspectief dient zich aan in dit fresco, maar is er nog niet volledig. De hoofden van de personages zijn even groot, of zij nu op de voorgrond staan of meer naar achter. Ook de nauwkeurigheid waarmee zij zijn uitgewerkt is identiek, waardoor geen diepte-effect optreedt. De personages zijn en profil afgebeeld, wat een links-rechts dynamiek geeft, het effect van coulissen, achter en naast elkaar geplaatst. Er is geen beweging van achter naar voor of andersom van voor naar achter. Het gebruik van attributen die aan de achterkant van de scène worden geplaatst, de stokken en ook de hoorn, geeft het vermoeden dat daar op de achtergrond iets plaats vindt. Het werk krijgt hiermee een dramatische diepte, er gebeurt daar iets. De aandacht van alle gezichten is links-rechts gericht, terwijl het drama, het verraad van Jezus, zich op de voorgrond afspeelt. Giotto lost dit op door in deze coulissenstructuur een heftig aandachtspunt in die coulissen te plaatsen. Petrus steekt met een mes. Ook de figuur met de wijzende hand, rechts in het werk, onderstreept de links-rechts dynamiek. Hij bevestigt de coulissen-opbouw van dit fresco.

16 De man in de paarse mantel Maar waar zit dan wel het perspectief? De man in de paarse mantel onttrekt zich aan de overige wetmatigheden van dit werk. Hij brengt het perspectief. Niet met lijnen naar een verdwijnpunt op de horizon, niet met kleurverloop. Hij staat vóór de groep. Zijn voeten zijn lager geplaatst, waarmee hij enigszins buiten de groep komt te staan. Zijn voeten hebben ook allebei een verschillende richting. Wij zien hier verkorting, wat een perspectivische werking geeft. De kleuren op de grond hebben ook een perspectivische verwijzing naar achteren. De man met de paarse mantel onttrekt zich aan de platte coulissen-structuur van de rest van de afbeelding. Zijn kijkrichting staat haaks op die van de anderen, Wij zien hem niet en profil, maar op de rug. Hij kijkt de groep in, verder weg van de toeschouwer, de diepte in. De dynamiek van zijn lichaam is schuin naar voren. Gezien de stand van zijn voeten, staat hij perspectivisch dichter bij ons dan bij Jezus en Judas. Hij grijpt in, in een situatie -het steken met een mes- die zich een coulis meer naar achter afspeelt. Door het vastgrijpen van de mantel verbindt hij twee coulissen en laat zo een dramatisch perspectief ontstaan. Met deze gestalte brengt Giotto perspectief in dit werk, perspectief ontstaan door lichaamshouding, kijkrichting en handelingsrichting van deze man met de paarse jas. De Geboorte van Christus Giotto Fresco In de Beneden kerk van de San Francesco in Assisi, Italië De schilderkunst slaat nieuwe wegen in. De weergave van ruimte, landschap, perspectief krijgt vorm. De nieuwe kunst is een breuk met de eeuwenlange traditie van de Italiaans- Byzantijnse kunst. In het fresco De geboorte van Christus van Giotto, is die overgang waarneembaar. De engelengroepen in de blauwe hemel en in de stal zijn nog traditioneel afgebeeld, met gouden aureolen. Een opsomming van bijna identieke elementen, zonder onderlinge relatie. Opvallend is wel dat de hemelgroepen vaart hebben. Zowel bij de linker- als rechtergroep

17 verbeeld door vegen in het blauw. Ook de beide engelengroepen in de stal zijn overwegend statisch, maar minder gelijkvormig dan de hemelgroepen, door hun onderling verschillende kleding. Twee engelen van de rechtergroep hebben een afwijkende kijkrichting. Kennelijk zijn zij meer geïnteresseerd in de os en de ezel dan in het tafereel met Maria en Jezus. Een derde engel heeft de handen niet gevouwen, maar lijkt meer een vuist te maken. Hier dus eveneens dynamische elementen, vormen die massa geven, diepte aan de figuren. Opvallend is de engel die zich los maakt van de groep en zich richt tot de beide herders ter rechterzijde, twee figuren die realistisch, met volume en beweging zijn weergegeven. De twee vrouwen op de voorgrond zijn kleiner afgebeeld dan Maria, die verderop in de stal zit. Perspectivisch onjuist, maar passend in de Byzantijnse traditie dat het belangrijke groot en het onbelangrijke klein wordt afgebeeld. Het vertellende element, als in een stripverhaal, zien wij in Christus, die tweemaal wordt afgebeeld. Op de voorgrond wordt de pas geboren Christus gewassen en verzorgd, wel al stevig ingebakerd. In de stal houdt Maria hem in de armen. Schitterend, ontroerend en heel modern, is het enigszins genegen hoofd van Maria. Ontroerend omdat Giotto er hier in slaagt om het hele verhaal er omheen, het sacrale, het didactische, het esthetische, te doen vergeten voor de schoonheid van de blik van de moeder die in liefde kijkt naar haar kind. Daarmee overbrugt hij eeuwen met al hun voorbijtrekkende theorieën, en bereikt hij de toeschouwer op het wezenlijke niveau van mens-zijn. En dan het lijnperspectief, toegepast op het matras, gebogen als het daar ligt, met ronde hoeken en de door zachte schaduwen aangegeven ronde randen. De stal, een constructie waar technisch weinig op valt af te dingen. Wanneer wij het matras, de voedertrog en de stal onderling vergelijken, zien wij dat de notie verdwijnpunt nog niet is ontwikkeld. Het zijvlak van het dak zo minimaal weer te geven, omdat het perspectief dat zo vraagt, is moedig. De Geboorte van Christus is een fresco dat getuigt van de geboorte van de nieuwe richting van de schilderkunst, doortellend tot vandaag.

18 Kristine Baurichter In Orbit 2018 Tomás Saraceno Installatie Museum K21 Düsseldorf Enveloping space : Licht en donker Amerikaanse term, de afmeting van een werk is zo groot dat je er door omgeven wordt. In m3, onder een koepel In Düsseldorf museum K Onder glazen koepel kan men over staaldraad-netwerk klimmen De netwerken geven mogelijkheid tot verplaatsing op drie lagen. Men kan staan, liggen en kijken naar anderen op andere niveaus. Hij heeft hiermee een nieuwe wereld, een nieuwe ervaring, dimensie gecreëerd.

19 Mural Fontainebleau hotel Ruud de Haas Trompe l oeil Muurschildering 30x40 m Miami Kunstenaar Richard Haas maakte handig gebruik van trompe l'oeilmagie toen hij een zes verdiepingen tellende muurschildering ontwierp voor het Fontainebleau Hotel in Miami. Valse afwerkingen veranderden een lege wand in een triomfboog gemaakt van gemetselde stenen blokken (hierboven afgebeeld). De enorme gecanneleerde kolom, de dubbele kariatiden en de bas-reliëfflamingo's waren kunstjes van licht, schaduw en perspectief. De lucht en de waterval waren ook optische illusies, waarbij voorbijgangers werden overgehaald te geloven dat ze door de boog naar het strand zouden kunnen wandelen. De muurschildering van Fontainebleau vermaakte Miami-bezoekers van 1986 tot 2002, toen de muur werd gesloopt om plaats te maken voor het echte, in plaats van trompe l'oeil, uitzicht op het resort aan het water. Commerciële muurkunst zoals de muurschildering van Fontainebleau is vaak van voorbijgaande aard. Het weer heeft een tol, smaakt verandert en nieuwbouw vervangt het oude.

20 Addendum Dit is een overzicht van definities en uitleg van diverse aspecten van het perspectief, verzorgd door Renske Scherpenzeel. Perspectief overzicht. Normale ooghoogte Alles wat hoger is dan het standpunt van de tekenaar, kunstenaar of fotograaf steekt boven de horizon uit. Alles wat lager of kleiner is, blijft onder de horizon. Op onderstaande afbeelding bevinden alle ogen van de even grote mensen zich exact op de horizon. Kikvorsperspectief In het kikvorsperspectief bevindt het standpunt zich heel laag. De horizon bevindt zich dan ook zeer laag in de afbeelding. Vrijwel alles steekt boven de horizon uit.

21 Vogelperspectief. In het vogelperspectief bevindt het standpunt zich heel hoog. De horizon bevindt zich dan hoog in de afbeelding. Verdwijnpunten Bij het lijnperspectief speelt de horizon een grote rol. Op de horizon liggen namelijk de verdwijnpunten. Evenwijdige lijnen in een landschap komen, als ze tot in de verste verte worden doorgetrokken, bij elkaar in het verdwijnpunt op de horizon. Kleurperspectief is het verschijnsel dat met kleuren en dieptewerking in een kunstwerk kan worden verkregen. Een belangrijke toepassing hiervan is het atmoferische perspectief. Atmosferisch perspectief Maria Magdalena door Rogier van der Weyden

22 Illustratie van de werking van de hersenen bij blauw en rood In de linker figuur komt het rode ovaal naar voren ten opzichte van de blauwe achtergrond. In de rechter figuur wijkt het blauwe ovaal naar achteren ten opzichte van de rode voorgrond. Atmosferisch perspectief of luchtperspectief is een schildertechniek waar vooral door het gebruik van kleur een indruk van diepte in het schilderij kan worden gebracht. Het is gebaseerd op waarnemingen in de buitenlucht, die door schilders worden toegepast om het gewenste effect te bereiken. De effecten van afstand op de kleuren in een landschap zijn: Afname van het contrast en daardoor minder goed waargenomen details (strooilicht maakt de donkere partijen minder donker); Blauwkleuring van donkere partijen, een effect dat 's zomers erg uitgesproken is, maar bij helder weer slechts bij zeer grote afstanden waarneembaar; Ineenvloeien van de kleuren van de achtergrond. Deze effecten zijn alle te herleiden tot verstrooiing. Bij grotere afstand is de luchtkolom tussen waarnemer en ver verwijderde voorwerpen erg lang, zodat licht van boven soms wordt verstrooid naar de waarnemer toe en licht afkomstig van het voorwerp wordt verstrooid dat de waarnemer daardoor niet meer bereikt. Schilderkunst Een schilder kan het atmosferisch perspectief toepassen in een schilderij waarin ook een landschap is weergegeven, waarbij de achtergrond vaag met een grijsblauwe kleur in de donkere partijen wordt afgebeeld. De menselijke hersenen verwerken deze beelden zodanig dat een illusie van diepte wordt geschapen. Als we door een donkere koker iets verder verwijderde partijen waarnemen valt de blauwkleuring veel meer op, dit omdat er automatisch voor gecompenseerd wordt in de hersenen. Deze techniek van vervagen is vermoedelijk in de renaissance voor het eerst toegepast, onder anderen door Leonardo da Vinci in de Mona Lisa ( ). De Nederlandse schilder Rogier van der Weyden, ook uit de 15e eeuw, maakt gebruik van het atmosferisch perspectief. De rode linkerarm van Magdalena suggereert een grote diepte ten opzichte van de verre blauwe berg op de achtergrond. Ook de witkleuring van de hemelkoepel naar de horizon valt op. De techniek wordt ook gebruikt bij stillevens. Door blauwe voorwerpen op de achtergrond te plaatsen, of juist rode voorwerpen vooraan, wordt de afbeelding dieper. De meeste schilders zullen dan ook niet een rode muur, maar liever een blauwachtige muur toepassen als achtergrond voor het schilderij.

23 Hetzelfde geldt bij een schilderij van een interieur, alle niet direct door de zon beschenen plekken krijgen een blauwkleuring, die toeneemt met grotere afstand. foto atmosferisch perspectief atmosferich perspectief powitrzna Trompe-l'oeil is een schildertechniek die bedrieglijk realistisch aandoet. Het woord trompe-l'oeil is Frans en betekent letterlijk "bedrieg het oog", ofwel gezichtsbedrog Over het algemeen wordt het in stillevens toegepast maar ook in muurschilderingen om bijvoorbeeld de echte aanwezigheid van pilaren of standbeelden te suggereren. In plafondschilderingen kan met deze techniek gesuggereerd worden dat er bijvoorbeeld een koepel op de ruimte aanwezig is zoals bijvoorbeeld in de kerk van SantÍgnazio te Rome. Een specifieke vorm van de trompe-l'oeil is de anamorfose. Door het zeer nauwkeurig schilderen van de vormen en vooral de schaduwen van de voorwerpen wordt een sterke illusie bereikt. De belichting moet dan strikt overeenkomen met de belichting die van nature in de ruimte aanwezig is. Deze zeer bewerkelijke en kunstige vorm van schilderen kan worden gezien als een begerenswaardig ambacht, dat ook vrij kostbaar was. De Romeinen gebruikten deze techniek al door op muurschilderingen doorkijkjes naar bijvoorbeeld een tuin te schilderen. Voorbeelden hiervan zijn overgebleven in Pompeï. In de Renaissance werd de techniek geperfectioneerd, en werd in kloosters, kerken of andere ruimtes bijvoorbeeld een extra deur of raam gesuggereerd. Daarmee werd de ruimtelijkheid vergroot. Wat dit betreft lijkt de techniek wel wat op het gebruik van spiegels om een ruimte groter te laten lijken. De techniek werd echter ook gebruikt voor kleine stillevens, bijvoorbeeld met als onderwerp momento mori. Vandaag de dag worden huizenhoge muurschilderingen in trompe-l'oeil gerealiseerd op kale muurvlakken, zoals in de Franse plaatsen Cannes en Langres en het Zweedse Gävle. Zelfs vrachtwagen worden zo beschilderd dat men de indruk krijgt erin te kunnen kijken.

24 Ontsnappen aan kritiek door Pere Borrell del Caso 1874 ruimtelijkheid Ruimte of dieptesuggestie = Vanaf de renaissance wilden schilders door middel van ruimtesuggestie een zo ruimtelijk mogelijke voorstelling geven. Ruimtesuggestie is mogelijk door o.a. omklapping, licht/donker, groot/klein en perspectief. Plans=De indeling in plans is een compositorische indeling van het beeldvlak. De indeling is horizontaal, Met de plans ontstaat ruimtesuggestie of dieptewerking. Meestal zijn er 3 plans: Voorplan (voorgrond) Middenplan en achterplan (achtergrond). Het achterplan ligt het hoogst op het vlak en stelt datgene voor wat het verst weg ligt. Hierbij worden de dingen die dichtbij staan groter afgebeeld dan de dingen ver weg. Ook gebruikte men overlappingen.

25 *Coulissen = Door middel van coulissen ontstaat de ruimtesuggestie van een soort kijkdoos. De elkaar gedeeltelijk overlappende vlakken opzij van de voorstelling liggen op een steeds verder liggend plan. Coulissenwerking is te vergelijken met een ruimtesuggestie door middel van plans.

26 Omklapping = Het probleem van aanzichten weer te geven die even belangrijk zijn, word opgelost door sommige onderdelen om te klappen alsof het een uitslag betreft. Daarbij worden bijvoorbeeld vormen die rechtop zouden moeten staan (bomen) horizontaal omgeklapt. Omklapping komt voor in kindertekeningen, primitieve kunst en in werk van kubisten.

27 Plastisch: Plasticiteit is een vorm van ruimtelijkheid die vooral van belang is bij een realistische weergave. De (schijnbare) plasticiteit in de voorstelling op een vlak (ruimtesuggestie) word vooral veroorzaakt door licht en schaduw werking. (eigen schaduw, slagschaduw, belichte plekken etc, Repoussoir: Repoussoir is een bijzondere vorm van ruimtesuggestie, waardoor de toeschouwer nadrukkelijk bij de voorstelling word betrokken. Repoussoir ontstaat bijv. wanneer op de voorgrond een donkere vorm is afgebeeld die afsteekt tegen een lichte achtergrond. De blik v/d kijker wordt naar de diepte van de voorstelling getrokken.

28 Vermeer Friedrich

29 Driedimensionale kunst In driedimensionale kunst kun je ruimte het meest duidelijk ervaren. Je kunt meestal helemaal of gedeeltelijk om het kunstwerk heen lopen en het zo van alle kanten bekijken. Als je naar het kunstwerk kijkt zie je meestal niet alleen het kunstwerk maar ook de omgeving. De omgeving en ruimtelijkheid van een driedimensionaal kunstwerk Sommige kunstwerken zijn gemaakt terwijl de kunstenaar met de omgeving rekening hield. Zulke beelden sluiten vaak goed op aan (of contrasteren juist) met de omgeving vanwege een open karakter ten opzichte van die omgeving. Andere 3- dimensionale kunstwerken kunnen zeer op zichzelf staan en lijken meer geïsoleerd van hun omgeving. Ze hebben dan vaak een gesloten karakter. Tweedimensionale kunst Een tweedimensionaal werk als een schilderij of tekening heeft maar 2 dimensies of maten: lengte en breedte, en is dus plat. Kunstenaars proberen echter met allerlei trucs die platheid te doorbreken. afsnijding /groot en klein/ overlapping/stapelen helder en vaag /warme en koude kleuren (lijn)perspectief Een andere, vrij wiskundige manier om de illusie van ruimte te wekken op een tweedimensionaal vlak, is het lijnperspectief. Het lijnperspectief wordt voor het eerst volgens het boekje gebruikt in de renaissance (begin 15e eeuw in Italië), en is eigenlijk niets meer dan een verzameling regeltjes. Lijnperspectief berust op het verschijnsel dat alles wat verder van je weg ligt kleiner lijkt te worden en dat evenwijdige lijnen die van de beschouwer weglopen steeds dichter bij elkaar lijken te komen (kijk bijvoorbeeld eens naar spoorrails), en uiteindelijk aan de horizon lijken samen te vallen op één punt. Dit noemt men dan het vluchtpunt. De hoogte van de horizon komt overeen met die van het oog van de beschouwer. Als beschouwer kun je hoog (op een toren) of laag staan of liggen ( op je buik aan het strand). Die hele hoge of hele lage standpunten noemen we vogelvlucht- en kikvorsperspektief