De dood van Decius Mus, 1618, boven, of De Leeuwenjacht, onder. Allemaal voorbeelden van Serpentinata, een slingerende beweging in de compositie.

Transcriptie

1 VVKS 10 Compositie Aan de hand van allerlei beeldmateriaal heb ik jullie een indruk willen geven van het begrip compositie. Een indruk, meer ook niet. Er valt nog zo veel meer over te vertellen en te bekijken. Laten we gewoon maar eens beginnen met iemand als Peter Paul Rubens. Een goed voorbeeld doet goed volgen, zo wil het spreekwoord ons laten geloven, en dit is een goed voorbeeld. Vrijwel alles wat Rubens maakte was goed. Hij was een fenomeen; sprak naar ik meen 6 talen, had toegang tot de hoven in Europa, was diplomaat en volgens sommigen ook als spion en geheim agent werkzaam. Al moeten we daarbij niet direct aan 007 denken. Hiernaast zie je het schilderij: De ontvoering van de dochters van Leucippus, ( ). Barok: druk, overdadig, veel verzieringen, dat is Rubens ten voeten uit. Het is een wirwar van lijnen in deze compositie; diagonalen, horizontalen, een cirkel en spiraal, en een vijfhoek. (Als je begint bij het kopje van de cupido links naar het hoofd van de schimmel, vandaar naar zijn hoeven rechts, naar de voet en hand rechtsonder, naar de hoeven linksonder en terug naar de cupido). De spiraal geeft veel dynamiek aan het werk: als je onder bij de voeten van de man en vrouw begint, glijdt je blik langs zijn been en arm omhoog, langs de hals van de schimmel naar het hoofd van de andere man, zijn arm en de dij en bil van de vrouw naar het centrum van het doek. Je blik komt hoe dan ook midden in het schilderij terecht. Dit alles draagt bij aan de dramatiek en actie op het doek. Dat is wat je wilt bij een onderwerp als een ontvoering: Kronkelende lichamen, steigerende paarden, actie! En Rubens begreep dat als geen ander. Rubens wist dat diagonalen en schuine lijnen ervoor zorgen dat we een werk als levendig en dynamisch ervaren. Merk op hoe hij de aandacht centreert in het midden van het schilderij waar zich het drama voltrekt; alles komt bij elkaar in de hals van Decius Mus. 1

2 De dood van Decius Mus, 1618, boven, of De Leeuwenjacht, onder. Allemaal voorbeelden van Serpentinata, een slingerende beweging in de compositie. Allebei voorbeelden van wervelende composities, waar Rubens een meester in was. En hij had goede voorbeelden: bijv. Annibale Carraci, Annibale Carraci; De Triomf van Bacchus en Ariadne, Fresco aan het plafond van Palazzo Farnese, Rome x 553. Over de afmetingen ben ik niet zeker, maar groot was het wel. Stel je voor dat je dit moet schilderen vanaf een steiger boven in een paleiszaal. Je kunt geen afstand nemen, het licht is slecht, per dag schilder je in één keer een aantal vierkante meters in de natte kalk. Olieverf kun je aan door werken, fresco doe je in één keer, in één laag. Alles moest er in één keer goed opstaan. En dat stond het! Het werd van te voren uitgewerkt en met sjablonen op de wand overgebracht. Maar toch! 2

3 De god van de wind, Boreas schaakt zijn bruid Oreithyia, een Atheense koningsdochter. Een voor mij nieuwe Rubens, maar wel een heel erg mooie. Het schilderij is qua compositie verwant aan De ontvoering van de dochters van Leucippus, ( ) Een vierkant kader, diagonalen en een cirkelende beweging, kortom Serpentinata. Een leuk detail dat me nu opvalt is het haar van Oreithyia: de vlechten en tressen hangen stil naar beneden, terwijl de rest van het schilderij suggereert dat Boreas er in volle vaart, windkracht 9 à 10 (code oranje!) met zijn buit vandoor gaat. De dame is kennelijk naar het leven geschilderd. P.P.Rubens, Boreas ontvoert Oreithyia, 1615, 140 x 146 cm. Rust in de compositie daarentegen bereik je door horizontalen en verticalen te gebruiken. Veel statischer of rustiger (dat klinkt wat vriendelijker) is Het oordeel van Paris, Rubens heeft dit onderwerp meerdere keren geschilderd. Het was natuurlijk een mooie legitimering als je weer eens zin had om vrouwelijk naakt te schilderen. Want dat mocht toen alleen in mythologische of Bijbelse voorstellingen. Maar ieder ontwikkeld man in die tijd kende zijn klassieken. Door de bevallige houdingen van de dames wordt het allerminst saai. Ik denk dat die ook niet bestaat: een saaie Rubens. 3

4 Een mooi voorbeeld van een verstilde compositie is De Kruisafneming, ( ). Ook hier maakt Rubens een compacte compositie, met een sterke diagonaal maar ook een sterke verticaal. Deze twee kruisen elkaar in het dode lichaam, en dat is beslist niet toevallig. Alle gezichten zijn er eveneens op gericht, waardoor het een beetje een besloten gebeuren wordt. Alles draait hier om de dode Jezus, en ondanks de beweeglijkheid een heel verstild schilderij. Er wordt beweerd dat Rubens zich bij zijn kruisafneming heeft laten inspireren door Daniele de Volterra s Discesa dalla Croce, In zijn beginjaren heeft hij een reis naar Italië gemaakt en het is goed mogelijk dat hij daarbij werk van Volterra heeft gezien. Maar wat een verschil. Bij De Volterra vind je blik geen moment een rustpunt, er is geen aandachtspunt in het schilderij. Rubens daarentegen trekt je blik meedogenloos naar het centrum van het doek en gebruikt daarvoor, behalve de genoemde lijnen, het witte doek en ook de rode mantel van Johannes, die allebei extra opvallen door de donkere omgeving. Geen ontsnappen mogelijk. Rembrandt gebruikt ook een sterk Clair-obscuur voor zijn kruisafneming waardoor de aandacht gevangen blijft in het centrum van actie, maar door de sterke verticaal blijft het een statisch schilderij vergeleken met bij Rubens. Kenmerkend voor Rembrandt is dat hij geen enkele poging doet het gebeuren mooier te maken dan het is. Het lichaam is van elke gratie ontdaan en hangt zwaar en vormeloos in de armen van de mannen die het trieste werk moeten doen. Rubens stelt Jezus ook in de dood voor als een mooie gespierde man die ook dan zijn grandeur nog niet heeft verloren. Het hele tafereel houdt iets elegants, de vrouwen zien er mooi uit in hun weelderige kleding en met hun fraai gekapte haren. Rubens lijkt het verdriet op afstand te houden, waar Rembrandt juist de diepte ervan opzoekt. 4

5 Rosso Fiorentino, Rubens, Oprichting van het Kruis, Kruisafneming, Het schilderij links laat een heel andere benadering zien dan de naturalistische van Rubens. Er is veel meer stilering in houdingen zowel als de kleuren. Waar bij Rubens het tafereel wordt beschenen door een natuurlijk licht, doet het bij Fiorentino onnatuurlijk en schematisch aan: het is het begin van het Manierisme, de overgang van Renaissance naar Barok. Volterra en Rosso Fiorentino zijn voorlopers en wegbereiders geweest voor Barokschilders als Rubens. Maar schilderde Rubens dan alleen maar grote barokke doeken vol actie? Helemaal niet, getuige het portretje van zijn dochtertje Clara Serena als klein meisje, 54 x 44cm, en de tekening van zijn zoon Nicolaas (onder). 5