INLEIDING. Over de gang van het onderzoek

Transcriptie

1 INLEIDING Over de gang van het onderzoek Najaar 1991 werd aan de Universiteit Utrecht in opdracht van het Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij het startsein gegeven voor een fundamenteel theoretisch pedagogisch onderzoek naar de Nederlandse natuur- en milieu-educatie. Het onderzoek zou opvattingen van NME in kaart moeten brengen om op basis daarvan een concept van ecologische basisvorming te ontwikkelen. Het onderzoek zou tevens een kritische, pedagogische bijdrage moeten leveren aan het denken over NME in Nederland. Zo zou de sterk verbrokkelde en vaak weinig fundamentele discussie over NME in Nederland voortgeholpen kunnen worden. Vraagstelling en inbedding van het onderzoek Het onderzoek werd in opdracht van het Ministerie van LNV uitgevoerd door de Vakgroep Pedagogiek van de Universiteit Utrecht. Het kent een tweeledige inbedding. Ten eerste heeft het een plaats in het onderzoeksprogramma van het ministerie. In de opdracht van het ministerie werd gevraagd om onderzoek naar de Nederlandse NME met speciale aandacht voor de verhouding tussen de N (natuur), de M (milieu) en de E (educatie) van NME. Daarbij zou moeten worden voortgebouwd op eerder onderzoek dat in opdracht van het ministerie werd uitgevoerd, waaronder studies van Margadant en Van Kempen over natuurbeleving en natuuronderwijs bij acht- tot twaalfjarige kinderen (Margadant en Van Kempen 1990, 1991). Ten tweede heeft het onderzoek een plaats in het onderzoeksprogramma cultuurpedagogiek van de vakgroep pedagogiek van de Universiteit Utrecht (programmaleider prof.dr. J.D. Imelman). Vanuit het onderzoeksprogramma werd ook een aantal bouwstenen voor de opzet van het onderzoek aangegeven. De door de subsidiegever gevraagde analyse van NME zou vanuit een triadisch pedagogische theorie geschieden. Verder zou het onderzoek ook de waarde van het reformpedagogisch denken (in het bijzonder dat van de Nederlandse reformpedagogen Ligthart, Heimans en Lopende het onderhavige onderzoek verscheen een vervolgstudie over denkbeelden en belevingen omtrent natuur en milieu bij dertien- tot achttienjarigen (Margadant 1994b). Het proefschrift maakt deel uit van een reeks van publicaties op het gebied van de opvoeding en onderwijs in relatie tot ontwikkelingen in samenleving en cultuur. Recent: Imelman 1995, Schreuder 1995 (DISS.), Van der Ploeg 1995 (DISS.), Meijer 1996 en De Jong 1996 (DISS.). 9

2 Thijsse) voor de hedendaagse NME moeten betreffen. Bij deze reformpedagogen staat de inhoud van het zaakvakonderwijs (bij Heimans en Thijsse in het bijzonder het natuuronderwijs) centraal. Als zo te noemen zaakpedagogen passen zij in het triadisch pedagogisch kader van het onderzoek waarin de driehoek van opvoeder, opvoedeling en zaak als grondstructuur van opvoeding en onderwijs wordt verhelderd. In het onderhavige onderzoek is de triadische pedagogiek niet zelf thema van onderzoek en verantwoording (dat is in andere publicaties binnen het onderzoeksprogramma het geval, vergelijk Imelman 1995, Van der Ploeg 1995, Meijer 1996), maar wordt deze pedagogiek als instrument van kritiek en analyse van opvattingen van NME gehanteerd. Ook voor de genoemde reformpedagogen geldt dat hun gedachtengoed in het kader van het onderzoek naar (hedendaagse) NME wordt benut. Het is niet zelf voorwerp van cultuurhistorisch en -pedagogisch onderzoek (wat in andere studies van het onderzoeksprogramma wel het geval is, zie Imelman & Meijer 1986, De Jong 1996). Vanuit de inbedding van het onderzoek zijn dus een aantal voorwaarden geformuleerd, die - zoals zal blijken - inhoudelijk in belangrijke mate richting hebben gegeven aan de loop van het onderzoek, te weten: speciale aandacht voor de verhouding tussen natuureducatie en milieu-educatie; aansluiting bij het werk van Ligthart, Heimans en Thijsse; aansluiting bij het cultuurpedagogisch werk van de vakgroep; beperking van het onderzoek tot de Nederlandse situatie. Dit laatste punt verdient nog enige toelichting. Ook buiten Nederland is veel aandacht voor vragen rond NME. Zo zijn er tot op zekere hoogte vergelijkbare studies, zowel in het Duitstalige gebied (Ilien c.s. 1991, 1992, 1993, Kahlert, 1991, Heid 1992) als in het Engelstalige gebied (Fien 1993, Mrazek 1993, Jickling 1991, 1993, Corcoran en Sievers 1994). In de onderzochte Nederlandse discussie over NME speelt een internationaal debat echter nauwelijks een rol. Bovendien wordt internationale vergelijking van onderzoeken op het gebied van NME ernstig bemoeilijkt door de grote verschillen in onderwijssystemen en onderwijstradities. In de onderhavige studie is internationale vergelijking derhalve achterwege gebleven, al is het op zich een belangrijk onderwerp voor nader onderzoek (vergelijk bijvoorbeeld het binnen het onderzoeksprogramma verrichte internationaal vergelijkende onderzoek van Schreuder naar opvattingen over algemene vorming in de multiculturele samenleving ). Met Ilien gingen we reeds eerder in discussie (Imelman, Meijer en Praamsma 1994, Ilien 1994). Daarbij werd ook duidelijk hoe moeilijk de vergelijking tussen verschillende landen gemaakt kan worden, door de per land zo sterk verschillende onderwijssystemen. Schreuder

3 De vraagstelling van het onderzoek is als volgt te omschrijven: 1 inventarisatie van verschillende stellingnames in actuele discussies over NME en in Nederlands onderwijsmateriaal voor NME; 2 kritische analyse van deze stellingnames tegen de achtergrond van de triadische pedagogiek van Imelman & Meijer e.a.; 3 ontwikkeling van een pedagogisch-didactische theorie voor NME in het algemeen vormende onderwijs met behulp van de triadische pedagogiek en meer in het bijzonder van de zaakpedagogische traditie in de reformpedagogiek van Ligthart, Heimans en Thijsse. Samenvattend gaat het om een zaakpedagogisch onderzoek naar NME in het algemeen vormende onderwijs. Het verhelderen van de verhouding tussen de N, de M en de E van NME is daarbij essentieel. Opbouw van het onderzoek In het eerste hoofdstuk gaat het om een nadere bepaling van de probleemstelling, dat wil zeggen de vraag waar het in de discussie over NME in Nederland om draait. Om een overzicht te krijgen van de veelheid aan opvattingen is in de eerste plaats een selectie gemaakt van materialen en documenten waarvan verwacht mag worden dat zij markante en breed gedragen opvattingen representeren. Voor de eerste ordening van dit materiaal werd vervolgens gebruik gemaakt van de in NME gebruikelijke indeling tussen groene en grijze NME. In de groene NME wordt de nadruk gelegd op de natuurkant van NME (de N ) terwijl in de grijze NME de nadruk ligt op de milieukant (de M ). Het voordeel van deze indeling is dat zij door verschillende auteurs uit het veld zelf wordt gehanteerd. Op die manier wordt geprobeerd zoveel mogelijk aan te sluiten bij de wijze waarop er in het veld gesproken wordt. Bovendien wordt met de indeling in groen en grijs gelijk ook de verhouding tussen N en M geproblematiseerd. Het zou ook om die reden een zinvolle ordening kunnen zijn met het oog op het vervolg van het onderzoek. Vanuit de eerste verkenning werd echter duidelijk dat de gebruikelijke indeling in groen en grijs binnen het veld door een groot aantal auteurs niet meer als een adequate indeling werd ervaren. Deze auteurs laten zich zelf niet (meer) in de categorieën van groen en grijs indelen, ook al typeren zij soms anderen wel als zodanig. Zij spreken van natuur- én milieu-educatie en brengen daarmee zowel N als M onder in hun concept van NME. Daarmee wordt bij hen het vraagstuk van de samenhang tussen N en M en de relatie van die beide tot E tot een expliciet thema. Om die reden, én omdat het auteurs betreft die een centrale plaats innemen binnen de discussie over NME, is besloten juist deze opvattingen van NME nader te onderzoeken. Deze selectie is verantwoord en beschreven in de aan het boek toegevoegde bijlage. 11

4 In de uitwerking van dat onderzoek bleek vervolgens dat zich binnen de discussie een aantal kernpublicaties laat onderscheiden waarin de verhouding tussen N, M en E expliciet wordt geproblematiseerd en waarnaar in de overige documenten geregeld wordt verwezen. Omdat deze teksten een geschikt uitgangspunt leken te vormen voor het ontwikkelen van een theorie van NME en omdat zij middels aanhalingen en verwijzingen een centrale rol bleken te spelen in de discussie en dus geacht mochten worden in het veld levende opvattingen te vertegenwoordigen werd besloten aan de hand van deze centrale publicaties het denken over de verhouding tussen N, M en E op begrip te brengen om zo de discussie over NME voort te helpen. Twee visies op NME In de eerste analyse bleek dat zich binnen de te onderzoeken kernpublicaties twee clusters lieten onderscheiden, zowel op basis van onderlinge verwijzingen als op basis inhoudelijke verwantschap inzake de opvattingen over de samenhang van N, M en E. Elk van beide clusters vertegenwoordigde daarbij een bepaalde opvatting van NME. Omdat de verhouding tussen N, M en E inzet was van deze discussie zijn juist deze opvattingen verder bestudeerd. De verwachting was dat door beide uit te werken en met elkaar te confronteren het inzicht in de samenhang van N, M en E zou kunnen worden verhelderd en de discussie hierover verder zou kunnen worden gebracht. Om de beide visies zo goed mogelijk tot hun recht te laten komen, werden ze in de eerste plaats vanuit een open vraagstelling benaderd. Gekeken werd welke problemen door de auteurs gesignaleerd werden en welke oplossingen door hen daarvoor werden aangedragen. Dit is beschreven in de paragrafen 1.2 en 1.3. Na deze beschrijving van de denkbeelden binnen beide opvattingen over de drie elementen en hun onderlinge verhouding, werd vervolgens geprobeerd de verschillen tussen de beide opvattingen duidelijker in beeld te krijgen. Een probleem dat zich daarbij voordeed was dat de meeste centrale begrippen (zoals bijvoorbeeld natuur, milieu, kennis, waarden ) in beide opvattingen verschillende betekenissen hadden. Om helderheid te krijgen in deze meestal subtiele betekenisverschillen zijn in paragraaf 1.4 eerst de verschillen op deze punten expliciet tegenover elkaar gezet. Het uitlichten en expliciteren van de verschillen functioneerde daarbij als instrument om inzicht te krijgen in de vraag hoe de beide opvattingen zich ten opzichte van elkaar verhouden. Op basis daarvan kon daarna een ideaaltypische tegenoverstelling van de twee opvattingen worden gemaakt, dat een totaalbeeld oplevert van de fundamentele meningsverschillen inzake NME waarop de discussie lijkt te zijn vastgelopen. We onderscheiden vanaf dat punt positie A en positie B. Begrippen als natuur, milieu, samenleving, educatie zijn daarbij steeds zoveel mogelijk gebruikt in de betekenis die daar in de onderscheiden opvattingen van NME aan gegeven werden. Gepoogd is in het onderzoek die betekenissen verder uit te werken. 12

5 Om de discussie verder te brengen werd vervolgens de mogelijke verenigbaarheid van beide opvattingen nader onderzocht. Gaat het om elkaar aanvullende, of eerder om elkaar tegensprekende en concurrerende perspectieven? Visie A bleek vooral het aspect van N tot zijn recht laat komen terwijl - in vergelijking met visie B-het aspect van M tekort werd gedaan. Voor opvatting B geldt het omgekeerde: vooral het aspect M komt tot zijn recht terwijl het aspect N in vergelijking met de eerste opvatting onderbelicht blijft. Toch bleken beide benaderingen elkaar niet te kunnen aanvullen, doordat ze geen betrekking hebben op dezelfde ruimtelijke schaal: in de ene opvatting gaat het over de natuur op een lokale schaal, zoals die in de persoonlijke ervaring beleefd kan worden, terwijl het in de andere opvatting gaat over milieuvraagstukken van vaak mondiale schaal. Zo bleek er dus sprake te zijn van twee opvattingen, die op het eerste gezicht in hun sterke en zwakke punten complementair lijken, maar dat bij nader inzien toch niet blijken te zijn. Op basis van die bevindingen kon de doelstelling voor het vervolg van het onderzoek verder worden toegespitst. Om de discussie over NME verder te helpen zou het zinvol zijn vanuit deze beide opvattingen een nieuwe theorie op te bouwen die de sterke punten van beide opvattingen in zich verenigt zònder aan de tekorten van beide opvattingen te lijden. Deze theorie zou uiteraard in het bijzonder N, M en E en hun onderlinge samenhang moeten bepalen en verantwoorden. Een eerste poging tot synthese In een eerste poging om de twee opvattingen tot elkaar te brengen werd in hoofdstuk 2 geprobeerd beide aan elkaar te relateren door ze binnen één theoretisch kader te karakteriseren. Bij het zoeken naar een geschikt theoretisch raamwerk werd een aantal voorwaarden in acht genomen. Het theoretisch kader zou de mogelijkheid moeten bieden recht te doen aan beide opvattingen en niet op voorhand de analyse op een keuze voor één van beide mogen vastleggen. Bovendien zou het theoretisch kader verwantschap moeten vertonen met het pedagogisch gedachtengoed dat de context vormt van het onderzoek. In het onderzoeksplan werd immers een triadisch of zaakpedagogische theorie als theoretische context van de analyse voorondersteld. Het gedachtengoed van Imelman en Meijer, waarnaar hier impliciet verwezen werd, schiet echter voor het verkrijgen van inzicht in de verhouding tussen N en M tekort. Om de analyse later te kunnen relateren aan dit pedagogisch gedachtengoed was theoretische verwantschap hiermee echter wel voorwaarde. In hoofdstuk 1 werd vanuit de vergelijking van beide opvattingen de hypothese geformuleerd dat het in essentie wel eens zou kunnen gaan om een verschil in opvatting over de verhouding tussen mens en wereld. In het ene geval zou het gaan om een verhouding waarin de mens in de eerste plaats beschouwer is van de natuur. In het andere geval zou het gaan om de relatie tussen de mens en zijn milieu, waarbij de mens 13

6 in de eerste plaats deel is van zijn milieu. Om deze reden bestond de verwachting dat de dissertatie van Kockelkoren een geschikt kader zou kunnen bieden voor de verheldering van het verschil tussen beide opvattingen, daar ook hij in zijn theorie deze thematiek centraal stelt. In hoofdstuk 2 wordt daarom, na een korte samenvatting van de theorie van Kockelkoren, onderzocht in hoeverre het verschil tussen beide opvattingen van NME zich plausibel laat maken binnen dat theoretisch raamwerk. Kockelkoren benadrukt echter in zijn theorie vooral N en M. Waar het om E gaat biedt de zaakpedagogische traditie van Imelman & Meijer e.a. een geschikte context om het verschil tussen beide opvattingen inzichtelijk te maken. Omdat deze zaakpedagogiek het antropologische concept van reflexiviteit en excentrische positionaliteit als grondslag kiest is het rechtstreeks verwant met de filosofisch antropologische benadering van Kockelkoren. Met behulp van de beide genoemde theorieën wordt geprobeerd de twee opvattingen over NME uit hoofdstuk 1 aan elkaar te relateren door ze binnen een samenhangend theoretisch kader te karakteriseren. Aan het slot van het hoofdstuk blijkt dat echter slechts ten dele gelukt. Weliswaar is het mogelijk beide opvattingen van NME aan elkaar te relateren en voor te stellen als twee kanten van dezelfde antropologische en ontologische medaille, maar toch blijven beide opvattingen op het punt van de ruimtelijke schaal onverenigbaar. Een tweede poging tot synthese Vervolgens wordt naar een oplossing gezocht voor het schaalverschil tussen NME volgens positie A en volgens positie B. Daartoe is het werk van Ligthart, Heimans en Thijsse benut. Heimans en Thijsse zijn als voorlopers van de Nederlandse NME te beschouwen. Hun reformpedagogische verwantschap met Ligthart is in het kader van deze studie relevant. Ligthart is als zaakpedagoog te beschouwen als voorloper van de triadische pedagogiek. Door het drietal Ligthart, Heimans en Thijsse in hoofdstuk 3 gezamenlijk naar voren te brengen, wordt de thematiek van natuur en milieu enerzijds en de zaakpedagogische invalshoek anderzijds (met andere woorden: N. M én E van NME) in onderlinge samenhang gebracht. In hoofdstuk 3 wordt eerst gekeken welke problemen deze drie auteurs zelf signaleerden en welke oplossingen door hen werden aangedragen voor die problemen. Uiteraard bestond onzerzijds daarbij wel speciale belangstelling voor vraagstukken rond de N, de M en de E. Ligthart, Heimans en Thijsse worden echter nadrukkelijk zelf aan het woord gelaten. De analyse van hun werk maakt gebruik van veel citaten, om hun tijd en de problemen waarvoor zij zich gesteld zagen te doen herleven. Voor een uitvoeriger cultuurhistorische plaatsbepaling van het werk van de drie auteurs verwijzen we op deze plaats naar eerdere publicaties uit het onderzoeksprogramma Cultuurpedagogiek : Imelman en Meijer 1986, Imelman en De Jong 1994, De Jong 1991, (Wordt vervolgd...) 14

7 De confrontatie van de opvattingen van Ligthart, Heimans en Thijsse met de huidige vraagstukken rond N, M en E en hun onderlinge verhouding vindt plaats in hoofdstuk 4. In de confrontatie blijkt dat met behulp van de praktijk-theoretische conceptie van deze drie onderwijzers een integratie mogelijk is van de posities A en B die in hoofdstuk 1 en 2 nog onmogelijk leek. Daarbij blijkt ook dat op het praktijktheoretisch niveau de integratie niet mogelijk wordt gemaakt door één van beide visies te herleiden tot de andere, maar door beide in één context - namelijk die van het leerplan - aan elkaar te relateren. Deze conclusie in 4.2 vormt de centrale conclusie van het betoog in dit boek. Op grond van dit inzicht is het mogelijk om op basis van de in hoofdstuk 1 en 2 uitgewerkte visies op de verhouding tussen N, M en E te komen tot in één concept van NME, waarin de sterke punten van beide visies tot hun recht komen terwijl de zwakke punten zijn geëlimineerd. Dit concept van NME wordt uitgewerkt in 4.3. Het moet dienen als een voorzet voor een hernieuwde discussie, die zou moeten leiden tot een leerplan natuur en samenleving. Over de vraag hoe die discussie verder zou moeten verlopen, is op grond van dit onderzoek echter weinig te zeggen, laat staan over de uitkomsten van een dergelijke discussie. Ook de inbedding in de praktijk van het onderwijs, waarin zaken spelen als de beschikbare lestijd en de verdeling van die tijd over vakken of vakoverstijgende eenheden, is een zaak die binnen die discussie een plaats moet hebben en waarover hier, binnen het kader van dit onderzoek, geen gefundeerde uitspraken te doen zijn. Dit onderzoek kan en wil niet meer bieden dan argumenten voor de conclusie dat het noodzakelijk is de discussie op het niveau van het leerplan te brengen. Het biedt tegelijkertijd alvast een bijdrage aan zo n discussie vanuit de analyse van het huidige denken over NME in Nederland. Tot slot Het doel van het onderzoek was: het vinden van de juiste balans tussen N, M en E, met andere woorden: een zaakpedagogisch verantwoorde conceptie van NME te ontwikkelen. Het Nederlandse debat over NME bleek te draaien rond een tweetal opvattingen. De kracht van het onderzoek ligt in de poging niet een keuze te maken voor één van beide opvattingen, maar beide zo lang mogelijk serieus te blijven nemen en een aanzet voor een vernieuwde discussie over NME werkelijk op het fundament van die beide te bouwen. De centrale conclusie van het betoog is - zoals gezegd - te vinden in de tweede paragraaf van hoofdstuk 4. Daar wordt geconcludeerd dat het probleem ligt in het feit dat in beide opvattingen van NME een directe vertaling plaatsvindt van de maatschappelijke problematiek naar de onderwijsleersituatie. Pas door het invoeren van een moment van bezinning op het niveau van het leerplan, als (...vervolg) 1993, Andere relevante studies zijn de dissertaties van Brouwer (1958) en van Coesèl (1993). 15

8 buffer tussen de maatschappelijke problematiek en de schoolpraktijk, is het mogelijk het maatschappelijke probleem op een pedagogisch-didactisch verantwoorde wijze in de school te brengen. 16