plaats in dat systeem. De mens verschijnt daarbij als de rationele beslisser die reflecteert op en oordeelt over zijn plaats in het milieu.

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "plaats in dat systeem. De mens verschijnt daarbij als de rationele beslisser die reflecteert op en oordeelt over zijn plaats in het milieu."

Transcriptie

1 SAMENVATTING Deze studie gaat over de Nederlandse natuur- en milieu-educatie (NME). NME staat de laatste jaren volop in de belangstelling. In gesprekken en discussies over NME worden in het algemeen twee stromingen onderscheiden: de groene en de grijze NME. De groene NME heeft haar wortels in de natuurbescherming. Het gaat er om dat kinderen de natuur leren liefhebben en waarderen. Kinderen moeten gemotiveerd raken voor het behoud van de natuur om de intrinsieke waarde die deze vertegenwoordigt. Het middel daartoe is de persoonlijke natuurbeleving. In de persoonlijke natuurervaring moet de liefde voor de natuur ontstaan. De grijze NME is van andere aard. Deze heeft haar wortels in de milieubeweging en richt zich op het voorkomen en verhelpen van milieuproblemen omdat die de leefbaarheid van de aarde in gevaar brengen. Kinderen moeten leren bij te dragen aan het oplossen van die problemen. Ze moeten leren zich milieuvriendelijk te gedragen. De middelen die daartoe worden ingezet gaan van het deelnemen aan (al dan niet politieke) milieu-acties tot het inprenten van milieuvriendelijke gedragsregels. In recente discussies blijkt dat deze beide concepten van NME twee ontwikkelingen doormaken. Enerzijds is een beweging te constateren in de richting van een omvattend NME-concept waarin de milieu- en de natuurtraditie geïntegreerd zijn, en anderzijds is er een beweging naar een meer gefundeerde pedagogisch-didactische verantwoording. In die laatste beweging is er afzonderlijk aandacht voor het pedagogische en het didactische aspect *. Zo ontwikkelen zich in de discussie de aanvankelijk nogal tegenover elkaar gebruikte concepten van NME in de richting van zowel inhoudelijk als pedagogischdidactisch meer doordachte en verantwoorde opvattingen van NME. We zullen in het vervolg spreken van positie A en positie B. Met betrekking tot de vraag hoe de begrippen natuur (waarin het gaat om zaken als natuurbeleving en natuurwaarden) en milieu (waarin het vooral gaat om milieuproblemen en de gevolgen daarvan voor de mens) beide in één concept zijn te verenigen staan vooral de inhouden van NME ter discussie. In positie A, waarin van ouds de natuur centraal staat, krijgt ook het milieu een plaats en wel als dat deel van de natuur dat is aangetast door de mens. Wanneer kinderen de natuur leren liefhebben en * Een derde belangrijke beweging heeft betrekking op de implementatie van NME: de invoering van NME in het onderwijs. Omdat dit geen onderwijsinhoudelijke, maar vooral bestuurlijk-organisatorische ontwikkeling is, is zij in deze studie buiten beschouwing gelaten. Waar aspecten van die ontwikkeling een rol speelden in de beide andere grote ontwikkelingen in NME zijn die uiteraard wel ter sprake gebracht. 195

2 waarderen hoort daar ook zorg voor en verontwaardiging over de aantasting van de natuur bij. In positie B, waarin het draaide om het milieu, krijgt de natuur een plaats als dat deel van het milieu waarin de invloed van mensen beperkt is. Kinderen moeten zich zo leren gedragen dat ook de natuur wordt ontzien want de natuur bezit een eigen waarde. Om die eigen waarde wordt volgens positie B de natuur door veel mensen bijzonder gewaardeerd en vervult ze in die zin ook een belangrijke functie in het leefbaar houden van de aarde. Met betrekking tot de pedagogisch-didactische verantwoording van NME worden twee aspecten onderscheiden. In de eerste plaats gaat het om de vraag hoe je kinderen kunt leren van de natuur te houden of zich milieuvriendelijk te gedragen zonder hen daarbij te indoctrineren of te manipuleren of anderszins te beïnvloeden op een wijze die hun ontwikkeling naar mondigheid en zelfstandigheid in de weg staat. Het gaat dan om de pedagogische verantwoording van NME. Bij positie A ontloopt men indoctrinatie door te benadrukken dat liefde voor de natuur niet aan te praten is. Kinderen kunnen alleen zelf, op grond van hun eigen ervaringen, de natuur gaan liefhebben. Bij positie B wordt indoctrinatie tegengegaan doordat men zich niet richt op rechtstreekse gedragsbeïnvloeding maar op bewustwording. Kinderen moeten inzicht krijgen in milieuproblemen en moeten dan zelf afwegen welke consequenties ze daaraan verbinden voor hun gedrag. Naast de ontwikkeling in het pedagogische aspect is er ook een ontwikkeling in het didactische aspect waar te nemen. Er is voor dit laatste punt veel aandacht omdat hier de vraag naar de effectiviteit van NME centraal staat. Het draait er om de vraag hoe voorkomen kan worden dat het geleerde een van buiten geleerd lesje wordt dat geen gevolgen heeft voor het handelen in de alledaagse praktijk. In beide vormen van NME realiseert men zich dat het daarom belangrijk is aan te sluiten bij de leefwereld van het kind. Bij positie A wordt om die reden het belang van de persoonlijke beleving van de natuur nog eens benadrukt. Waarden en begrippen hebben alleen zin in zoverre ze iets kunnen bijdragen aan de verruiming en verdieping van die beleving. Bij positie B zoekt men aansluiting bij het gedrag van kinderen in hun alledaagse leefwereld. NME moet kinderen leren nadenken over hun eigen gedrag. Waarden en begrip kunnen alleen iets betekenen als ze opheldering verschaffen over het eigen gedrag van kinderen. Beide vormen van NME blijken in de discussie steeds te kiezen voor verschillende antwoorden op de centrale vragen. Het verschil tussen beide blijkt terug te voeren op fundamentele verschillen in de manier van denken over de mens enerzijds en natuur en milieu anderzijds. Bij positie B wordt het milieu opgevat als een groot ecosysteem, waarvan ook de mens deel uitmaakt. Wil de mens in dat systeem overleven dan zal hij moeten leren nadenken over de eventuele consequenties van zijn handelen die samenhangen met zijn 196

3 plaats in dat systeem. De mens verschijnt daarbij als de rationele beslisser die reflecteert op en oordeelt over zijn plaats in het milieu. Bij positie A is de natuur het concrete landschap met zijn planten en dieren, terwijl de mens de natuur wil leren kennen om haar op waarde te kunnen schatten. De mens verschijnt als de ontvankelijke waarnemer die probeert de expressiviteit van de natuur te verstaan en zo de waarden van de natuur te ontdekken. Beide concepten lijken op het eerste gezicht elkaars tegenpolen te zijn. Elk heeft zijn eigen mensbeeld en - in het verlengde daarvan - zijn eigen opvoedingsideaal. In het ene geval is dat de rationele mens die kritisch nadenkt over zijn handelen, in het andere geval de ontvankelijke mens die afgaat op zijn persoonlijke ervaringen en de waarden die hij aan die ervaring ontleent. Toch maakt het feit dat beide vormen van NME verschijnen als elkaars tegenpolen het niet onmogelijk dat de beide vormen van NME elkaar zouden kunnen aanvullen en wel op een tweetal punten. In verschillende wijsgerig-antropologische verhandelingen - wij baseerden ons in het bijzonder op het werk van het natuurfilosofisch werk van Kockelkoren en in wijsgerig-pedagogisch werk van Imelman en Meijer - wordt het reflexieve en het pre-reflexieve gezien als twee zijden van dezelfde medaille, als twee aspecten van de menselijke bestaanswijze. Reflectie houdt in dat de mens toeziet op zijn pre-reflexieve in-de-wereld-zijn, terwijl met dat toezien tegelijk de pre-reflexieve ervaring zijn onbevangenheid verliest. Wanneer beide aspecten samen te brengen zijn binnen één antropologisch concept dan zijn aan de hand daarvan ook beide vormen van NME als elkaar aanvullende pedagogische praktijken te beschouwen, die zich elk richten op de vorming van één aspect van de menselijke bestaanswijze. Het tweede punt waarop de beide vormen van NME elkaar aanvullen betreft de complementariteit van waarderen en handelen. Als de ene vorm zich richt op het ontwikkelen van liefde voor de natuur en de andere op het nadenken over de consequenties van het eigen handelen kan aan de ene kant de liefde voor de natuur richting geven aan het nadenken over het handelen, terwijl aan de andere kant de bezinning op het handelen kan voorkomen dat liefde voor de natuur tot een vorm van krachteloze sentimentaliteit beperkt zou blijven. Toch doet zich dan een probleem voor. Bij positie A gaat het om persoonlijke natuurbeleving. Die persoonlijke ervaring beperkt zich steeds tot de natuur die zich in de directe omgeving voordoet. Natuurbeleving kenmerkt zich naar haar aard door een beperkte ruimtelijke schaal, de schaal van het veldwerk of de schaal van de natuurexcursie. Zo is het niet met de milieuproblematiek waar het bij positie B om gaat. Daar worden vraagstukken aan de orde gesteld van vaak bovenregionale, soms zelfs internationale of mondiale schaal. Op het eerste gezicht lijken ook hierin beide vormen van NME elkaar goed aan te vullen. De laatste vorm van NME plaatst immers de eerste in een context. Maar wanneer de liefde voor de natuur, die ontwikkeld wordt op een lokaal niveau, richtinggevend moet zijn voor het handelen dat consequenties heeft op een boven-lokaal niveau 197

4 ontstaat echter een lastige situatie. Het handelen wordt gestuurd door een betrokkenheid bij de natuur hier maar de consequenties kunnen betrekking hebben op natuur en samenleving elders. De vraag ligt voor de hand of er voor een verantwoorde sturing niet evengoed sprake zou moeten zijn van betrokkenheid bij dat elders. Zo niet dan dekt de verantwoording van het handelen niet langer het gebied dat de gevolgen van het handelen ondervindt en ontstaat in die zin een onverantwoorde situatie. Maar zelfs al zouden beide vormen van NME wel op dezelfde ruimtelijke schaal opereren, dan nog zouden ze niet bij elkaar aansluiten omdat het bij positie A alleen gaat over de natuur, terwijl bij positie B in de reflectie op het handelen natuur én samenleving betrokken wordt. Zou een verantwoorde sturing van die afweging dan niet naast betrokkenheid bij de natuur ook betrokkenheid bij de samenleving moeten veronderstellen? Maar de beide vormen van NME zíjn niet van gelijke schaal en dat schaalprobleem wordt nog verergerd omdat in de didactiek van NME het primaat wordt gelegd bij de leefwereld van het kind. Zelfs bij positie B waar men zich richt op het nadenken over de gevolgen van ons handelen voor het milieu, stelt men slechts die inhouden aan de orde die van belang zijn voor het begrijpen van dìt of dàt concrete probleem uit de alledaagse leefwereld van de leerlingen zonder die problemen daarbij in een ruimere context van natuur en samenleving te plaatsen. Voor relaties met andere vraagstukken, ook buiten het domein van natuur en milieu, is dan geen ruimte. Om een oplossing te zoeken voor de moeilijkheden van de Nederlandse NME gaan we te rade bij Ligthart, Heimans en Thijsse die rond het begin van deze eeuw een soort NME-avant-la-lettre ontwikkelden. Deze drie onderwijzers maakten deel uit van de beweging van de reformpedagogiek, die het vom Kinde aus tot haar motto had gemaakt. Het drietal onderscheidde zich echter binnen die beweging door de aandacht die ze desondanks aan de inhoud van het onderwijs gaven. De aanpak van Ligthart, Heimans en Thijsse verschilt wezenlijk van die van de hedendaagse NME en wel op twee punten. In de eerste plaats weten ze in levendige vertellingen en gedetailleerde platen een beeld van de natuur op te roepen zoals die zich voordoet in het vrije veld. De ontmoeting met de natuur wordt zo losgemaakt van de aanwezigheid in het veld. Natuurbeleving is daardoor mogelijk op een veel ruimere schaal en blijft niet beperkt tot de directe omgeving. Zodoende doet het schaalprobleem dat we constateerden zich hier niet voor. Inzicht in milieuproblematiek en waardering voor de natuur hebben betrekking op dezelfde schaal. In de tweede plaats heeft de ontwikkeling van betrokkenheid niet alleen betrekking op de natuur maar ook op de samenleving. Het gaat dan om het begrijpen van de wijze waarop mensen of groepen mensen vorm geven aan hun bestaan. Hoe is dit verschil nu te verklaren? Zowel Ligthart, Heimans en Thijsse als de auteurs van hedendaagse NME worden gedreven door hun bezorgheid over de aantas- 198

5 ting van natuur en milieu. Het verschil in aanpak tussen beide groepen zit in de wijze waarop zij hun bezorgheid vertalen naar het onderwijs. In NME wordt het maatschappelijk probleem rechtstreeks doorvertaald naar de lessituatie. Kinderen moeten leren de natuur te waarderen dan wel bij te dragen aan het oplossen van milieuproblemen. De vraag van NME is dan welke didactiek die doelen bereikbaar moet maken. Voor het leren waarderen van de natuur blijkt dan de persoonlijke natuurervaring het meest adequaat en voor het leren bijdragen aan de oplossing van milieuproblemen het reflecteren op het eigen dagelijkse doen en laten. Ligthart, Heimans en Thijsse pakken de zaak anders aan. Zij maken bij de vertaling van het probleem naar het onderwijs nog een tussenstap. Zij stellen niet slechts de didactische vraag hoe kinderen kunnen leren de natuur te waarderen en milieuproblemen op te lossen, bij hen komt eerst de inhoudelijke vraag welke kennis kinderen nodig hebben om natuur en samenleving op waarde te kunnen schatten en welke kennis kinderen nodig hebben om bij te kunnen dragen aan het oplossen van milieuproblemen. Die tussenstap maken zij via het leerplan. In NME wordt het probleem direct vertaald naar de lessituatie. Bij Ligthart, Heimans en Thijsse wordt het probleem eerst vertaald naar het leerplan: aan welke inhoudelijke voorwaarden moet de leerstof die in het leerplan wordt beschreven voldoen om in het onderwijs inzicht te geven in de waarde van de natuur en samenleving en de problematiek van het milieu. Daarna wordt pas de vraag gesteld hoe die inhouden in de didactische situatie aan kinderen onderwezen kunnen worden. Het gaat dan evenwel niet meer om het leren waarderen, of om het leren handelen, zoals in de NME, maar om het leren kennen ten behoeve van het waarderen en handelen. Door het maken van de tussenstap via het leerplan voeren Ligthart, Heimans en Thijsse een extra moment van overweging in in de vertaling van problemen van natuur en milieu naar het onderwijs. Het leerplan is niet het resultaat van een optelling van afzonderlijke lesprogramma s, maar het product van een inhoudelijke afweging op het niveau van het totale leerplan. Daardoor kunnen inhoudelijke tekorten van dat onderwijs voorkomen worden. Op basis van dit inzicht is het aan te bevelen ten behoeve van natuur en milieu de discussie over NME in Nederland niet verder te voeren op het niveau van de didactiek, maar op het niveau van het leerplan. 199

6 200

Hoofdstuk IV KENNIS VAN ZAKEN. Naar een leerplan natuur en samenleving

Hoofdstuk IV KENNIS VAN ZAKEN. Naar een leerplan natuur en samenleving Hoofdstuk IV KENNIS VAN ZAKEN Naar een leerplan natuur en samenleving In het vorige hoofdstuk gingen we te rade bij Ligthart, Heimans en Thijsse. Met deze drie reformpedagogische auteurs werd een nieuw

Nadere informatie

INLEIDING. Over de gang van het onderzoek

INLEIDING. Over de gang van het onderzoek INLEIDING Over de gang van het onderzoek Najaar 1991 werd aan de Universiteit Utrecht in opdracht van het Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij het startsein gegeven voor een fundamenteel theoretisch

Nadere informatie

Burgers van een nieuwe wereld

Burgers van een nieuwe wereld J.M. Praamsma Burgers van een nieuwe wereld ------------ Burgers van een nieuwe wereld Over algemene vorming in een gebroken wereld J.M. Praamsma * Samenvatting en toelichting bij het proefschrift Nieuwe

Nadere informatie

Leerdoelen en kerndoelen

Leerdoelen en kerndoelen Leerdoelen en kerndoelen De leerdoelen in de leerlijn vallen in het leerdomein Oriëntatie op jezelf en de wereld. Naast de gebruikelijke natuur en milieukerndoelen (kerndoelen 39, 40 en 41) zijn ook de

Nadere informatie

Lezing voor de Vereniging voor natuurbeschermingseducatie (IVN) op 23 september

Lezing voor de Vereniging voor natuurbeschermingseducatie (IVN) op 23 september Natuur, milieu én educatie - op zoek naar een bruikbaar concept - Lezing voor de Vereniging voor natuurbeschermingseducatie (IVN) op 23 september 1997 Jan Marten Praamsma Universiteit Utrecht Toen ik zes

Nadere informatie

Op expeditie naar waarde(n)

Op expeditie naar waarde(n) Op expeditie naar waarde(n) 21e eeuwse educatie Effectief leiderschap Vakmanschap: de leraar doet ertoe! Verbinding met de gemeenschap Waardengedreven onderwijs Op expeditie naar waarde(n) De hele opvoeding

Nadere informatie

Ludo Guelinckx WEGWIJS IN OKB

Ludo Guelinckx WEGWIJS IN OKB Ludo Guelinckx WEGWIJS IN OKB Via vijf opdrachten voor het Katholiek Basisonderwijs in Vlaanderen werken aan 1. Werken aan een schooleigen christelijke identiteit 2. Werken aan een geïntegreerd onderwijsinhoudelijk

Nadere informatie

WAARDEGOED. betekenisvol leren en werken WIE? WAT? WAARDE! Methode voor waardengericht leren in bestaande lessen. HANDLEIDING voor docenten

WAARDEGOED. betekenisvol leren en werken WIE? WAT? WAARDE! Methode voor waardengericht leren in bestaande lessen. HANDLEIDING voor docenten WAARDEGOED betekenisvol leren en werken WIE? WAT? WAARDE! Methode voor waardengericht leren in bestaande lessen. HANDLEIDING voor docenten 1 HET DOEL VAN ONDERWIJS Jongeren kennis en vaardigheden aanreiken

Nadere informatie

KNAG dag Andreas Boonstra

KNAG dag Andreas Boonstra KNAG dag 2018 Andreas Boonstra 1 Beeldvorming Foto van Pixabay 2 Is er sprake van een kloof? Foto van Pixabay 3 Kennis en vaardigheden?? Is het en/of OF en/en? 4 Eerste jaar Aardrijkskunde op de Katholieke

Nadere informatie

Laat idealen de lesinhoud bepalen

Laat idealen de lesinhoud bepalen Laat idealen de lesinhoud bepalen Laura Boele-de Bruin Dit materiaal is onderdeel van het compendium christelijk leraarschap dat samengesteld is door het lectoraat Christelijk leraarschap van Driestar

Nadere informatie

MULTIPERSPECTIVITEIT EN ERFGOEDEDUCATIE

MULTIPERSPECTIVITEIT EN ERFGOEDEDUCATIE MULTIPERSPECTIVITEIT EN ERFGOEDEDUCATIE Carla van Boxtel Meerstemmig erfgoed - 8 juni 2016 Genk MULTIPERSPECTIVITEIT Vormen van multiperspectiviteit Het belang van multiperspectiviteit Didactiek PERSPECTIEVEN

Nadere informatie

- Over de vormende waarde van educaties in het onderwijs -

- Over de vormende waarde van educaties in het onderwijs - EDUCATIES ALS KWALITEIT VAN ONDERWIJS - Over de vormende waarde van educaties in het onderwijs - Bijdrage voor de studiedag van het PABO-netwerk Natuuronderwijs van het NVON op 22 november 2001 1 J.M.

Nadere informatie

Waarom Wetenschap en Techniek W&T2015

Waarom Wetenschap en Techniek W&T2015 Waarom Wetenschap en Techniek W&T2015 In het leven van alle dag speelt Wetenschap en Techniek (W&T) een grote rol. We staan er vaak maar weinig bij stil, maar zonder de vele uitvindingen in de wereld van

Nadere informatie

Visienota EDUCARE / Transities 0-6 jaar. Onderwijscentrum Brussel Entiteit Gezin

Visienota EDUCARE / Transities 0-6 jaar. Onderwijscentrum Brussel Entiteit Gezin Visienota EDUCARE / Transities 0-6 jaar Onderwijscentrum Brussel Entiteit Gezin a. Situering Jonge kinderen (0-6 jaar) groeien op in diverse contexten: thuis, eventueel in de kinderopvang, en in de kleuterschool.

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting

Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting De Protestantse Kerk in Nederland (PKN) onderhoudt middels de organisaties Kerk in Actie (KiA) en ICCO Alliantie contacten met partners in Brazilië. Deze studie verkent de onderhandelingen

Nadere informatie

Onderzoek burgerinitiatief. Tevredenheid van indieners

Onderzoek burgerinitiatief. Tevredenheid van indieners Onderzoek burgerinitiatief Tevredenheid van indieners In opdracht van: De Raadsgriffier Uitgevoerd door: Team Beleidsonderzoek en Informatiemanagement Gemeente Purmerend Denise Floris Bert Mentink April

Nadere informatie

Waar Bepaal ten slotte zo nauwkeurig mogelijk waar het onderwerp zich afspeelt. Gaat het om één plek of spelen meer plaatsen/gebieden een rol?

Waar Bepaal ten slotte zo nauwkeurig mogelijk waar het onderwerp zich afspeelt. Gaat het om één plek of spelen meer plaatsen/gebieden een rol? Hoe word ik beter in geschiedenis? Als je beter wilt worden in geschiedenis moet je weten wat er bij het vak geschiedenis van je wordt gevraagd, wat je bij een onderwerp precies moet kennen en kunnen.

Nadere informatie

Biologie inhouden (PO-havo/vwo): Instandhouding

Biologie inhouden (PO-havo/vwo): Instandhouding Biologie inhouden (PO-havo/vwo): Instandhouding kerndoelen primair onderwijs kerndoelen onderbouw havo bovenbouw exameneenheden vwo bovenbouw exameneenheden 34: De leerlingen leren zorg te dragen voor

Nadere informatie

Preek De vrouw die Jezus beslissing veranderde. Lieve gemeente,

Preek De vrouw die Jezus beslissing veranderde. Lieve gemeente, Lieve gemeente, We zien het niet vaak in de Bijbel, maar in het verhaal dat we vandaag gelezen hebben is Jezus toch ronduit bot te noemen en buitengewoon onvriendelijk op het onbeschofte af, tegen een

Nadere informatie

1. Effectiviteittest lesmateriaal. Effectiviteittest lesmateriaal onder 84 kinderen

1. Effectiviteittest lesmateriaal. Effectiviteittest lesmateriaal onder 84 kinderen Effectiviteittest lesmateriaal onder 84 kinderen Kwalitatief onderzoek onder ouders en leerkrachten door IPM Kidwise Bronnenonderzoek Kinderen, media en commercie in Europa en USA 2005 Ontwikkeling Nationale

Nadere informatie

Biologie inhouden (PO-havo/vwo): Dynamisch evenwicht

Biologie inhouden (PO-havo/vwo): Dynamisch evenwicht Biologie inhouden (PO-havo/vwo): Dynamisch evenwicht kerndoelen primair onderwijs kerndoelen onderbouw havo bovenbouw exameneenheden vwo bovenbouw exameneenheden 34: De leerlingen leren zorg te dragen

Nadere informatie

Het Ontwikkelteam Digitale geletterdheid geeft de volgende omschrijving aan het begrip digitale technologie:

Het Ontwikkelteam Digitale geletterdheid geeft de volgende omschrijving aan het begrip digitale technologie: BIJGESTELDE VISIE OP HET LEERGEBIED DIGITALE GELETTERDHEID Digitale geletterdheid is van belang voor leerlingen om toegang te krijgen tot informatie en om actief te kunnen deelnemen aan de hedendaagse

Nadere informatie

Examenprogramma natuur, leven en technologie vwo vanaf schooljaar 2014-2015

Examenprogramma natuur, leven en technologie vwo vanaf schooljaar 2014-2015 Examenprogramma NLT vwo Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A Vaardigheden Domein B Exacte wetenschappen en technologie

Nadere informatie

Scheikunde inhouden (PO-havo/vwo): Schaal, verhouding en hoeveelheid

Scheikunde inhouden (PO-havo/vwo): Schaal, verhouding en hoeveelheid Scheikunde inhouden (PO-havo/vwo): Schaal, verhouding en hoeveelheid kerndoelen primair onderwijs kerndoelen onderbouw havo bovenbouw exameneenheden vwo bovenbouw exameneenheden 44: De leerlingen leren

Nadere informatie

logoocw De heer prof. dr. F. P. van Oostrom 26 mei 2005 ASEA/DIR/2005/23876 Taakopdracht voor de commissie Ontwikkeling Nederlandse Canon geen

logoocw De heer prof. dr. F. P. van Oostrom 26 mei 2005 ASEA/DIR/2005/23876 Taakopdracht voor de commissie Ontwikkeling Nederlandse Canon geen logoocw De heer prof. dr. F. P. van Oostrom Den Haag Ons kenmerk 26 mei 2005 ASEA/DIR/2005/23876 Onderwerp Taakopdracht voor de commissie Ontwikkeling Nederlandse Canon Bijlage(n) geen Geachte heer Van

Nadere informatie

Neurowetenschap en Onderwijs W O E N S D A G 2 9 A P R I L B R U S S E L

Neurowetenschap en Onderwijs W O E N S D A G 2 9 A P R I L B R U S S E L Neurowetenschap en Onderwijs W O E N S D A G 2 9 A P R I L 2 0 1 5 B R U S S E L Stelling Stelling: Goed onderwijs betrekt de resultaten van cognitieve neurowetenschappen en de neuropedagogiek in de besluitvorming

Nadere informatie

Rapport. Datum: 17 mei 2006 Rapportnummer: 2006/182

Rapport. Datum: 17 mei 2006 Rapportnummer: 2006/182 Rapport Datum: 17 mei 2006 Rapportnummer: 2006/182 2 Klacht Verzoeker klaagt erover dat de minister-president zijn brief van 14 november 2004 over diens optreden na de moord op cineast Theo van Gogh op

Nadere informatie

ALEXANDER GIELE Competentiemonitor Ingevuld door : C.M.T. Ruppert Ingevuld op : 19 december 2013

ALEXANDER GIELE Competentiemonitor Ingevuld door : C.M.T. Ruppert Ingevuld op : 19 december 2013 ALEANDER GIELE Competentiemonitor Ingevuld door : C.M.T. Ruppert Ingevuld op : 19 december 2013 Deze monitor is ingevuld op basis van een eerste gesprek, een lesobservatie en een nagesprek (soms in andere

Nadere informatie

Aardrijkskunde inhouden (PO-havo/vwo)

Aardrijkskunde inhouden (PO-havo/vwo) Aardrijkskunde inhouden (PO-havo/vwo) Sectoren kerndoelen primair onderwijs kerndoelen onderbouw havo bovenbouw exameneenheden vwo bovenbouw exameneenheden Kernen 1. Burgerschap 36: hoofdzak de Nederlandse

Nadere informatie

Zelfevaluatie. Inleiding:

Zelfevaluatie. Inleiding: Sabine Waal Zelfevaluatie Inleiding: In dit document heb ik uit geschreven wat mijn huidige niveau is en waar ik mij al zoal in ontwikkeld heb ten opzichte van de zeven competenties. Elke competentie heb

Nadere informatie

Bedrijf en effecten - 3 Talenten en beroepen

Bedrijf en effecten - 3 Talenten en beroepen Klas in bedrijf www.klasinbedrijf.be Werkbladen Techniek in de klas Reëel bedrijfsbezoek Bedrijf en effecten - 3 Talenten en beroepen Peter Hantson 2013 2015 Dit materiaal is auteursrechtelijk beschermd.

Nadere informatie

Drents Archief. Het meisje met de hoepel. Groep 2 Thema-overzicht

Drents Archief. Het meisje met de hoepel. Groep 2 Thema-overzicht Drents Archief Het meisje met de hoepel Groep 2 Thema-overzicht Thema-overzicht Het meisje met de hoepel Groep 2 Drents Archief Kern van het thema Een beeld vertelt een verhaal. Om het verhaal te kunnen

Nadere informatie

Strategisch beleidsplan Stichting Promes 2015-2018

Strategisch beleidsplan Stichting Promes 2015-2018 Strategisch beleidsplan Stichting Promes 2015-2018 Voorwoord. De planperiode van 2011-2014 ligt bijna achter ons en geeft ons reden tot nadenken over de doelen voor de komende vier jaar. Als we terugdenken

Nadere informatie

Biologie inhouden (PO-havo/vwo): Evolutie

Biologie inhouden (PO-havo/vwo): Evolutie Biologie inhouden (PO-havo/vwo): Evolutie kerndoelen primair onderwijs kerndoelen onderbouw havo bovenbouw exameneenheden vwo bovenbouw exameneenheden 34: De leerlingen leren zorg te dragen voor de lichamelijke

Nadere informatie

Toekomstgericht toezicht: het ontwikkelen van moreel kapitaal

Toekomstgericht toezicht: het ontwikkelen van moreel kapitaal Toekomstgericht toezicht: het ontwikkelen van moreel kapitaal Congres Toezicht in Toekomst 29 mei 015 Harry Kunneman Universiteit voor Humanistiek Inleiding Startpunt: zorgen over de economie van het dikke-ik

Nadere informatie

Studieloopbaanbegeleiding in het hbo: mogelijkheden en grenzen. Marinka Kuijpers & Frans Meijers

Studieloopbaanbegeleiding in het hbo: mogelijkheden en grenzen. Marinka Kuijpers & Frans Meijers Studieloopbaanbegeleiding in het hbo: mogelijkheden en grenzen Marinka Kuijpers & Frans Meijers De Haagse Hogeschool Januari 2009 Management Samenvatting Studieloopbaanbegeleiding is hot in het hoger beroepsonderwijs.

Nadere informatie

Secundair onderwijs - Tweede graad ASO/KSO/TSO - Natuurwetenschappen - Vakgebonden eindtermen

Secundair onderwijs - Tweede graad ASO/KSO/TSO - Natuurwetenschappen - Vakgebonden eindtermen Eindtermen educatief project Korstmossen, snuffelpalen van ons milieu 2 de en 3 de graad SO Secundair onderwijs - Tweede graad ASO/KSO/TSO - Natuurwetenschappen - Vakgebonden eindtermen I. Gemeenschappelijke

Nadere informatie

Duurzaamheid in het curriculum

Duurzaamheid in het curriculum Duurzaamheid in het curriculum Didier Van de Velde onderwijsadviseur AKOV NME studiedag 29 april 2014 Kan techniek ons wereldbeeld veranderen? 2 IS TECHNIEK NEUTRAAL? WAPENS DODEN GEEN MENSEN, ALLEEN MENSEN

Nadere informatie

KENNIS OF VAARDIGHEDEN, EEN SCHIJNDISCUSSIE

KENNIS OF VAARDIGHEDEN, EEN SCHIJNDISCUSSIE KENNIS OF VAARDIGHEDEN, EEN SCHIJNDISCUSSIE J.M. Praamsma Universiteit Utrecht 2000 In Geografie Educatief eerste kwartaal van dit jaar is een oude discussie nieuw leven ingeblazen: moet de aardrijkskundeles

Nadere informatie

Buitenles PLUS-handleiding Kabouter IJssel Groep 1 en 2

Buitenles PLUS-handleiding Kabouter IJssel Groep 1 en 2 BuitenWijs samen sterk in NME BuitenWijs brengt mensen actief met het buiten in aanraking, zodat zij wijs omgaan met hun eigen leefomgeving Buitenles PLUS-handleiding Kabouter IJssel Groep 1 en 2 J Dit

Nadere informatie

ICT in het licht van de pedagogische opdracht van de school. Over een traditionele school in een moderne samenleving

ICT in het licht van de pedagogische opdracht van de school. Over een traditionele school in een moderne samenleving ICT in het licht van de pedagogische opdracht van de school Over een traditionele school in een moderne samenleving Jan Marten Praamsma Universiteit Utrecht 2000 De moderne samenleving stelt het onderwijs

Nadere informatie

Natuurwetenschappelijke, wiskundige en technische vaardigheden (bètaprofielniveau)

Natuurwetenschappelijke, wiskundige en technische vaardigheden (bètaprofielniveau) BIJLAGE 1 Examenprogramma NLT havo Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A Vaardigheden Domein B Exacte wetenschappen

Nadere informatie

' Dit is de tijd die niet verloren gaat: iedre minuut zet zich in toekomst om.' M. Vasalis

' Dit is de tijd die niet verloren gaat: iedre minuut zet zich in toekomst om.' M. Vasalis IDENTITEITS- BEWIJS ' Dit is de tijd die niet verloren gaat: iedre minuut zet zich in toekomst om.' M. Vasalis 2 Onderwijs draait om mensen Als wij in onze onderwijsinstelling iets willen bereiken, dan

Nadere informatie

GEBRUIKSONDERSONDERZOEK KRANT IN DE KLAS 2006 Maart 2007

GEBRUIKSONDERSONDERZOEK KRANT IN DE KLAS 2006 Maart 2007 GEBRUIKSONDERSONDERZOEK KRANT IN DE KLAS 2006 Maart 2007 Uitgevoerd door: DUO Market Research In opdracht van: Stichting Krant in de Klas Onderzoeksperiode: December 2006 Doel van het onderzoek Sinds haar

Nadere informatie

Sint-Jan Berchmanscollege

Sint-Jan Berchmanscollege Sint-Jan Berchmanscollege Infobrochure Klassieke Talen (2de en 3de graad ASO) Leerlingprofiel Je leest graag, je wil je taalvaardigheid versterken, en je hebt interesse in cultuur en maatschappij? Een

Nadere informatie

Competentie- en indicatorenoverzicht Masteropleiding Leren en Innoveren Hogeschool Rotterdam IVL/Kenniskring Versterking Beroepsonderwijs

Competentie- en indicatorenoverzicht Masteropleiding Leren en Innoveren Hogeschool Rotterdam IVL/Kenniskring Versterking Beroepsonderwijs Competentie- en indicatorenoverzicht Masteropleiding Leren en Innoveren Hogeschool Rotterdam IVL/Kenniskring Versterking Beroepsonderwijs COMPETENTIES EN INDICATOREN 1 Interpersoonlijke competentie De

Nadere informatie

Wat is de identiteit voor de schoolraad van de PBS?

Wat is de identiteit voor de schoolraad van de PBS? Wat is de identiteit voor de schoolraad van de PBS? 1. Levensbeschouwelijke (religieuze) identiteit : Over het algemeen geldt dat een ieder van het team zich achter de levensbeschouwelijke identiteit die

Nadere informatie

Draagvlak voor natuur: van verdelen naar verbinden

Draagvlak voor natuur: van verdelen naar verbinden Draagvlak voor natuur: van verdelen naar verbinden CSA (Kris) van Koppen, Universitair hoofddocent Milieubeleid, Wageningen Universiteit 1.Karakterisering 2.Diagnose 3.Hoe verder Karakterisering: trends

Nadere informatie

Eindexamen Filosofie havo I

Eindexamen Filosofie havo I Opgave 2 Denken en bewustzijn 8 Een goed antwoord bevat de volgende elementen: een omschrijving van het begrip bewustzijn 2 argumentatie aan de hand van deze omschrijving of aan Genghis bewustzijn kan

Nadere informatie

Sint-Jan Berchmanscollege

Sint-Jan Berchmanscollege Sint-Jan Berchmanscollege Infobrochure Klassieke Talen (2de en 3de graad ASO) Leerlingprofiel Je leest graag, je wil je taalvaardigheid versterken, en je hebt interesse in cultuur en maatschappij? Een

Nadere informatie

Doelen. Leergebieden

Doelen. Leergebieden 1 Doelen KENNEN & KUNNEN SAMENHANG BALANS OVERLADENHEID EIGEN RUIMTE Leergebieden 2 Ontwikkelproces 125 18 9 ONTWIKKELTEAMS 84 ONTWIKKELSCHOLEN Randvoorwaarden Het ontwikkelteam richt zich op: kerncurriculum:

Nadere informatie

-Onze school behoort tot het officieel gesubsidieerd onderwijsnet. Het schoolbestuur is de gemeente Olen.

-Onze school behoort tot het officieel gesubsidieerd onderwijsnet. Het schoolbestuur is de gemeente Olen. Pedagogisch project 1. situering onderwijsinstelling 2. levensbeschouwelijke uitgangspunten 3. visie op ontwikkeling en opvoeding 4. het schoolconcept 1. Situering onderwijsinstelling 1.1 Een gemeenteschool:

Nadere informatie

Klas in bedrijf. Werkbladen. Belang logistiek voor bedrijf. Peter Hantson. Opleiding secundair onderwijs Vakgroep Techniek (TE)

Klas in bedrijf. Werkbladen. Belang logistiek voor bedrijf. Peter Hantson. Opleiding secundair onderwijs Vakgroep Techniek (TE) Klas in bedrijf www.klasinbedrijf.be Werkbladen Techniek in de klas - Virtueel bedrijfsbezoek Film: Bedrijf en logistiek proces 1 Belang logistiek voor bedrijf Peter Hantson 2013 2015 Dit materiaal is

Nadere informatie

Effectief aansluiten bij overbelaste leerlingen en hun ouders: Zo makkelijk is dat niet!

Effectief aansluiten bij overbelaste leerlingen en hun ouders: Zo makkelijk is dat niet! Effectief aansluiten bij overbelaste leerlingen en hun ouders: Zo makkelijk is dat niet! drs. Hilde Jans psycholoog Iedereen heeft een ander perspectief! Oefening in tweetallen Stap 1 Draai je gezicht

Nadere informatie

Besluit van 18 mei 2009 houdende vaststelling van kerndoelen voor het speciaal onderwijs (Besluit kerndoelen WEC)

Besluit van 18 mei 2009 houdende vaststelling van kerndoelen voor het speciaal onderwijs (Besluit kerndoelen WEC) 2009D30612 31 973 Besluit van 18 mei 2009 houdende vaststelling van kerndoelen voor het speciaal onderwijs (Besluit kerndoelen WEC) Verslag van een schriftelijk overleg Vastgesteld d.d... Binnen de vaste

Nadere informatie

De schoolbrochure. Jenaplanschool Lieven Gevaert. van het GESUBSIDIEERD OFFICIEEL LAGER ONDERWIJS

De schoolbrochure. Jenaplanschool Lieven Gevaert. van het GESUBSIDIEERD OFFICIEEL LAGER ONDERWIJS De schoolbrochure van het GESUBSIDIEERD OFFICIEEL LAGER ONDERWIJS Jenaplanschool Lieven Gevaert 2017-2018 1 Inhoudsopgave 1. Het pedagogisch project van Jenaplanschool Lieven Gevaert... 3 1.1. Inleiding

Nadere informatie

Klas in bedrijf. Werkbladen. Bedrijf en logistiek proces - 3. Talenten en beroepen: logistiek. Peter Hantson

Klas in bedrijf. Werkbladen. Bedrijf en logistiek proces - 3. Talenten en beroepen: logistiek. Peter Hantson Klas in bedrijf www.klasinbedrijf.be Werkbladen Techniek in de klas Reëel bedrijfsbezoek Bedrijf en logistiek proces - 3 Talenten en beroepen: logistiek Peter Hantson 2013 2015 Dit materiaal is auteursrechtelijk

Nadere informatie

EINDTERMEN en ONTWIKKELINGSDOELEN Zoektocht in het Maascentrum. A. Eindtermen voor het basisonderwijs vanaf 01/09/2010

EINDTERMEN en ONTWIKKELINGSDOELEN Zoektocht in het Maascentrum. A. Eindtermen voor het basisonderwijs vanaf 01/09/2010 EINDTERMEN en ONTWIKKELINGSDOELEN Zoektocht in het Maascentrum Derde graad LO A. Eindtermen voor het basisonderwijs vanaf 01/09/2010 Lichamelijke opvoeding Motorische competenties 1.1 De motorische basisbewegingen

Nadere informatie

Identiteitsdocument van Jenaplanschool de Sterrenwachter

Identiteitsdocument van Jenaplanschool de Sterrenwachter Identiteitsdocument van Jenaplanschool de Sterrenwachter Onze ideologie We zien iedereen als uniek en waardevol. Ieder kind heeft talenten en samen gaan we die ontdekken en ontwikkelen. Hierdoor kunnen

Nadere informatie

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Gelet op artikel 7 van het Eindexamenbesluit v.w.o.- h.a.v.o.- m.a.v.o.- v.b.o.

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Gelet op artikel 7 van het Eindexamenbesluit v.w.o.- h.a.v.o.- m.a.v.o.- v.b.o. STAATSCOURANT Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Nr. 9161 26 mei 2011 Regeling van de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap van 27 april 2011, nr. VO/289008, houdende

Nadere informatie

GROTE OPDRACHTEN (CONCEPT)

GROTE OPDRACHTEN (CONCEPT) Dit is het tweede tussenproduct van het ontwikkelteam Burgerschap. Het voorliggende tussenproduct bestaat uit drie onderdelen: Grote opdrachten in concept Toelichting op het proces tijdens de ontwikkelsessie

Nadere informatie

Hoe beoordeel je een onderwijskundig concept?

Hoe beoordeel je een onderwijskundig concept? Hoe beoordeel je een onderwijskundig concept? Bram de Muynck en Evert Roeleveld Dit materiaal is onderdeel van het compendium christelijk leraarschap dat samengesteld is door het lectoraat Christelijk

Nadere informatie

& Sociale Integratie. Beleidsstuk ACTIEF BURGERSCHAP. Actief burgerschap & Sociale integratie. Het Palet MeerderWeert 1

& Sociale Integratie. Beleidsstuk ACTIEF BURGERSCHAP. Actief burgerschap & Sociale integratie. Het Palet MeerderWeert 1 Beleidsstuk ACTIEF BURGERSCHAP & Sociale Integratie Actief burgerschap & Sociale integratie. Het Palet MeerderWeert 1 INHOUDSOPGAVE Hoofdstuk 1: Visie op actief burgerschap & sociale integratieactie Hoofdstuk

Nadere informatie

Het leven leren. De theorie en visie achter het levo lesmateriaal

Het leven leren. De theorie en visie achter het levo lesmateriaal Het leven leren De theorie en visie achter het levo lesmateriaal Waar gaat kaderdocument Het leven leren (2003) over? De levensbeschouwelijke ontwikkeling èn beroepsethische vorming van onderwijsdeelnemers

Nadere informatie

CREATIVITEIT KUN JE LEREN! ICC netwerkdag, 31 mei 2018 Ellie van den Bomen

CREATIVITEIT KUN JE LEREN! ICC netwerkdag, 31 mei 2018 Ellie van den Bomen CREATIVITEIT KUN JE LEREN! ICC netwerkdag, 31 mei 2018 Ellie van den Bomen Programma Wat is creativiteit? Creatieve mensen en hun kenmerken Het creatief proces Hoe herken je creativiteit bij kinderen?

Nadere informatie

Panda-educatie als opstapje voor het betrekken jeugd bij behoud van biodiversiteit

Panda-educatie als opstapje voor het betrekken jeugd bij behoud van biodiversiteit Panda-educatie als opstapje voor het betrekken jeugd bij behoud van biodiversiteit NVD-Symposium 30 Mei, 2018 Arjen Wals, Wageningen UR Inhoud NME-LvDO Pedagogische en didactische uitgangspunten Doelstellingen

Nadere informatie

Speelruimte van betekenis

Speelruimte van betekenis Uitnodiging: Speelruimte van betekenis Conferentie voor opleiders levensbeschouwelijke, godsdienstige en morele vorming over de paradigmawisseling in hun vak Op 31 oktober en 1 november 2011 vindt de conferentie

Nadere informatie

x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x

x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x Jaarplan GESCHIEDENIS Algemene doelstellingen Eerder gericht op kennis en inzicht 6 A1 A2 A3 A4 A5 Kunnen hanteren van een vakspecifiek begrippenkader en concepten, nodig om zich van het verleden een wetenschappelijk

Nadere informatie

Eindexamen vwo filosofie II

Eindexamen vwo filosofie II Opgave 2 Leven vanuit vrije wil 7 maximumscore 3 een weergave van een overeenkomst tussen de Avatar-training en Sartre wat betreft de opvatting over vrijheid als zelfverwerkelijking: beiden lijken uit

Nadere informatie

Examenprogramma aardrijkskunde havo

Examenprogramma aardrijkskunde havo Examenprogramma aardrijkskunde havo Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A Vaardigheden Domein

Nadere informatie

Wij medewerkers & wij leerlingen van Stad & Esch maken samen de plek waar ontdekken en leren als vanzelf gaat. Welkom 21e eeuw.

Wij medewerkers & wij leerlingen van Stad & Esch maken samen de plek waar ontdekken en leren als vanzelf gaat. Welkom 21e eeuw. onderwijs Wij medewerkers & wij leerlingen van Stad & Esch maken samen de plek waar ontdekken en leren als vanzelf gaat. Welkom 21e eeuw. April 2012 2 Stad & Esch bereidt leerlingen optimaal voor op de

Nadere informatie

WAT MAAKT DE VRIJESCHOOL UNIEK?

WAT MAAKT DE VRIJESCHOOL UNIEK? WAT MAAKT UNIEK? WAAROM De vrijeschool heeft een geheel eigen kijk op onderwijs, die gebaseerd is op het mensbeeld uit de antroposofie. Daarbinnen heeft iedere vrijeschool in Nederland een grote mate van

Nadere informatie

ACTIEF BURGERSCHAP EN SOCIALE INTEGRATIE

ACTIEF BURGERSCHAP EN SOCIALE INTEGRATIE Heutink ICT ACTIEF BURGERSCHAP EN SOCIALE INTEGRATIE op de C.B.S. De Bruinhorst 22-5-2012 Inhoudsopgave Inleiding 3 Pagina 1. Burgerschap op de Bruinhorstschool 3 2. Kerndoelen 3 3. Visie 4 4. Hoofddoelen

Nadere informatie

Natuur- en milieu-educatie, tussen beleven en overleven

Natuur- en milieu-educatie, tussen beleven en overleven Natuur- en milieu-educatie, tussen beleven en overleven Een cultuurpedagogisch vraagstuk Jan Marten Praamsma, Utrecht 1993 Twee jaar geleden, op de 5e pedagogendag, die werd gehouden in Amsterdam hield

Nadere informatie

Naar een levend plan van ondersteuning

Naar een levend plan van ondersteuning Naar een levend plan van ondersteuning Dolf van den Berg Scholenconferentie Passend Graag 10 december 2015 Bijgaand ontvangt u de meest belangrijke dia s van mijn presentaties. Ik ga ervan uit dat u deze

Nadere informatie

Een Jenaplanschool is ervaringsgericht:

Een Jenaplanschool is ervaringsgericht: Observatie gericht op Jenaplanonderwijs De zes kwaliteitskenmerken van een Jenaplanschool met bijbehorende indicatoren. (bron: Boek: Jenaplan, een school waar je leert samenwerken ) Een Jenaplanschool

Nadere informatie

Vijf opdrachten voor het Katholiek Basisonderwijs in Vlaanderen

Vijf opdrachten voor het Katholiek Basisonderwijs in Vlaanderen Vijf opdrachten voor het Katholiek Basisonderwijs in Vlaanderen 1. Werken aan een schooleigen christelijke identiteit 2. Werken aan een geïntegreerd onderwijsinhoudelijk aanbod 3. Werken aan een stimulerend

Nadere informatie

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/20225 holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/20225 holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/20225 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Heijstek, Werner Title: Architecture design in global and model-centric software

Nadere informatie

Examenprogramma Klassieke Talen vwo

Examenprogramma Klassieke Talen vwo Examenprogramma Klassieke Talen vwo Ingangsdatum: augustus 2014 Eerste examenjaar: 2017 Griekse taal en cultuur (GTC) vwo Latijnse taal en cultuur (LTC) vwo Griekse taal en cultuur (GTC) Het eindexamen

Nadere informatie

Achtergrond van het onderzoek:

Achtergrond van het onderzoek: Bureau van de Europese Unie voor de Grondrechten (FRA) MEMO / 26 januari 2010 De Holocaust bezien vanuit mensenrechtenperspectief: het eerste EU-brede onderzoek naar Holocaust-onderwijs en mensenrechtenonderwijs

Nadere informatie

Schoolplan Inleiding

Schoolplan Inleiding Inleiding Dit schoolplan geeft de lijnen aan waarlangs onze school zich de komende vier jaar wil ontwikkelen. De inhoud is tot stand gekomen na overleg met alle geledingen in de school. Dit betekent dat

Nadere informatie

Hieronder geven wij antwoord op een aantal vragen, die van belang kunnen zijn bij het kiezen van een school voor uw kind(eren).

Hieronder geven wij antwoord op een aantal vragen, die van belang kunnen zijn bij het kiezen van een school voor uw kind(eren). Waarom kiezen voor onze school? Het is geen gemakkelijke opgave, een goede basisschool te kiezen voor uw kind(eren). De basisschool vervult immers een belangrijke rol in de opvoeding en ontwikkeling van

Nadere informatie

In welke mate kunt u zich vinden in het benoemen van vrijheid, gelijkheid/gelijkwaardigheid en solidariteit als basiswaarden voor

In welke mate kunt u zich vinden in het benoemen van vrijheid, gelijkheid/gelijkwaardigheid en solidariteit als basiswaarden voor Ontwikkelteam Burgerschap Ronde Derde ronde () REFERENTIE BU000880 Naam Coen Gelinck Organisatie Nederlandse Vereniging van Leraren Maatschappijleer (NVLM) E-mailadres coengelinck@nvlm.nl Namens wie geeft

Nadere informatie

Vormingsaanbod voor universiteiten en hogescholen 2014/2015

Vormingsaanbod voor universiteiten en hogescholen 2014/2015 Vormingsaanbod voor universiteiten en hogescholen 2014/2015 Inhoud 3 Vooraf 5 Een andere kijk op spijbelen 6 Over de diepere betekenis van kinderspel 7 Kinderen hebben zo hun kijk op quality time 8 Plan

Nadere informatie

Beeldcoaching in de. kinderopvang. Visie In Beeld. Leren coachen met video

Beeldcoaching in de. kinderopvang. Visie In Beeld. Leren coachen met video Beeldcoaching in de kinderopvang Leren coachen met video V i s i e I n B e e l d H u z a r e n l a a n 2 4 7 2 1 4 e c E p s e Gebruik van video is de duidelijkste en snelste manier om te reflecteren op

Nadere informatie

Eindexamen havo filosofie 2013-I

Eindexamen havo filosofie 2013-I Opgave 2 Emoties bij mens en dier 10 maximumscore 3 een weergave van de visie van Seneca op woede bij dieren: dieren hebben geen rede en daarom geen emoties 1 een weergave van de visie van Seneca op woede

Nadere informatie

Visie pastoraal in Monsheide

Visie pastoraal in Monsheide Visietekst pastoraal in Monsheide I. Inleiding Onze christelijke levensbeschouwing, ontleend aan de stichtende Congregatie Sint-Vincentius à Paulo, trachten wij een eigentijdse invulling te geven. Vanuit

Nadere informatie

Actualisering leerplan eerste graad - Deel getallenleer: vraagstukken Bijlage p. 1. Bijlagen

Actualisering leerplan eerste graad - Deel getallenleer: vraagstukken Bijlage p. 1. Bijlagen Bijlage p. 1 Bijlagen Bijlage p. 2 Bijlage 1 Domeinoverschrijdende doelen - Leerplan BaO (p. 83-85) 5.2 Doelen en leerinhouden 5.2.1 Wiskundige problemen leren oplossen DO1 Een algemene strategie voor

Nadere informatie

Gezien het bovenstaande zijn kunstvakken direct of indirect betrokken bij het nastreven van vakoverschrijdende

Gezien het bovenstaande zijn kunstvakken direct of indirect betrokken bij het nastreven van vakoverschrijdende Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs Guimardstraat 1, 1040 Brussel VOET EN STUDIEGEBIED BEELDENDE KUNSTEN KSO VOET EN STUDIEGEBIED PODIUMKUNSTEN KSO 1 De eigenheid van kunst en de VOET

Nadere informatie

CONCLUSIE Aantal niveaus te laag

CONCLUSIE Aantal niveaus te laag Bijlage 1. Opening door Gelbrich Feenstra. Zij werkt als onderwijsadviseur bij APS in Utrecht en sinds ruim een jaar is zij projectleider Engels bij het VLC. Wat was de aanleiding voor deze conferentie?

Nadere informatie

Passend Onderwijs voor de kinderen op school: samen met ouders en leerkracht

Passend Onderwijs voor de kinderen op school: samen met ouders en leerkracht Passend Onderwijs voor de kinderen op school: samen met ouders en leerkracht Vanaf 1 augustus is de Wet passend onderwijs van kracht. De school van uw kind/uw school is aangesloten bij het samenwerkingsverband

Nadere informatie

BLAADJE #4. mei 2018

BLAADJE #4. mei 2018 BLAADJE #4 mei 2018 School voor KEES GROEP 1/2 breinvriendelijk onderwijs OBS met engelse les vanaf groep 1 De Koningslinde is een jonge openbare basisschool (obs ) in Vught. In het stadhouderspark, in

Nadere informatie

Wiskunde: vakspecifieke toelichting en tips

Wiskunde: vakspecifieke toelichting en tips Wiskunde: vakspecifieke toelichting en tips Met deze voorbeelden van taken voor de wiskundelessen willen wij verschillende ideeën illustreren. Ten eerste geven zij een idee wat bedoeld wordt met hele-taakeerst

Nadere informatie

Inleiding 14. 3 De praktijk 26 Inleiding 26 Het werken met film/beeld in relatie tot PBS 28 Werkvormen aan de hand van de pijlers 29

Inleiding 14. 3 De praktijk 26 Inleiding 26 Het werken met film/beeld in relatie tot PBS 28 Werkvormen aan de hand van de pijlers 29 Inhoud Deel 1 De waarden als fundament; leerlingen betrekken bij de waarden en gedragsverwachtingen 13 Schoolwide Positive Behavior Support in een Nederlands Rebound jasje Een verkenning van de start van

Nadere informatie

Actief burgerschap. Sint Gerardusschool Splitting 145 7826 ET Emmen Tel: 0591-622465 gerardusschool@skod.nl

Actief burgerschap. Sint Gerardusschool Splitting 145 7826 ET Emmen Tel: 0591-622465 gerardusschool@skod.nl 2013 Actief burgerschap 0 Sint Gerardusschool Splitting 145 7826 ET Emmen Tel: 0591-622465 gerardusschool@skod.nl Inhoudsopgave Pagina Inleiding 2 Hoofdstuk 1 : 3 Hoofdstuk 2 : : een doel en een middel

Nadere informatie

Lokaliseren situeren van plaatsen op een landkaart (in een beperkt of ruim kader).

Lokaliseren situeren van plaatsen op een landkaart (in een beperkt of ruim kader). De volgende vakken komen aan bod Aardrijkskunde Maatschappelijke vorming (MAVO) Nederlands Godsdienst Niet-conventionele zedenleer LEERDOELSTELLINGEN LESFICHE C Door aan de slag te gaan met lesfiche C

Nadere informatie

Geloven is niet zomaar instemmen met een geheel aan abstracte waarheden. Geloven is een weg gaan, die voert tot gemeenschap met de levende God.

Geloven is niet zomaar instemmen met een geheel aan abstracte waarheden. Geloven is een weg gaan, die voert tot gemeenschap met de levende God. GELOVEN Encycliek Lumen Fideï zegt: Geloven is niet zomaar instemmen met een geheel aan abstracte waarheden. Geloven is een weg gaan, die voert tot gemeenschap met de levende God. PROBLEEM VAN PAROCHIES

Nadere informatie

Examenprogramma scheikunde vwo

Examenprogramma scheikunde vwo Examenprogramma scheikunde vwo Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A Vaardigheden Domein B Stoffen

Nadere informatie

Klimaat: een thema in het Vlaams onderwijs?

Klimaat: een thema in het Vlaams onderwijs? Klimaat: een thema in het Vlaams onderwijs? Willy Sleurs Afdeling Kwalificaties & Curriculum AHOVOKS, Ministerie van Onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap Eindtermen bepaald door de overheid Leergebied-/vakgebonden

Nadere informatie

Eindexamen vwo Nederlands 2013-I

Eindexamen vwo Nederlands 2013-I Beoordelingsmodel Aan het juiste antwoord op een meerkeuzevraag wordt 1 scorepunt toegekend. Tekst 1 Ik was, dus ik ben 1 C 2 maximumscore 1 alinea 4 3 maximumscore 1 alinea 9 4 maximumscore 1 alinea 14

Nadere informatie