Willen we elke kleur en geur wel weten?

Transcriptie

1 !1 Willen we elke kleur en geur wel weten? Een onderzoek naar tekstkenmerken van stijl Anne Lieke ter Hark Studentnummer: Begeleider: prof. dr. K.H. van Dalen-Oskam Tweede lezer: drs. E.J. Rietstap Master Redacteur/editor Universiteit van Amsterdam Oktober 2016

2 Inhoudsopgave 2 1. Inleiding 3 2. Literaire kwaliteit: van norm naar empirie Inleiding Tekstuele benadering Contextuele benadering Het literaire veld De rol van uitgeverijen De rol van literaire kritiek Computationele benadering The Riddle of Literary Quality Receptieonderzoek Inleiding Haar naam was Sarah Literaire kritiek Lezersoordelen Conclusie Godenslaap Literaire kritiek Lezersoordelen Conclusie Conclusie Computationeel onderzoek Inleiding: simpel versus complex Lexicaal niveau Syntactisch en semantisch niveau Methode: Stylo en AntConc Dimensies van stijl Samenvatting en conclusie Samenvatting Conclusie Evaluatie Literatuurlijst Bijlagen Bijlage 1: Lezersoordelen Haar naam was Sarah Bijlage 2: Lezersoordelen Godenslaap 63

3 1. Inleiding 3 In zijn roman De zevende functie van taal (2016) een mengeling van fictie en non-fictie bespreekt de Franse auteur Laurent Binet het werk van een van de belangrijkste grondleggers van de linguïstiek, Roman Jakobson. In de wetenschappelijke literatuur wordt Jakobson vooral aangehaald vanwege zijn onderscheid in functies van taal, en met name de poëtische functie. Binet schrijft hierover: Zij heeft betrekking op de taal als esthetisch middel. Het spelen met de klanken van de woorden, de alliteraties, de assonanties, de herhalingen, het effect van parallellisme of ritme, het valt allemaal onder deze functie. Die vind je in gedichten uiteraard, maar ook in liedjes, in de koppen van de kranten, in redevoeringen, in reclameslogans of politieke slogans 1 Jakobson had ook al oog voor taal als een systeem dat min of meer automatisch verloopt. Binet bespreekt dit ook. Elke keer dat we een zin formuleren, kiezen we een woord uit een lijst van woorden die we in ons hoofd hebben en langs laten komen: onze woordenschat. Wanneer we dit gedaan hebben, gaan we verder met de zinsbouw: we kiezen andere woorden om zo een of meerdere zinnen te vormen, en soms een heel betoog. Deze handelingen voeren we uit zonder dat we het beseffen, zo parafraseert Binet Jakobson. 2 Binnen de toepassing van de digital humanities op literatuur, het terrein van deze scriptie, wordt Jakobson vaak genoemd. Hij is een formalist die met zijn poëtische functie de literaire waarde van een tekst als iets eigens van de tekst beschouwt. Ook in het onderzoeksproject The Riddle of Literary Quality, dat onder leiding van prof. dr. Karina van Dalen-Oskam aan het Huygens ING wordt uitgevoerd, ligt de nadruk op de taal zelf. In dit project worden formele kenmerken van een literaire tekst digitaal en empirisch onderzocht. Taal is volgens deze benadering dus meetbaar. Sommige kenmerken, zoals een al dan niet rijke woordenschat of de lengte van zinnen, zijn vrij gemakkelijk te onderzoeken. Andere kenmerken, zoals syntactische, semantische en narratieve structuur, vereisen een diepere computationele analyse. De woordenschat en zinsbouw zoals Jakobson die formuleert, zijn hiermee te vergelijken. Hoewel Jakobson kennelijk inzag dat onze omgang met taal grotendeels niet bewust verloopt, beschikte hij niet over de techniek om taal ook op afstand te lezen of bestuderen. Met de komst van computationele methoden en technieken is het nu veel gemakkelijker geworden om de kenmerken van een tekst of een serie teksten die de lezer niet zonder meer observeert, maar die wel samenhangen met zijn of haar oordeel over literaire kwaliteit, in kaart te brengen. De afstand die bij Jakobson nog bestaat tussen de poëtische functie van taal en taal als iets dat meetbaar is, kan met de computationele methode wellicht kleiner worden gemaakt. In deze scriptie onderwerp ik twee romans aan een computationele analyse: Haar naam was Sarah van de Frans/Britse schrijfster Tatiana De Rosnay en Godenslaap van de Vlaamse auteur Erwin Mortier. Op Godenslaap is de poëtische functie van Jakobson goed van toepassing. In dit boek lijkt het te gaan om taal als taal. Haar naam was Sarah is een ander verhaal. In dit boek overheerst eerder de emotieve functie van taal zoals Jakobson die beschrijft: de functie die beoogt blijk te geven van de positie van de zender 1 Binet, L. De zevende functie van taal. Amsterdam: Meulenhoff, 2016: Ibid:

4 ten opzichte van zijn boodschap. 3 Lezers en critici waarderen het boek van Mortier hoog op de schaal van literariteit en dat van De Rosnay beduidend lager. De vraag die ik in deze scriptie aan de orde stel, is of er onderliggende, formele tekstkenmerken gevonden kunnen worden die correleren met de intuïtieve en kwalitatieve oordelen van zowel lezers als critici over de literaire kwaliteit van beide romans. Voor het traceren van patronen van formele tekstkenmerken maak ik gebruik van verschillende computationele en statistische technieken. De methode van het onderzoek in mijn scriptie is daarmee empirisch van aard. De nadruk op de empirische methoden binnen de huidige digital humanities is het grote verschil met de normatieve aanpak van eerdere literatuurcritici, waaronder ook Jakobson. De hernieuwde aandacht voor intrinsieke tekstkenmerken binnen de taalwetenschap en literatuurwetenschap contrasteert met de sociologische aanpak die enkele decennia heeft gedomineerd. Volgende deze sociologische benadering wordt de literaire waarde van een auteur of roman niet bepaald door intrinsieke kenmerken maar door cultuur en sociale omstandigheden. In deze scriptie wordt de invloed van cultuur en sociale omstandigheden op oordelen over literatuur niet ontkend. Het doel van de scriptie is om empirisch te onderzoeken of er daarnaast ook intrinsieke kenmerken een rol kunnen spelen. De indeling van deze scriptie is als volgt: In hoofdstuk 2 bespreek ik onder het kopje tekstuele benadering de formalistische traditie in de literatuurkritiek die aan het begin van de twintigste eeuw opkwam. Onder het kopje contextuele benadering bespreek ik de sociologische traditie van de afgelopen decennia, met speciale aandacht voor het ook in Nederland invloedrijke werk van de Franse socioloog Pierre Bourdieu. Onder het kopje computationele benadering behandel ik de opkomst van de computationele methode in de taalwetenschap en literatuurwetenschap. In hoofdstuk 3 bespreek ik eerst de methodiek en uitkomsten van het Nationale Lezersonderzoek, gericht op Haar Naam was Sarah en Godenslaap. Vervolgens zoom ik in op de oordelen van zowel de critici als de respondenten van het lezersonderzoek over de stijl en het thema van beide boeken. In hoofdstuk 4 ten slotte vertaal ik deze uitspraken naar een stilistische onderzoeksvraag en toets ik deze vraag aan de hand van computationele technieken. Daarop volgt een analyse op basis van eerder onderzoek en de scriptie sluit af met een samenvatting en conclusie (hoofdstuk 5) en evaluatie (hoofdstuk 6). 4 3 Binet: 125 (zie noot 1).

5 2. Literaire kwaliteit: van norm naar empirie Inleiding Al sinds de opkomst van de term literatuur rond 1800 is er discussie over de vraag wat onder dit begrip wordt verstaan en wat de reikwijdte ervan is. Vóór 1800 was letteren het gangbare begrip. Hiermee werden alle geschriften bedoeld die geproduceerd werden door de geesteswetenschappen. Pas aan het eind van de achttiende en het begin van de negentiende eeuw werd letteren ( literatuur ) in het buitenland gangbaar in de betekenis van datgene wat de menschelijke geest in de vorm van proza of poëzie heeft geschapen met de bedoeling om iets schoons te geven, de letterkunde. Tot in de twintigste eeuw bleef de betekenis van literatuur ruim genoeg om er het werk van zowel essayisten als kunstbeschouwers, filosofen en historici onder te laten vallen. 4 Tegenwoordig omvat het begrip slechts het werk van schrijvers, en zelfs dat is nog ruim genomen. Er is nog maar een selecte groep auteurs waarvan we het werk literair noemen. De vraag wat een werk literair maakt, of de vraag waarom bepaalde boeken tot de canon van de westerse literatuur behoren en andere niet, is echter niet eenvoudiger geworden. Literatuurwetenschappers, sociaal wetenschappers en filosofen debatteren nog steeds met elkaar over de vraag wat werken die we literair noemen onderscheidt van zogenaamde niet-literaire werken. Welke criteria worden daarbij gehanteerd? Bestaan er wel intrinsieke, universele kenmerken die een werk moet bezitten om de waarde literatuur te verkrijgen? Of is literair niets meer of minder dan een waarde die men toeschrijft aan een werk op grond van historische en sociale omstandigheden? 5 Deze twee benaderingen van het begrip literariteit (dat wat een tekst literair maakt) behandel ik in deze scriptie onder de noemer van respectievelijk de tekstuele benadering en de contextuele benadering. Dit onderscheid sluit aan bij wat door David Fishelov respectievelijk de beauty party en de power party wordt genoemd. 6 In de volgende twee paragrafen zullen deze benaderingen worden toegelicht. 4 Dorleijn, G.J. en C.J. van Rees, red. De productie van literatuur. Het literaire veld in Nederland Nijmegen: Vantilt, 2006: Kuitert, L. De uitgeverij en de symbolische productie van literatuur: een historische schets Stilet, jrg. 20, nr. 2 (2008): Fishelov, D. Dialogues with/and great books. The dynamics of canon formation. Eastbourne: Sussex Academic Press, 2010.

6 2.2 Tekstuele benadering 6 In zijn boek Dialogues with/and great books (2010) schetst David Fishelov het debat over literariteit aan de hand van wat hij de beauty party versus de power party noemt. De beauty party begint volgens Fishelov al bij de Griekse filosoof Aristoteles die in zijn werk Poetica uit 335 v.chr. beargumenteerde dat een poëtisch werk (een drama ) een zekere lengte moest bezitten met onder andere gebeurtenissen en karakters maar dat die lengte binnen de grenzen van het waarnemingsvermogen van de toeschouwer moest liggen; die moest het drama als een geheel kunnen vatten. Aristoteles gaf hiermee aan dat intrinsieke en waarneembare kenmerken van een literaire tekst een tekst groots, of minder groots, maken. Hoe meer van zulke eigenschappen onderscheiden worden des te groter de kans dat het betreffende werk tot de top of canon behoort. In de loop der eeuwen is gediscussieerd over de vraag wat dan die esthetische kwaliteiten precies zijn en of zij een objectieve of (inter)subjectieve status hebben. Maar het basisidee van de beauty party, aldus Fishelov, is dat de status van een literair werk een functie is van zijn relevante esthetische eigenschappen. 7 In deze scriptie gebruik ik de term tekstuele benadering en niet beauty party. Onder de tekstuele benadering versta ik dan de hierna te bespreken formalistische traditie binnen de literatuurwetenschap. In het algemeen gaat de tekstuele benadering ervan uit dat literatuur intrinsieke kenmerken heeft die haar deze waarde verlenen. Dit wil zeggen dat er aan de hand van bijvoorbeeld de structuur van een tekst, de zinslengte of woordkeus vastgesteld kan worden of een tekst literair is of niet. Een klassiek voorbeeld van de tekstuele benadering is afkomstig van Roman Jakobson, die het concept poëtische functie op invloedrijke wijze heeft geherformuleerd. De poëtische functie van een tekst is haar vermogen om de aandacht naar zichzelf als tekst toe te trekken. Jakobson ging uit van het idee dat teksten verschillende functies kunnen hebben, waarbij de ene functie dominanter is dan de ander. Zo kan een en dezelfde tekst informatie uitwisselen over een bepaald onderwerp, iets zeggen over hoe de zender zich ertoe verhoudt (emotieve functie) en dus ook de aandacht op de taal of vorm zelf richten. Bij een literair werk is de poëtische functie het meest dominant. Maar hoe treedt taal als taal op de voorgrond? Hoe onderscheidt taal met een poëtische functie zich van standaardtaal? Om dit uit te leggen gaat Jakobson ervan uit dat taal een medium is met verschillende dimensies: klank, ritme, betekenis, zinstructuur en de opmaak van een pagina. Als meerdere dimensies van taal tegelijkertijd geactiveerd zijn, wordt de poëtische functie het best zichtbaar. Het resultaat is een complexe tekst: een tekst met verschillende lagen, waarbij het taalgebruik een meerwaarde heeft. 8 Een auteur die bij uitstek heeft aangegeven wat er gebeurt wanneer de poëtische functie actief is, is de invloedrijke literatuurwetenschapper en formalist Viktor Sjklovski ( ). Hij verzette zich tegen het idee dat literatuur niets anders is dan het overbrengen van ideeën of uitwisselen van informatie. In dat geval zou je namelijk ook op een andere manier je ideeën over kunnen brengen, bijvoorbeeld door middel van een preek. Literatuur is volgens Sjklovski gemaakt om mensen wakker te schudden, om mensen aan het denken te zetten. Hij stelt dat de functie van literatuur is om het vertrouwde datgene wat wij op de automatische piloot benaderen juist vreemd te maken en ons zo aan het denken te 7 Fishelov 2010: Jakobson, R. Linguïstiek en poëtica. In: Heusden, B. van, W. Steffelaar en P. Zeeman, red. Literaire cultuur. Tekstboek. Heerlen: OUNL/Nijmegen: SUN, 2001:

7 zetten. Deze functie hangt wezenlijk samen met de vorm van het gedicht of het verhaal: door de tekst op een bepaalde manier vorm te geven, brengt hij vervreemding tot stand. Inhoud en vorm zijn dus intrinsiek samenhangend. 9 Zoals hierboven aangegeven is met de opkomst van de computationele benadering de interesse voor intrinsieke kenmerken van (literaire) teksten weer toegenomen. In tegenstelling tot de normatieve tekstuele benadering van Jakobson en Sjklovski is de computationele benadering empirisch. Voordat ik echter in kan gaan op de computationele benadering, is een behandeling van een andere empirische benadering vereist. 7 9 Sjklovski, V. De kunst als priom [1917]. In: Heusden, B. van, W. Steffelaar en P. Zeeman, red. Literaire cultuur. Tekstboek. Heerlen: OUNL/Nijmegen: SUN, 2001: ; Zie voor een overzicht van onder meer Jakobsons en Sjklovski s opvattingen ook: Brillenburg Wurth, K. en A. Rigney, red. Het leven van teksten: een inleiding tot de literatuurwetenschap. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2006.

8 2.3 Contextuele benadering 8 De contextuele ( institutionele ) benadering gaat ervan uit dat literaire teksten hun specifieke karakter danken aan de manier waarop zij geproduceerd, gedistribueerd en geconsumeerd worden. De contextuele benadering reageert daarmee op de tekstuele benadering. Volgens de contextuele benadering kennen teksten geen intrinsieke kenmerken waaraan zij hun literariteit ontlenen, maar bestaat literair gehalte slechts omdat een stelsel van sociale instituties literaire waarde aan een werk toeschrijft. Wat wordt waargenomen als de literaire kwaliteit van een boek, is volgens deze benadering direct verbonden met de sociaal bepaalde werkingskracht van instituties, zoals uitgeverijen, boekhandels en critici. De aandacht ligt in de contextuele benadering dan ook bij de rol die literaire instituties spelen bij de beeldvorming rond teksten en schrijvers. 10 Een voorman van de contextuele benadering is de invloedrijke Franse socioloog Pierre Bourdieu. Zijn opvattingen over kunst in het algemeen en literatuur in het bijzonder komen voort uit een overkoepelende theorie over menselijk handelen. Volgens Bourdieu kan het menselijk handelen alleen worden opgevat als een complexe interactie tussen drie elementen: habitus, kapitaal en veld. 11 Habitus verwijst naar gedragsdisposities die in het verleden, door opvoeding en voorbeelden, zijn gevormd. Het menselijk gedrag komt volgens Bourdieu niet simpelweg tot stand door aanpassing aan externe, objectieve regels zoals de structuralisten in de Franse traditie beweerden, noch uit een subjectieve impuls zoals de existentialisten dachten. Mensen volgen regels niet slechts op, maar gaan er strategisch mee om op grond van eerdere ervaringen. De strategie die mensen volgen is geen individuele aangelegenheid maar sociaal en cultureel bepaald. 12 Kapitaal is het geheel van bronnen waaruit mensen putten. Bourdieu onderscheidt economische, culturele, sociale en symbolische vormen van kapitaal. Een dispositie komt tot stand door een (beperkt) aanbod van kapitaal. Bijvoorbeeld, een esthetische dispositie voor kunst om de kunst komt eerder voor in gezinnen waarin er een ruim aanbod aan cultureel kapitaal is. 13 Veld verwijst naar de sociale context van handelen. De sociale context is een permanente strijd om de beschikbaarheid van beperkt kapitaal. Bourdieu ziet de samenleving als een verzameling van zulke velden: economisch, religieus, juridisch en artistiek. Het kapitaal van de kunsten brengt Bourdieu onder de noemer van symbolische goederen. Het veld waarbinnen de productie en waardering van kunst plaatsvindt noemt hij het culturele veld en, in het specifieke geval van literatuur, het literaire veld. Het handelen van kunstenaars en kunstbeschouwers, inclusief literaire critici, moet dus gezien worden als iets dat gevormd wordt door symbolisch kapitaal en het culturele of literaire veld. 14 Bourdieu onderscheidt vervolgens een cultureel veld van beperkte productie en een veld van massaproductie. Het literaire veld is een veld van beperkte productie. Dit veld wordt voornamelijk bepaald door critici die een creatieve interpretatie verschaffen ten goede van de kunstenaars. De productie van literatuur, inclusief de literaire kritiek, ziet Bourdieu dus als een proces dat geïsoleerd van 10 Dorleijn en Van Rees 2006 (zie noot 4). 11 Bourdieu, P. en R. Johnson (ed.). The Field of Cultural Production: Essays on art and literature. New York: Columbia University Press, 1993: Ibid. 13 Ibid. 14 Ibid.

9 de bredere maatschappij plaatsvindt. 15 De autonomie van de kunstenaar of van het oordeel over kunst is volgens Bourdieu schijn. Het zijn juist sociale instituties binnen het literaire veld die verantwoordelijk zijn voor wat als de canon van literatuur wordt beschouwd. Volgens Bourdieu verhult het beroep op autonomie het feit dat literatuur sociaal bepaald is en dat het dus draait om de complexe interactie van habitus, kapitaal en veld. De materiële productie van literatuur, zoals de activiteiten van uitgevers, schrijvers en subsidieverstrekkers, vindt plaats tegen de achtergrond van het beschikbare kapitaal. Hetzelfde geldt voor de symbolische productie van literatuur; de immateriële toekenning van de waarde literatuur binnen instanties als literatuurkritiek, literatuuronderwijs, literaire tijdschriften, pers en media. 16 Het kapitaal waaruit men kan putten is binnen dit veld schaars. Niet iedereen kan een geambieerd beroep als kunstenaar of criticus realiseren. Het aantal subsidies of fondsen is immers beperkt en uitgeverijen zijn elkaars concurrent. Dat maakt het handelen binnen het literaire veld tot een strijd vol van belangen. Binnen het literaire veld zijn actoren dan ook druk bezig om zich de bevoegdheid toe te eigenen te kunnen bepalen wat goede literatuur is, wie een groot schrijver is et cetera. Die bevoegdheden worden vervolgens weer ter discussie gesteld, wanneer een nieuwe orde van kunstenaars en kunstcritici zich aankondigt en de strijd met gevestigde namen aangaat. 17 Nieuwe recensenten kunnen bijvoorbeeld zeggen dat ze het anders gaan doen dan de reeds gevestigde recensenten. Het onderliggende belang is volgens Bourdieu dat zij daarmee een plek verwerven binnen het literaire veld. Zo ontstaat er wel een tegenstelling: nieuwe recensenten of debutanten zetten zich af met tegelijkertijd als doel opgenomen te worden in de wereld van de echte kunst. Een voorbeeld van de bovengenoemde onderliggende belangen binnen het literaire veld, en met name de literatuurkritiek, is het onderscheid tussen kunst en commercie. Dit komt duidelijk naar voren in een onderzoek dat cultuursociologen Thomas Franssen en Giselinde Kuipers deden naar de besluitvorming van redacteuren in het Nederlandse literaire veld. Redacteuren blijken anders te praten wanneer zij het over thrillers of chicklit hebben dan wanneer zij het over meer verantwoorde fictie hebben, zoals literatuur. Als het gaat om literatuur, gebruiken redacteuren termen als gevoel en intuïtie en claimen ze dat criteria niet gestandaardiseerd kunnen worden en zelfs niet geëxpliciteerd. Maar wanneer het om thrillers of chicklit gaat, gaat het over de truc van een goede thriller en de invulling van het format, en ligt er meer nadruk op de rationele en zakelijke kant van hun beslissing. 18 Franssen en Kuipers zeggen hierover: De grote nadruk op het spontane en emotionele karakter van hun beslissingen over echte literatuur onderstreept zowel de superioriteit van literatuur, als de legitimiteit van het beroep van redacteur. Literatuur, net als elke vorm van echte kunst, wordt gepresenteerd als iets wat buiten het bereik van een gewone sterveling ligt, het resultaat van een creatief proces dat nooit volledig begrepen kan worden. Anders dan genrefictie kan literatuur niet worden getemd en voorspelbaar gemaakt Bourdieu en Johnson 1993: (zie noot 11). 16 Kuitert 2008: 68 (zie noot 5). 17 Janssen, S. In het licht van de kritiek: variaties en patronen in de aandacht van de literatuurkritiek voor auteurs en hun werken. Hilversum: Uitgeverij Verloren, 1994: Franssen, T. en G. Kuipers. Overvloed en onbehagen in de mondiale markt voor vertalingen. Sociologie, jrg. 7, nr. 1 (2011): Ibid.

10 2.4 Het literaire veld 10 Bourdieus opvattingen hebben in de Nederlandse literatuurwetenschap geleid tot een zogenaamde empirische literatuursociologie. In deze benadering spelen literaire instituties, en met name de literatuurkritiek, een cruciale rol. Communicatiewetenschapper Wouter de Nooy heeft in zijn proefschrift de definitie van Hugo Verdaasdonk en Cees van Rees als uitgangspunt genomen. Zij verstaan onder een literaire institutie een constellatie van actoren die een specifieke taak vervullen in de productie, distributie en promotie van literatuur. 20 Literaire instituties regelen dus de productie en verspreiding van literatuur, en daarmee bepalen zij wat er als literatuur wordt gezien. Als voorbeelden noemen Verdaasdonk en Van Rees de uitgeverij, boekhandel, bibliotheek, literatuurkritiek, het literatuuronderwijs en het geheel van organisaties die zich bezighouden met literatuurbeleid. Bij elkaar worden ze ook wel het literaire veld genoemd. Dit literaire veld beïnvloedt de manier waarop ook nietprofessioneel in literatuur geïnteresseerden de gewone lezers met literatuur omgaan en erover spreken De rol van uitgeverijen Dat uitgeverijen een rol spelen bij de beeldvorming over de kwaliteit van boeken, wordt door velen erkend. Ze vervullen een specifieke taak in zowel de productie, distributie als promotie van literatuur. Maar hoe groot is deze rol en op welke manier hebben uitgeverijen precies invloed? De uitgeverij is als literaire institutie degene die het productieproces van een boek van begin tot eind begeleidt. Ze kan dan ook op verschillende manieren onze verwachtingen ten aanzien van de kwaliteit of literariteit van een werk sturen. Dit gebeurt bijvoorbeeld door de manier waarop er promotie voor wordt gemaakt, het type omslag, de uitvoering, de prijs en niet te vergeten de naam en reputatie van de uitgeverij zelf. 22 Met de vormgeving van een literaire uitgave kunnen uitgevers zich gemakkelijk van elkaar onderscheiden. De uitgever kiest in welke specifieke vorm een boek wordt uitgegeven. Dit bepaalt mede de uitstraling van het uitgevershuis. Hij kan bijvoorbeeld een werk als paperback uitgeven, of in gebonden vorm, of een boek publiceren als onderdeel van een bepaalde literaire reeks. Ook het omslag speelt een belangrijke rol. Hieraan kan je vaak direct zien of je te maken hebt met een literaire roman of juist met een streekroman. Al deze beslissingen hebben uiteindelijk invloed op de beeldvorming over een werk. 23 Daarnaast heeft de uitgeverij de beschikking over diverse promotiemiddelen om de receptie van haar werk in een bepaalde richting te sturen, waaronder de wervende tekst uit de uitgeverskoker (flapteksten, advertenties, prospectussen), de niet-betaalde consumentgerichte publiciteit zoals de toezending van recensie-exemplaren aan relevante bladen, het onderhouden van contacten met 20 Nooy, W. de. Richtingen & lichtingen: literaire classificaties, netwerken, instituties. Diss. Katholieke Universiteit Brabant, 1993: 10; Verdaasdonk, H., Kwaliteitshiërarchieën in boeken ten behoeve van het onderwijs in de Nederlandse literatuur. Spektator, jrg. 13, nr. 4 (1984): 250; Rees, C.J. van. Introduction: Advances in the empirical sociology of literature and the arts: the institutional approach. Poetics, jrg. 12, nr. 4-5 (1983): 292; 21 Ibid. 22 Kuitert 2008: 75 (zie noot 5). 23 Kuitert, L. Het uiterlijk behang. Reeksen in de Nederlandse literatuur Amsterdam: De Bezige Bij, 1997.

11 recensenten en programmamakers en het lobbyen voor literaire prijzen, en de begeleiding van de auteur bij lezingen, signeersessies, en interviews. 24 Verder stuurt de uitgeverij onze verwachtingen ten aanzien van de literariteit en kwaliteit van een werk via haar eigen naam en reputatie die ze in de loop van de tijd heeft opgebouwd. Het al dan niet bezitten van prestige straalt af op haar producten en beïnvloedt tot op grote hoogte hoe haar auteurs en titels worden ontvangen door critici en andere relevante partijen binnen het literaire veld. 25 De activiteiten die binnen de ene institutie ondernomen worden, hebben consequenties voor andere instituties. Bij de keuzes die een uitgeverij maakt, is dit duidelijk zichtbaar. Een uitgeverij zal altijd proberen om positieve aandacht te krijgen van de literatuurbeschouwing. Ze heeft er namelijk belang bij om een zeker cultureel prestige te verwerven voor haar fonds. Literatuurcritici brengen niet alleen de titels onder aandacht van het publiek maar dragen ook bij aan de totstandkoming van de eventuele literaire waarde van een titel. Deze waarde draagt uiteindelijk weer bij aan de beeldvorming van de literaire uitgeverij en daarmee aan het culturele prestige van het fonds. 26 In de volgende paragraaf wordt getracht een beeld te vormen van de rol die deze literaire critici spelen bij het vaststellen van het begrip literatuur De rol van literaire kritiek Naast de uitgeverij heeft de literatuurbeschouwing van alle literaire instituties de belangrijkste rol bij de indeling van literaire teksten naar soort en kwaliteit. De literatuurkritiek heeft de taak om de literaire kwaliteit en eigenheid van teksten te benoemen. Dit oordeel wordt vaak gevolgd door andere instanties die bij de productie, distributie en consumptie van literatuur zijn betrokken. 27 De keuzes en uitspraken van de kritiek hebben dan ook grote invloed op hoe een boek binnen die andere instituties, zoals de boekhandel en de bibliotheek, maar ook de uitgeverij, behandeld wordt. 28 Ze bepalen mede de beslissing van een literaire uitgeverij om een auteur in de gelegenheid te stellen een oeuvre op te bouwen. 29 Daarnaast wegen de classificaties en oordelen van literaire critici onder andere mee bij de aanschafbeslissingen van selectoren van openbare bibliotheken, bij de beslissingen van leden van een jury om een prijs aan een auteur toe te kennen en bij het besluit van boekhandelaren om een werk in voorraad te nemen. 30 Literatuurcritici met een gevestigde reputatie spelen een cruciale rol in de beeldvorming en dragen bij aan wat Bourdieu als het gesloten circuit van symbolische productie beschouwd, dat geïsoleerd is van de bredere maatschappij. Hun oordeel wordt als heel maatgevend gezien. De Glas, F. de. Hebben literaire uitgeverijen invloed op de literaire canon? Spiegel der Letteren, jrg. 34, nr. 3-4 (1992): Janssen, S. Onderzoek naar twintigste-eeuwse uitgeverijen. Een stand van zaken. Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis, jrg. 7 (2000): Glas, F. de. Het uitgeversfonds als voorwerp van studie binnen een institutionele benadering. Tijdschrift voor Taal- en Tekstwetenschap, jrg. 6 (1986): Dorleijn, G.J. en C.J. van Rees. De impact van literatuuropvattingen in het literaire veld: aandachtsgebied literatuuropvattingen van de Stichting Literatuurwetenschap. Den Haag: Stichting Literatuurwetenschap, De Nooy 1993: 11 (zie noot 20). 29 Rees, C.J. van. Consensusvorming in de literatuurkritiek. In: Verdaasdonk, H., red., De regels van de smaak. Amsterdam: Uitgeverij Joost Nijsen, 1985: Dorleijn en Van Rees 1994: 7 (zie noot 27).

12 reputaties van critici en van auteurs raken daardoor onderling verbonden. 31 Wanneer een criticus die een goede reputatie heeft opgebouwd een werk als literair beoordeelt, zal de auteur ook eerder het stempel literair krijgen. Critici werken onderling vaak samen en komen daardoor uiteindelijk vaak tot een overeenstemmend oordeel. Hier vloeit uit voort dat de uitspraken van verschillende critici over het werk van dezelfde auteur in de loop van de tijd steeds meer op elkaar gaan lijken. Dit wordt ook wel orkestratie genoemd. 32 De test of een boekbespreking goed is, berust niet zozeer op een controle van de uitspraken aan de hand van de tekst, maar eerder op een overeenkomst of vergelijkbaarheid met uitspraken van gewaardeerde en gereputeerde collega s. 33 Zo raakt wat Bourdieu het veld van beperkte productie noemt (zie 2.3) steeds verder geïsoleerd van de bredere maatschappelijke context. De boeken die door de literaire kritiek het meest worden gewaardeerd zijn het product van orkestratie, en omgekeerd herkennen en erkennen de schrijvers de normen van de literaire kritiek. Wat iets tot echte literatuur maakt is volgens de contextuele benadering dus niet een verzameling van stilistische kenmerken maar een complexe interactie van disposities, schaarste van bronnen en belangenstrijd Dorleijn en Van Rees 1994: 7 (zie noot 27). 32 De Nooy 1993: 190 (zie noot 20). 33 Dorleijn en Van Rees 1994: 19 (zie noot 27).

13 2.5 Computationele benadering 13 De tekstuele benadering verloor door onder andere de opkomst van de contextuele benadering langzaam aan terrein. De laatste jaren is het echter binnen het onderzoek naar met name literaire stijl weer gangbaar om de aandacht te richten op tekstkenmerken. Anders dan voorheen wordt er nu gebruik gemaakt van empirische en kwantitatieve methoden om (literaire) teksten op diverse taalkundige aspecten te onderzoeken. De achtergrond voor deze verschuiving is de opkomst van de digital humanities. De naam digital humanities is aan het begin van deze eeuw ontstaan. Deze naam kan het best worden beschouwd als een overkoepelende term voor een brede verzameling aan activiteiten zoals online opslag, data mining en geografische informatiesystemen, zoals die bijvoorbeeld in archeologisch onderzoek worden gebruikt of in museale context. Ook historici maken in toenemende mate gebruik van digitale methoden en technieken, bijvoorbeeld bij het in kaart brengen van correspondentie uit de achttiende eeuw. Binnen de literatuurwetenschap heeft de opkomst van de digital humanities geleid tot een hernieuwde belangstelling voor tekstuele, linguïstische kenmerken van literatuur. Zo is een nieuwe, interdisciplinaire samenwerking ontstaan tussen (computationele) taalkunde en literatuurwetenschap. 34 In het licht van deze computationele benadering is er opnieuw gekeken naar wat het begrip stijl inhoudt. Dat is geen gemakkelijke opgave aangezien het begrip stijl een begrip is waarvan geen noodzakelijke en voldoende voorwaarden kunnen worden aangegeven. Stijl kan verwijzen naar bepaalde kenmerken van een tekst, maar ook naar kenmerken van een persoonlijkheid, een manier van denken, en zelfs een historische periode in de kunstwetenschappen. Bovendien kan de term zowel descriptief als prescriptief of normatief gebruikt worden. 35 In het artikel Revisiting style, a key concept in literary studies van Herrmann, Van Dalen-Oskam en Schöch wordt het begrip stijl uitdrukkelijk niet normatief gebruikt en beperkt men zich tot stijl als een vorm van taalgebruik op het grammaticale niveau. Binnen dat kader onderscheiden de auteurs een aantal definities van stijl: stijl als een intrinsieke artistieke waarde, als een holistisch kenmerk van een tekst, als een vorm van individuele expressie, stijl als een artefact dat een keuze tussen een verzameling alternatieven vooronderstelt, als afwijking van een norm en stijl als alles wat computationeel gemeten kan worden. 36 Zij bespreken deze definities in de context van respectievelijk de Duitstalige, de Nederlandstalige en de Franstalige traditie van de twintigste eeuw. Tot slot stellen zij een omschrijving voor die de verschillende definities wil laten samenkomen, en die ook de computationele benadering niet uitsluit: Style is a property of texts constituted by an ensemble of formal features which can be observed quantitatively or qualitatively. 37 Een belangrijk verschil tussen deze definitie en voorgaande definities, inclusief de definities van stijl die binnen de beauty party werden onderscheiden, zoals poëtische functie of foregrounding, is de notie van complexiteit. Complexiteit wil zeggen dat een geheel afhankelijk is van de samenstelling van haar bestanddelen. Een analyse van de bestanddelen kan dus iets zeggen over de aard van het geheel. De 34 Kirschenbaum, M. What Is Digital Humanities and What s It Doing in English Departments? ADE Bulletin, nr. 150 (2010): Herrmann, J.B., K. van Dalen-Oskam en C. Schöch. Revisiting Style, a Key Concept in Literary Studies. Journal of Literary Theory, jrg. 9, nr. 1 (2015): Ibid: Ibid: 44.

14 gedachte is dat zo n analyse ook preciezer en meer empirisch onderbouwd iets kan zeggen over het geheel, dat wil zeggen de (al dan niet literaire) stijl van een tekst. De analyse brengt elementen in beeld die de lezer met het blote oog niet ziet. Die elementen betreffen formele kenmerken van een tekst. Een tekst bestaat uit verschillende soorten formele kenmerken, zoals syllaben, lexicon, syntaxis en semantiek. Dergelijke kenmerken komen ook op verschillende niveaus voor, variërend van het individuele woord of de hele zin tot het narratieve perspectief. De computationele benadering zoekt dus naar patronen in een tekst en die patronen kunnen zowel low level (woordfrequentie, gemiddelde zinslengte) als high level (syntactische, semantische, narratieve structuur) zijn. Het gevolg van deze nadruk op complexiteit is dat stijl niet beperkt is tot literaire teksten en dat de computationele benadering dan ook niet die voorwaarde stelt. Een tweede belangrijk verschil is dat de patronen binnen een complex systeem gemeten kunnen worden met behulp van statistische en computationele methoden. De bovenstaande omschrijving (zie p. 13) valt daarmee binnen een empirisch onderzoekskader. 38 Tegelijkertijd tracht de omschrijving een aantal aspecten van de andere definities uit de genoemde lijst mee te nemen, bijvoorbeeld de definitie van stijl als afwijking van een norm. Bovenstaande definitie gaat hier niet van uit; stijl behoort immers ook toe aan niet-literaire teksten. Maar men kan een tekstdeel computationeel vergelijken met een ander tekstdeel binnen die tekst, of met andere teksten. Men gebruikt dan het andere tekstdeel of de serie teksten als referentiekader of norm. Het principe van contrast dat in sommige definities binnen de structuralistische traditie als noodzakelijk wordt gezien, valt eveneens te combineren met een computationele aanpak, zij het als een empirisch te ontdekken patroon binnen teksten. 39 De definitie van stijl die Herrmann, Van Dalen-Oskam en Schöch voorstellen, streeft dus een samenwerking na tussen de klassieke en kwalitatief georiënteerde literatuurbeschouwing en een kwantitatieve benadering. Kwalitatieve en intuïtieve inzichten kunnen zo aan een kwantitatieve analyse worden onderworpen. Omgekeerd lijkt het dat de resultaten van een kwantitatieve analyse altijd een interpretatie vereisen, waarmee de verhouding tussen de computationele benadering en de hermeneutische benadering symmetrisch is Herrmann, Van Dalen-Oskam & Schöch 2015: Ibid: Ibid:

15 2.6 The Riddle of Literary Quality 15 Een voorbeeld van recent onderzoek naar literaire kwaliteit waarbij computationeel, kwantitatief onderzoek wordt aangevuld met kwalitatief onderzoek is het onderzoeksproject The Riddle of Literary Quality. Dit project liep van januari 2012 tot september 2016 aan het Huygens ING in samenwerking met de Fryske Akademy en het Institute for Logic, Language and Computation (Universiteit van Amsterdam), onder leiding van prof. dr. Van Dalen-Oskam. 41 De onderzoekers veronderstellen in dit project in lijn met de tekstuele benadering dat formele kenmerken een belangrijke rol kunnen spelen bij het vaststellen van het literair gehalte van een fictietekst. Om na te gaan of er een correlatie bestaat tussen het voorkomen van bepaalde formele kenmerken in een tekst en de meningen die lezers hebben over het literaire gehalte van deze tekst, voeren de onderzoekers zowel computationeel als receptief onderzoek uit. Ze kijken hierbij naar patronen van samen voorkomende tekstuele eigenschappen, zoals gemiddelde zinslengte (low level) of narratieve structuur (high level). Deze eigenschappen worden vastgesteld en geanalyseerd met software die speciaal voor deze doeleinden zijn aangepast of ontwikkeld. Het Nationale Lezersonderzoek De benodigde lezersopinies zijn verzameld in een grote online enquête; het Nationale Lezersonderzoek. De enquête stond online tussen 4 maart en 27 september 2013 en is door mensen ingevuld. Zij gaven hun mening over een aantal romans uit een lijst van 400 titels. Deze lijst bestond uit de boeken die in 2010, 2011 en 2012 het meest verkocht of uitgeleend zijn en die voor het eerst gepubliceerd zijn in 2007 of later. 42 Respondenten konden op de lijst aangeven welke boeken zij hadden gelezen. Van minimaal zeven boeken uit de lijst moesten zij op een schaal van 1 tot 7 aangeven hoe literair en hoe goed ze deze vonden. Vervolgens werd hen gevraagd om voor een van de beoordeelde boeken waar ze een sterke mening over hadden, toe te lichten waarom ze deze goed/slecht of literair/niet-literair vonden. Dit kon zowel een gelezen als een niet-gelezen boek zijn. In deze scriptie zal het onderscheid goed/slecht echter geen aandacht krijgen en staat het onderscheid literair/niet-literair centraal. Daarnaast hebben de onderzoekers een aantal vragen gesteld naar niet-tekstuele factoren, zoals leeftijd, geslacht, opleiding en woonregio van de lezers alsook naar hun leesgedrag. Ze hoopten zo een beeld te krijgen van de invloed die niet-tekstuele factoren al dan niet hebben op lezersmeningen. De antwoordmogelijkheden voor de vraag naar hoe literair of hoe goed de invuller een boek vond, zijn terug te vinden in tabel Zie voor meer informatie de website van The Riddle of Literary Quality. 42 Zie voor meer informatie de website van het Nationale Lezersonderzoek.

16 16 Literair/niet-literair Goed/slecht 7 In hoge mate literair Zeer goed 7 6 Literair Goed 6 5 Enigszins literair Enigszins goed 5 4 Op de grens van literair en niet-literair Noch goed, noch slecht 4 3 Eerder niet literair Enigszins slecht 3 2 Niet literair Slecht 2 1 Absoluut niet literair Zeer slecht 1 Tabel 1: De antwoordmogelijkheden voor respondenten van het Nationale Lezersonderzoek bij de vraag naar hoe literair/niet-literair en hoe goed/slecht ze het betreffende boek vonden. Het boek dat het meest is aangevinkt, is Haar naam was Sarah van de Frans/Britse schrijfster Tatiana de Rosnay. Meer dan de helft van alle respondenten gaf aan dit boek te hebben gelezen; 7135 in totaal. Van 1097 van hen beschikken we over hun beoordeling in de vorm van een score. Gemiddeld scoorde het boek een 4.7 op de schaal van literariteit, waarmee het in de categorie valt die te omschrijven is als tussen op de grens van literair en niet-literair en enigszins literair. Daarnaast beschikken we over de scores van 593 invullers die Haar naam was Sarah niet hebben gelezen. Opvallend is dat deze respondenten het boek als minder literair zien dan degenen die het boek wel hebben gelezen; ze gaven het gemiddeld een 4.0. Het werk dat gemiddeld de op een na hoogste score kreeg op de literaire schaal is Godenslaap van de Vlaamse schrijver Erwin Mortier. Van 818 respondenten die aangaven het boek gelezen te hebben, beschikken we over de scores. Ze gaven het boek gemiddeld een 6.6. Godenslaap valt dus in de categorie die te omschrijven is als tussen literair en in hoge mate literair. In totaal beoordeelden 80 invullers het boek terwijl ze het niet gelezen hadden. Zij gaven het werk gemiddeld een 6.5. Het verschil in waardering tussen respondenten die Godenslaap hebben gelezen en die het niet hebben gelezen is dus gering. Voor een overzicht van de scores van beide boeken, verwijs ik naar tabel 2.

17 17 Haar naam was Sarah Godenslaap Literair/niet-literair Gelezen en score gegeven Niet gelezen en score gegeven Goed/slecht Gelezen en score gegeven Niet gelezen en score gegeven Tabel 2: De gemiddelde beoordeling van de boeken Haar naam was Sarah van Tatiana de Rosnay en Godenslaap van Erwin Mortier door respondenten van het Nationale Lezersonderzoek.

18 3. Receptieonderzoek Inleiding In deze scriptie sluit ik aan op het project The Riddle of Literary Quality. Zoals reeds aangegeven in het hoofdstuk Inleiding (p. 4), sluit de tekstuele benadering die ik uitwerk de contextuele benadering niet uit. De productie en waardering van literatuur wordt in belangrijke mate gevormd binnen een sociale context (al dan niet in de stijl van Bourdieu). Maar nu de digitale methoden dit steeds beter mogelijk maken, is het interessant om te onderzoeken of er daarnaast onderliggende formele en intrinsieke tekstkenmerken zijn die een rol spelen bij de beoordeling van literatuur. Om dit vast te stellen zal ik allereerst een inventarisatie maken van zowel de literaire kritiek als de lezersmeningen uit het Nationale Lezersonderzoek. Ik zal me daarbij richten op de twee romans die ik zojuist heb behandeld: Haar naam was Sarah en Godenslaap. Beide boeken behandelen eenzelfde thema, maar ze zijn elk verschillend beoordeeld op het aspect literariteit. Omdat ik slechts twee romans behandel, zijn de conclusies die uit het onderzoek voortkomen beperkt en hebben ze niet de pretentie iets te zeggen over het onderscheid tussen literair en niet-literair in het algemeen. 3.2 Haar naam was Sarah Haar naam was Sarah (2007) vertelt het verhaal van het tienjarige Joodse meisje Sarah dat samen met haar ouders in de nacht van 16 juli 1942 door de Franse politie wordt opgepakt en naar het Vélodrome d Hiver in Parijs wordt gebracht, waar duizenden joden worden verzameld voor deportatie. Haar broertje verstopt ze thuis in de kast om hem tegen het gevaar te beschermen. Ze draait de deur op slot en gaat ervan uit dat ze hem later weer kan bevrijden. Sarah en haar ouders worden echter weggevoerd naar een concentratiekamp, waar de hoop op het weerzien van haar broertje steeds ongegronder wordt. Naast de verhaallijn van Sarah loopt het verhaal van de Amerikaanse journaliste Julia Jarmond, die zestig jaar later de opdracht krijgt een artikel te schrijven over de overlevenden van de razzia. Hierbij stuit ze op de geschiedenis van Sarah, die nauw verweven blijkt met die van haar eigen schoonfamilie. 43 In het eerste deel van de roman lopen deze twee verhaallijnen door elkaar, maar halverwege stopt het verhaal van Sarah wanneer zij ontsnapt uit het concentratiekamp en onderduikt. Haar naam was Sarah is geschreven door de Frans/Britse schrijfster Tatiana de Rosnay. Het is de eerste roman die De Rosnay in haar moedertaal Engels schreef (oorspronkelijke titel: Sarah s Key). Het werd in 2006 voor het eerst uitgegeven bij de Franse uitgeverij Éditions Héloïse d Ormesson. In 2007 verscheen de Nederlandse vertaling van Monique Eggermont en Kitty Pouwel bij uitgeverij Artemis & Co, destijds een imprint van uitgeverij Ambo Anthos. Het boek is in meer dan veertig landen verschenen en er zijn wereldwijd ruim negen miljoen exemplaren van verkocht, waarvan 1,5 miljoen in Nederland. Ook de verfilming van het boek in 2010 door Gilles Paquet-Brenner, met Kristin Scott Thomas in de hoofdrol, was een groot succes. In het najaar van 2013 ging in Nederland de eerste theatervoorstelling ter wereld van Haar naam was Sarah in première Zie voor meer informatie de boekomschrijving van Haar naam was Sarah op de website van uitgeverij Ambo Anthos. 44 Zie voor meer informatie de auteurspagina van Tatiana de Rosnay op de website van uitgeverij Ambo Anthos.

19 Literaire kritiek Haar naam was Sarah Haar naam was Sarah is sinds het verschijnen van de Nederlandse uitgave in 2007 verschillende keren besproken door literaire critici. Via LiteRom een online database van boekrecensies die in Nederlandse en Belgische dag-, week- en maandbladen zijn gepubliceerd heb ik de besprekingen van het boek geraadpleegd. Uit deze database bleek dat het aantal recensies van Haar naam was Sarah in dagen weekbladen beperkt is gebleven, vermoedelijk omdat het niet als een prototypisch literair werk wordt gezien. Om die reden heb ik mijn zoektocht breder getrokken dan alleen de kritiek die via LiteRom te vinden was, en onder andere een recensie van online leesplatform De Leesfabriek en literair weblog Tzum meegenomen in mijn analyse. In onderstaande paragraaf zal ik aan de hand van mijn selectie van negen recensies bespreken welke opvattingen er onder literaire critici heersen op het gebied van achtereenvolgens de schrijfstijl en de inhoud van Tatiana de Rosnays bestseller. 45 Schrijfstijl: clichématig Wat direct opvalt aan de recensies van Haar naam was Sarah in dag- en weekbladen, is dat een groot aantal recensenten haar schrijfstijl omschrijft als clichématig. Wanneer recensente Maartje Somers in NRC Handelsblad de populariteit van dit type Holocaustdrama tracht te verklaren, stelt ze: Een zekere clichématigheid wordt dan kennelijk voor lief genomen. 46 Ook literair critica Toef Jaeger noemt De Rosnays stijl ergerlijk vlak en clichématig. De ene open deur na de andere wisselt elkaar af, schrijft ze in NRC Next. 47 Literair weblog Tzum deelt deze mening: De roman leest door de korte hoofdstukjes vlot weg, maar daarmee is al het positieve wel gezegd. Wat een clichés weet De Rosnay achter elkaar op te schrijven. De slechteriken zijn heel slecht en de goeden zijn natuurlijk heel goed. De politieman heeft natuurlijk een kille, dode blik in zijn ogen, het meisje trilde van angst, haar broertje was sprakeloos van angst en de moeder was verlamd van afgrijzen, men is ontsteld en verbijsterd. Als lezer hoef je in ieder geval niet na te denken over wat je moet voelen. Werkelijk alles wordt ingevuld. 48 Deze clichématigheid komt volgens de recensenten vooral tot uitdrukking in De Rosnays larmoyante, kitscherige stijl. Ze zet de geschiedenis om in een zoetsappig verhaaltje, waarbij je als lezer niet voor de keuze wordt geplaatst hoe een en ander te ervaren. 49 Werkelijk alles wordt ingevuld, elke kleur, elke geur is vastgelegd en er wordt niets aan de fantasie van de lezer overgelaten. 50 Ze gebruikt dan ook, volgens een recensent van De Leesfabriek, zoveel mogelijk heftige bijvoeglijk naamwoorden, per substantief minstens twee adjectieven en per werkwoord minstens één bijwoord Zie voor de volledige recensies de website van LiteRom (zoekopdracht: Haar naam was Sarah). 46 Somers, M. Liefdesroman of Holocaustkitsch? NRC Handelsblad, 16 januari Jaeger, T. Haar naam was Sarah. NRC Next, 11 oktober Peppelenbos, C. Recensie: Tatiana de Rosnay Haar naam was Sarah. Tzum, 26 juli Jaeger 2010 (zie noot 47). 50 Anonieme recensent. Haar naam was Sarah Een tegenvaller!? De Leesfabriek, 30 maart Ibid.

20 Inhoud: misbruik Holocaust Er wordt De Rosnay verweten dat ze de Holocaust misbruikt om een mediocre [middelmatig, AtH] verhaal over een vrouw met huwelijksproblemen op te pimpen. 52 Volgens Maartje Somers van NRC Handelsblad nadert de Frans/Britse schrijfster zelfs gevaarlijk de Holocaustkitsch. Toef Jaeger verwoordt deze opinie, die algemeen lijkt te heersen onder beroepsrecensenten, als volgt in NRC Next: Het joodse oorlogsleed wordt eenvoudigweg omgezet in een soort detective die bol staat van de morele veroordelingen en vragen waarom deden de Fransen niets en was de gendarmerie zo fanatiek? zonder dat er naar een antwoord wordt gezocht. De geschiedenis wordt omgezet in een zoetsappig verhaaltje: persoonlijke verdieping als resultaat van de geschiedenis: het riekt naar literair ramptoerisme. 53 Een recensent van boekenwebsite Leestafel deelt deze mening: En dat is het probleem met dit boek: het is een roman geworden. Het verhaal van Sarah is niet meer dan een aanzet, een kapstok, om een romantisch verhaal aan op te hangen. 54 Ten slotte lijkt ook Leonie Breebaart, critica van dagblad Trouw, het met dit argument eens te zijn wanneer ze stelt: De harde realiteit wordt even getoond en vervolgens weer verstopt achter een roze vitrage, waardoor de sfeer gemoedelijk wordt gehouden en de spanning erin blijft. 55 Toch probeert ze hier even verderop een positieve draai aan te geven: [Tatiana de Rosnay] beschermt haar lezeressen tegen het verpletterende gewicht van de geschiedenis, terwijl ze hen toch iets van verontwaardiging bijbrengt over de misdaden van Hitler en zijn collaborateurs. Is dat niet beter dan niets? Kunnen we deze Holocaust for the millions niet begroeten als een stap in de verbreiding van de nagedachtenis onder een groot publiek? 56 Haar conclusie is echter dat hoewel je iedereen zijn portie kitsch gunt, dit bij een kitscherig verhaal van de Holocaust toch anders ligt. In zo n geval spot je, zo stelt Breebaart, niet alleen met de regels van goede smaak, maar ook met de overlevenden. Op het romantiseren van de kampervaring rust nu eenmaal een taboe. 57 Wat verklaart dan dat dit Holocaustdrama desondanks zo populair is geworden? Uitgeefster van Haar naam was Sarah, Tanja Hendriks, wijst in dit verband op het dooreenlopen van de twee verhaallijnen. De lezer kan zich identificeren met het leven van de vrouw in het heden, en leert via haar iets over een onbekende geschiedenis uit de oorlog Peppelenbos 2011 (zie noot 48). 53 Jaeger 2010 (zie noot 47). 54 Marjo. Tatiana de Rosnay, Haar naam was Sarah. Leestafel, 4 augustus 2010; Tatiana De Rosnay spreekt dit overigens tegen. In een interview met weekblad Margriet zegt ze: Deze Franse collaboratie is decennialang een taboe geweest. Dat feit wilde ik ook in mijn boek verwerken. Daarom bedacht ik de tweede verhaallijn van Julia ( ) Ik wilde geen historische roman schrijven, maar een verhaal over een moderne vrouw, met wie mijn lezers zich kunnen identificeren. (bron: Tromp, J. Tatiana de Rosnay schreef de bestseller Haar naam was Sarah. Margriet, 21 juni 2010) 55 Breebaart, L. Holocaust for the millions. Trouw, 31 december Ibid. 57 Ibid. 58 Geciteerd in: Somers 2012 (zie noot 46).

21 De literaire kritiek heeft Haar naam was Sarah over het algemeen slecht beoordeeld. Meerdere gezaghebbende critici hebben het boek als niet-literair bestempeld. In het geval van Haar naam was Sarah heeft het negatieve oordeel van de literaire kritiek minder invloed gehad dan gebruikelijk op hoe het boek binnen andere instituties is behandeld (zie 2.4.2). Zo heeft de uitgeverij van De Rosnay, Artemis & Co, haar in de gelegenheid gesteld een oeuvre op te bouwen en is de roman zowel door boekhandelaars als bibliothecarissen ruim in voorraad genomen. Of het oordeel van de critici over Haar naam was Sarah wel invloed heeft gehad op de beslissingen van jury s, is moeilijk te achterhalen. De Rosnay heeft in elk geval geen literaire prijs gewonnen met haar bestseller. Dat het oordeel van de literaire kritiek in dit specifieke geval geen effect lijkt te hebben gehad op hoe het boek binnen de uitgeverij, boekhandels en bibliotheken werd behandeld, hoeft nog geen weerlegging te zijn van dit punt in het algemeen. Mijn inschatting is namelijk dat in het geval van Haar naam was Sarah voornamelijk het verkoopsucces bepalend is geweest voor de behandeling van het boek binnen andere literaire instituties (zie 2.4.2). Dit heeft wellicht het effect van de meningen van de literaire critici overruled Lezersoordelen Haar naam was Sarah Van de 1097 deelnemers aan het Nationale Lezersonderzoek die hebben aangegeven Haar naam was Sarah te hebben gelezen en het werk hebben beoordeeld met een score op literariteit (tussen de 1 en 7), hebben er 135 een toelichting gegeven. Van deze 135 respondenten hebben er zestien het boek met een 7 beoordeeld, achtentwintig met een 6, vierentwintig met een 5, twintig met een 4, achttien met een 3, twintig met een 2 en negen met een 1. De toelichtingen zijn dus redelijk gelijk verdeeld over de scores. In deze paragraaf zal ik de punten die in de toelichtingen het meest werden aangestipt, nader bespreken. Hierbij behandel ik, evenals in bovenstaande paragraaf, eerst de opmerkingen over de schrijfstijl en daarna die over de inhoud van de roman. 59 Schrijfstijl: clichématig Evenals de beroepsrecensenten, geven de lezers aan dat ze Haar naam was Sarah voorspelbaar en clichématig vinden. Een clichéverhaal, volgens vast patroon opgebouwd, niets verrassends, verwoordt één van de respondenten zijn of haar mening. 60 Hij vindt dit reden genoeg om het boek score 1 te geven: absoluut niet literair. Al zijn de meeste beoordelaars minder streng, toch lijkt een groot deel het met deze lezer eens te zijn. Het werk wordt meer dan eens voorspelbaar genoemd, vol met clichés, weinig origineel en zelfs enigszins goedkoop geconstrueerd. 61 Schrijfstijl: sentimenteel Het aspect van Haar naam was Sarah dat door de invullers van het Nationale Lezersonderzoek het meest genoemd wordt in de toelichtingen, is het sentimentele karakter. Veel lezers zijn van mening dat de sentimentele stijl en de daarbij behorende overgedramatiseerde omschrijvingen die De Rosnay gebruikt, afbreuk doen aan de (literaire) kwaliteit van het verhaal. Een lezer die het boek met score 2 als niet literair beoordeelde, verwoordde dit als volgt: Zie voor de complete lijst met toelichtingen bij de scores van Haar naam was Sarah bijlage 1 van deze scriptie. 60 Toelichting van lezer Haar naam was Sarah bij score 1, het Nationale Lezersonderzoek. 61 Toelichtingen van lezers Haar naam was Sarah bij scores 1 en 2, het Nationale Lezersonderzoek.

22 Ook in terughoudender bewoordingen en met minder aangezet drama is de verschrikking van wat zich heeft afgespeeld in de tweede wereldoorlog invoelbaar te maken. Het is een zware term maar voor mij valt dit onder vals sentiment. 62 Een aantal andere respondenten die het boek met score 2 beoordeelden, betreuren het dat er niets aan de verbeelding van de lezer wordt overgelaten. De emoties en intenties worden naar hun mening te expliciet benoemd. Het principe show, don t tell, dat doorgaans wordt gezien als een kenmerk van literaire teksten, lijkt door De Rosnay niet te worden gehanteerd en zelfs, zoals een van de invullers toelicht, volledig aan haar laars te zijn gelapt. 63 Andere lezers die De Rosnays roman als niet-literair beoordeelden, gaven de volgende, soortgelijke, toelichtingen: gemakkelijke tranentrekker, het sentiment druipt eraf en het komt zeer bedacht over, alle emoties voorgekauwd, sentimenteel en over-the-top, goedkoop in emoties en vertelling, melodramatische verhaallijn, te glad en de emoties van de hoofdpersoon worden te dik aangezet. 64 De respondenten die Haar naam was Sarah met score 6 of 7 beoordeelden als (in hoge mate) literair, prijzen deze sentimentele schrijfstijl van De Rosnay juist. Ze voelen de emotie en kunnen zich hierdoor goed inleven in de hoofdpersonen. Het verhaal wordt door hen omschreven als geloofwaardig, realistisch, herkenbaar en meeslepend. 65 Daarnaast bracht een van de lezers, die het boek met score 4 beoordeelde, het volgende argument dat vergelijkbaar is met het eerder in dagblad Trouw genoemde Holocaust for the millions -punt naar voren; de uitwerking is wat aan de zoete kant, maar wellicht wordt daardoor de Holocaust toegankelijk voor jonge mensen en mensen die weinig van de 20ste eeuwse geschiedenis weten, en dat is dan wel een verdienste van het boek. 66 Schrijfstijl: oppervlakkig en simpel Een derde punt dat vaak wordt genoemd in de toelichtingen van de lezers van het Nationale Lezersonderzoek, is dat De Rosnay een oppervlakkige, simpele schrijfstijl zou hanteren. Van de zevenenveertig respondenten die Haar naam was Sarah met score 1, 2 of 3 als niet-literair beoordeelden, merkten er zeker twintig dit op. Tekstueel vond ik het wat simpel, de taal en stijl zijn eerder gewoontjes, eenvoudig rechttoe rechtaan verteld verhaal en weinig complex taalgebruik zijn slechts enkele van de kritische uitingen van deze lezers. 67 Een deel van de lezers laat enkel weten de stijl van De Rosnay niet te waarderen. Ze vinden haar manier van schrijven niet mooi, niet goed, niet bijzonder of gewoon slecht. 68 Ze verklaren deze mening niet en het blijft dus gissen naar wat ze er precies slecht of niet mooi aan vinden. Echter, gezien het feit dat haar schrijfstijl door het overgrote deel van de lezers die de roman als niet-literair Toelichting van lezer Haar naam was Sarah bij score 2, het Nationale Lezersonderzoek. 63 Toelichtingen van lezers Haar naam was Sarah bij score 2, het Nationale Lezersonderzoek; Het show, don t tell -principe is het principe dat een schrijver een situatie of gebeurtenis laat zien in plaats van hem letterlijk te beschrijven. Het doel ervan is om de personages meer tot leven te laten komen, waardoor de lezer zich nauwer betrokken zal voelen bij het verhaal. 64 Toelichtingen van lezers Haar naam was Sarah bij scores 1, 2 en 3, het Nationale Lezersonderzoek. 65 Toelichtingen van lezers Haar naam was Sarah bij scores 6 en 7, het Nationale Lezersonderzoek. 66 Toelichting van lezer Haar naam was Sarah bij score 4, het Nationale Lezersonderzoek. 67 Toelichtingen van lezers Haar naam was Sarah bij scores 1, 2 en 3, het Nationale Lezersonderzoek. 68 Toelichtingen van lezers Haar naam was Sarah bij scores 1, 2 en 3, het Nationale Lezersonderzoek.

23 beoordeelden als sentimenteel of oppervlakkig wordt gekenmerkt, is het naar mijn idee niet uitgesloten dat ook deze lezers zich hieraan hebben gestoord. De respondenten die Haar naam was Sarah score 5, 6 of 7 gaven, en daarmee aangaven het boek in meer of mindere mate literair te vinden, lijken een andere mening te hebben over de stijl. Degenen die hun score hebben toegelicht, reppen met geen woord over een simpele of oppervlakkige manier van schrijven. Ze omschrijven De Rosnays woordkeuze en zinsopbouw daarentegen als prettig, goed, vlot en erg mooi. 69 Inhoud Aan de opmerkingen over de inhoud valt op dat veel lezers Haar naam was Sarah beschouwen als een historische roman, en ze dit ook als argument aanvoeren voor de literaire kwaliteit van het boek. Een respondent van het Nationale Lezersonderzoek die het boek met score 6 als literair beoordeelde, gaf bijvoorbeeld de volgende toelichting: Het verhaal gaat over een fase in de geschiedenis die tot jaren daarna nog z n sporen bij mensen heeft nagelaten. De impact van die oorlog vind ik mooi gevangen in dat boek. 70 Een andere lezer die de roman dezelfde score gaf, gaf aan dit te baseren op de waardevolle geschiedenisinformatie en weer een ander gaf als reden aan voor de hoge literaire kwaliteit: Omdat het een stukje geschiedenis beschrijft tijdens de 2de wereldoorlog. 71 Een respondent die het boek beoordeelde met score 7 op de schaal van literariteit gaf als reden: Je komt meer te weten over de geschiedenis uit WO2 in Parijs. Een andere lezer, die Haar naam was Sarah ook in hoge mate literair vond, gaf als toelichting: waardevolle boodschap en waardevolle informatie over de geschiedenis. Een boek dat over geschiedenis gaat, en dan met name over de Tweede Wereldoorlog, draagt een waardevolle boodschap uit en is daarom literair, lijken deze respondenten te denken. Dit roept de vraag op of een roman eerder als literair zal worden beschouwd wanneer deze een serieus, historisch onderwerp als de Tweede Wereldoorlog behandelt. Om dit te achterhalen zou een groot corpus van teksten aangelegd kunnen worden die qua stijl zo veel mogelijk overeenkomen, maar verschillen wat betreft genre. Vervolgens kan dan worden gekeken naar of de historische romans als literairder worden gezien dan bijvoorbeeld avonturenromans. Binnen het beperkte kader van deze scriptie is het echter niet mogelijk om deze vraag te beantwoorden Conclusie Haar naam was Sarah De literaire waarde van Haar naam was Sarah hangt volgens de respondenten van het Nationale Lezersonderzoek met name af van de stijl waarin het boek geschreven is. Die wordt door het merendeel van de lezers omschreven als clichématig, sentimenteel en oppervlakkig. In dat opzicht sluiten de meningen van de lezers aan bij de oordelen van de literaire kritiek. Maar in tegenstelling tot de literaire critici is een deel van de lezers ook positief over De Rosnays stijl, en dan met name over de meeslepende, empathische kant ervan en het feit dat ze twee verschillende verhaallijnen beschrijft Toelichtingen van lezers Haar naam was Sarah bij scores 5, 6 en 7, het Nationale Lezersonderzoek. 70 Toelichting van lezer Haar naam was Sarah bij score 6, het Nationale Lezersonderzoek. 71 Toelichtingen van lezers Haar naam was Sarah bij score 6, het Nationale Lezersonderzoek.

24 3.3 Receptie Godenslaap 24 In de roman Godenslaap (2008) blikt de Vlaamse Hélène Dupont, een oude vrouw van over de negentig, vanuit haar verzorgingstehuis terug op haar jeugd in het België van vlak voor en tijdens de Eerste Wereldoorlog. Ze groeit op in een welvarend, burgerlijk gezin, waarin ze zich aan alle kanten beperkt en verstikt voelt. Hélène probeert aan deze wereld te ontsnappen door veel te lezen en schrijven. Tegen de achtergrond van de oorlog beschrijft ze haar kinderjaren, de liefdes die ze heeft gehad, haar huwelijk en de jaren die ze met haar moeder en broer in Frankrijk doorbracht. 72 Godenslaap is geschreven door de Vlaamse dichter en schrijver Erwin Mortier en is in 2008 uitgebracht bij uitgeverij De Bezige Bij. In 2009 won het oorspronkelijk Nederlandstalige boek in Nederland de AKO-Literatuurprijs. Ook de Duitse vertaling viel in de prijzen: vertaalster Christiane Kuby won in 2012 voor haar vertaling Götterschlaf de Else Otten Übersetzerpreis. 73 De Engelse vertaling door Paul Vincent, While the gods were sleeping, kwam in 2014 uit en stond in 2015 op de shortlist van de Independent Foreign Fiction Prize Literaire kritiek Godenslaap In de literatuurkritiek in zowel Nederland als Vlaanderen is Godenslaap lovend ontvangen. De recensenten richten zich vooral op Mortiers schrijfstijl en een enkele keer komt ook de inhoud van het boek aan bod. In dit hoofdstuk zal ik de opvallendste punten behandelen die in tien verschillende dagen weekbladen en een weblog zijn genoemd. Deze recensies heb ik geraadpleegd via LiteRom en vervolgens onderverdeeld in opmerkingen over de schrijfstijl en de inhoud van het werk (zie ook paragraaf 3.2.1). Schrijfstijl: beeldrijk taalgebruik Erwin Mortier staat bekend om zijn barokke schrijfstijl, die zich kenmerkt door het gebruik van lange, meanderende zinnen en beeldspraak. Hij beweegt zich in zijn werk op het snijvlak van proza en poëzie. 75 Zijn stijl lijkt een dankbaar onderwerp voor literatuurcritici; in minstens vijftien verschillende dag- en weekbladen is er aandacht besteed aan Godenslaap en ook zijn recentste roman, Gestameld liedboek (2011) is door minimaal zeventien verschillende critici besproken. Ze zijn het er allen over eens: Mortier kan schilderen met taal en penseelt het liefst bladzij na bladzij vol met breed uitwaaierende zinnen. 76 In Godenslaap meanderen zijn zinnen over de pagina en rollen de metaforen alle kanten op. 77 Een goed voorbeeld hiervan is de volgende zin, waarmee Mortier in 2008 de Tzum-prijs voor de mooiste Nederlandse zin won: Zie voor meer informatie de auteurspagina van Erwin Mortier op de website van De Bezige Bij. 73 Auteur n.b., Else Otten Übersetzerpreis 2012 voor Christiane Kuby. Letterenfonds, 11 oktober De Independent Foreign Fiction Prize is een jaarlijkse prijs voor het beste naar het Engels vertaalde fictieboek dat in het voorafgaande jaar in het Verenigd Koninkrijk werd uitgebracht. Zie voor meer informatie de website van de organisatie Booktrust. 75 Schut, L. Mortier: Wij katholieken sjoemelen graag met taal. De Telegraaf, 13 november Redactie. Mortier, een schilder met taal. Brabants Dagblad, 14 november Belleman, B. Oorlog lijkt soms iets schitterends. Trouw, 11 oktober De Tzum-prijs is een prijs voor de mooiste zin afkomstig uit oorspronkelijk Nederlandstalig proza. De prijs wordt jaarlijks uitgereikt door de redactie- en tevens juryleden van literair weblog Tzum.

25 Ik volg de cadans van mijn handschrift en zoek naar de in letters gestolde, kwezelachtige wellust van het meisje dat ik ooit geweest moet zijn, het wicht dat op de drempel van haar adolescentie haar schriftuur even strak aantrok als de dunne lederen veters waarmee ze haar laarsjes dichtreeg hoe ze het vlees van het woord in de baleinen van de zinsbouw dwong, tot haar eigen lijf vol striemen stond en ze naar uitbraak verlangde. 79 Liefhebbers van zijn labyrintische stijl omschrijven deze als meeslepend en bedwelmend. 80 Ze prijzen zijn ingenieuze formuleerkunst en de schijnbare achteloosheid waarmee hij zinderende beelden oproept. 81 Het overgrote deel van de recensenten trekt dan ook dezelfde conclusie: Godenslaap is een monument voor de schoonheid van de taal. 82 Schrijfstijl: stijl overschaduwt de inhoud Toch is er ook een aantal critici voor wie Mortiers rijke taal te veel van het goede is. Het Brabants Dagblad verwoordt dit bijvoorbeeld als volgt: Soms zou je wensen dat hij wat minder uitbundig zou toegeven aan zijn neiging tot mooischrijverij, te meer nu hij dankzij die neiging met enige regelmaat dreigt te ontsporen. Ook critica Johanna Cassiers van voormalig literair tijdschrift De Leeswolf is kritisch ten aanzien van Mortiers beeldrijke taalgebruik en gaat nog een stap verder door zich af te vragen of deze stijl niet ten koste gaat van de inhoud: Door dit alles gaan de beeldrijke volzinnen op z n minst een dubbelrol spelen. Zijn ze geen poging om deze reliëfloze werkelijkheid te verhullen? Metaforen kunnen inhoud niet vervangen, en dat wordt in Godenslaap pijnlijk duidelijk. ( ) De taal verliest haar geloofwaardigheid, en vervalt in holle pathetiek die onvermijdelijk ook iets komisch heeft. ( ) Het idee dat stilistische weloverwogenheid nauwgezetheid op inhoudelijk vlak overbodig zou kunnen maken, heeft iets gemakzuchtigs, zelfs iets slordigs. 83 Verderop trekt ze haar conclusie: Het boek is één grote metafoor van de modus. Het is allemaal iets té georkestreerd. Godenslaap bezwijkt onder het gewicht van zijn eigen pretentie. 84 Het contrast tussen de metaforische stijl van het boek en de reliëfloze, slordige inhoud waar Cassiers over schrijft, is ook Mark Cloostermans, recensent van de Vlaamse krant De Standaard, opgevallen. Zijn oordeel is onverbiddelijk: Mortier trekt de mat onder zijn eigen voeten weg door té mooi te schrijven: zijn beschrijving van de oorlogsgruwel is dermate poëtisch, dat je geen moment echt gruwel ervaart. ( ) Je ziet de auteur zinnen monteren met de precisie van een horlogemaker. Je ziet hem de mijmeringen van Helena stofferen met poëtisch proza waarop menig dichter stikjaloers zal worden. Maar na een bladzijde of tweehonderd besef je dat het allemaal verloren moeite is: deze superbe kathedraal van taal is leeg, volledig en integraal leeg. Mortier heeft niets te vertellen, niets te melden. Godenslaap is een veelkleurige, wonderschone zeepbel van een roman. Het glanst, het Mortier, E. Godenslaap. Amsterdam: De Bezige Bij, 2008: Ruiten, J. van. Bedwelmende roman over De Groote Oorlog. Weblog Woest en Ledig, 17 oktober Peppelenbos, C. Recensie: Erwin Mortier Godenslaap. Leeuwarder Courant, 19 december 2008; Ibid. 82 Bakker, J. Een monument voor taalschoonheid. Nederlands Dagblad, 6 november Cassiers, J. Godenslaap: roman. De leeswolf, 1 december Ibid.

26 vibreert en het zweeft als een mirakel in miniatuur en tegelijk is het niet meer dan een vliesje rond een bel lucht. 85 Tot slot lijkt ook literair criticus J.L. Vermeulen van het Reformatorisch Dagblad de mening van zijn drie collega s te delen. Hij schrijft over Godenslaap: Het is een overdaad aan taal die beurtelings bewondering en vermoeidheid oproept. Prachtige zinnen die je nog eens overleest. Maar als elke zin gecreëerd lijkt om de schoonheid van de taal te bezingen, wordt het wel eens wat te veel. Zeker als de inhoud van het verhaal weinig voortgang vertoont. 86 Kortom, meerdere recensenten hebben deze discrepantie tussen stijl en inhoud opgemerkt. Het verwijt van de critici is dat Mortier stijl als middel gebruikt om de inhoud van het verhaal te verbloemen. Zelf ziet hij dit anders: stilistiek is voor hem juist de essentie van het schrijven, en niet zomaar een laagje verf dat je op een kast legt, zoals hij verwoordt in een interview met Yves Desmet, redacteur van Belgisch dagblad De Morgen: 87 Stijl is een instrument om de ontzaglijk fijne textuur van de realiteit zoveel mogelijk bloot te leggen. We hebben, vind ik, tegenwoordig een heel rare kijk op stijl, dat wordt gezien als een soort vernis, een laagje verf dat je op een kast legt. Terwijl voor mij de essentie van het schrijven net de stilistiek is. Het is een soort arbeid en beschouwing, die proustiaanse zinnen zijn een manier om de dingen te beschouwen, het is een vorm van kennis op zich. Die kritiek, die eigenlijk stijl wil loskoppelen van de rest, begrijp ik niet. 88 Mortiers poëtische taalgebruik wekt de indruk dat hij iedere zin eindeloos heeft herlezen en bewerkt. 89 Er bestaat van hem dan ook het beeld van de zwoegende taalbewerker, die dagenlang op breed uitwaaierende, geciseleerde zinnen zit te wroeten. 90 Inhoud: beschrijving van de oorlog Een tweede punt dat door de dag- en weekbladrecensenten relatief vaak wordt aangehaald, is de manier waarop Mortier de oorlog beschrijft. Zijn mooie, barokke schrijfstijl leidt er volgens sommigen toe dat zelfs een onderwerp als de oorlog niet gruwelijk overkomt op de lezer. Of, zoals literair criticus Arjen Fortuin in NRC Handelsblad stelt: Cloostermans, M. En eeuwig zingen de loopgraven. De Standaard, 17 oktober Vermeulen, J.L. Wrange herinneringen aan Eerste Wereldoorlog. Reformatorisch Dagblad, 18 februari Desmet, Y. Erwin Mortier maakt met Godenslaap allesomvattend fresco. De Morgen, 4 oktober Ibid. 89 Bakker 2009 (zie noot 82). 90 Desmet 2008 (zie noot 87); Dit beeld klopt echter niet, als we Mortier moeten geloven. In een interview in De Morgen zegt hij hierover: Zowat iedereen denkt dat ik verschrikkelijk maniakaal aan mijn zinnen zit te prutsen, maar die komen eruit zoals je ze leest. ( ) Maar dat romantische idee van de nachtenlang zwoegende schrijver die verder blijft borduren op die ene, allesomvattende zin, blijft bestaan, ( ) die zich verdacht maakt als hij durft te zeggen dat het eigenlijk vanzelf zo uit zijn pen vloeit. Ach, na tien jaar zou ik bijna durven te concluderen dat die kritiek vooral op jaloezie gebaseerd is. (bron: zie noot 87)

27 Het is wrang om te lezen met het vervolg van de geschiedenis in gedachten, maar het is een getrouwe afspiegeling van het enthousiasme waarmee Europa zich in de oorlog stortte. Het is vooral die verleidelijke kant van de oorlog die Mortier in Godenslaap op fenomenale wijze voor het voetlicht brengt. 91 Arie Storm, criticus van Het Parool, gaat nog een stap verder en zegt dat Mortier niet alleen deze verleidelijke kant van de oorlog fenomenaal heeft beschreven, maar dat hij uit de hele oorlogstijd het mooiste naar voren haalt: Je blijft juist in die beschreven oorlogstijd alle pracht zien. Mortier is erin geslaagd de schoonheid van het verleden op te roepen zonder dat verleden te verheerlijken. 92 Mark Cloostermans ziet dit juist als een minder goede kant van het boek: Mortier trekt de mat onder zijn eigen voeten weg door té mooi te schrijven: zijn beschrijving van de oorlogsgruwel is dermate poëtisch, dat je geen moment echt gruwel ervaart. 93 De oorlog is echter een gevoelig onderwerp, en niet iedere recensent kan zich dan ook vinden in de uitspraken van Fortuin en Storm. Mag je wel genieten van oorlog? vraagt recensent Bas Belleman zich hardop af in Trouw. 94 Is de oorlog niet iets té mooi beschreven en klinken Mortiers stilistische hoogstandjes niet een beetje decadent? De eerlijkheid gebiedt te zeggen, gaat Belleman verder, dat Mortier hoe virtuoos hij ook te werk gaat zich inderdaad op het randje van decadentie begeeft Lezersoordelen Godenslaap Van de 818 deelnemers aan het Nationale Lezersonderzoek die hebben aangegeven Godenslaap te hebben gelezen en waarvan we over hun beoordeling van de literaire waarde beschikken, hebben er 101 een toelichting gegeven. Van deze 101 respondenten hebben er 84 het boek met een 7 beoordeeld, zestien met een 6 en één met een 5. Alleen aan de lezers die een extreme score gaven werd gevraagd om dit toe te lichten. Daarom verbinden we geen conclusies aan de verdeling tussen de scores. In de volgende paragrafen zal uiteen worden gezet wat er opviel aan de toelichtingen die de lezers bij deze hoge scores hebben gegeven. Hierbij worden eerst de opmerkingen over de schrijfstijl behandeld en daarna die over de inhoud van de roman. 96 Schrijfstijl: beeldrijk taalgebruik De barokke en beeldende schrijfstijl waar Mortier om wordt geprezen door literaire critici, lijkt ook de gewone lezer op te zijn gevallen. Het merendeel van de respondenten geeft aan zijn hoge literaire waardering op te hangen aan deze stijl. Een van de argumenten luidt bijvoorbeeld: De stijl ondersteunt de loop van het verhaal op een zeer bijzondere manier. Ik herinner me dat iemand munten laat vallen en dat de klanken van de woorden die dat omschrijven de klank van vallende munten hebben Fortuin, A. In het looprad van het noodlot. NRC Handelsblad, 17 oktober Storm, A. Eén lange les in goed kijken. Het Parool, 15 oktober Cloostermans 2008 (zie noot 85). 94 Belleman 2008 (zie noot 77). 95 Ibid. 96 Zie voor de complete lijst met toelichtingen bij de scores van Godenslaap bijlage 2 van deze scriptie. 97 Toelichting van lezer Godenslaap bij score 7, het Nationale Lezersonderzoek.

28 28 Andere toelichtingen die de lezers geven, zijn: Dit is het meest poëtische dat ik in jaren heb gelezen, puur genieten van het prachtige woordgebruik en de uitstekende zinsopbouw, de gebruikte taal is prachtig en stijl is alles voor Erwin Mortier. 98 De respondenten van het Nationale Lezersonderzoek lijken dus unaniem in hun oordeel over Mortiers schitterende schrijfstijl. Voor niet iedere lezer staat hoge literaire kwaliteit echter gelijk aan een hoge waardering in het algemeen. Zo geeft een van de respondenten, na zijn opsomming van de aspecten die het boek naar zijn mening literair maken, aan dat hij het overigens niet om door te komen vond. 99 Een andere respondent geeft aan dat hij, ondanks de hoge literaire kwaliteit die hij Godenslaap toedicht, de schrijfstijl over the top en naar zijn smaak veel te barok vindt. 100 Schrijfstijl: taal vestigt de aandacht op zichzelf De lezers van het Nationale Lezersonderzoek merken evenals de literaire critici opvallend vaak op dat Mortiers taalgebruik op zichzelf staat en dat de inhoud van Godenslaap ondergeschikt lijkt aan de stijl. Of, zoals een van hen het verwoordt: Het gaat meer om het bewustzijn, de sfeer, dan om de handelingen. In tegenstelling tot de literaire critici lijken de lezers zich hier echter niet aan te storen. Het hele verhaal in Godenslaap is ondergeschikt aan de fijnzinnige, beeldrijke taal op de grens van proza en poëzie waarvan ik zeer heb genoten, stelt een van de respondenten. Woorden dienen niet alleen het verhaal, het taalgebruik vestigt de nadruk op de woorden zelf, beargumenteert een ander. Volgens een derde lezer is de schrijfstijl van het boek vrij literair omdat de schrijver niet voor ogen had om een zo vlot mogelijk lezend boek te schrijven maar eerder om van de schrijfstijl een op zichzelf staande bron van schoonheid te ontwikkelen. Deze visie vormt een interessant contrast met enkele lezersoordelen van Haar naam was Sarah, waarin juist wordt gesteld dat de vlotte schrijfstijl van De Rosnay bijdraagt aan de hoge literaire waarde van die roman (zie paragraaf ). Ten slotte wordt er door de lezers enkele malen als argument voor de hoge literaire waarde van Godenslaap genoemd dat de schrijver dingen probeert te suggereren die hij niet expliciet zegt en er relatief veel aan de verbeelding van de lezer [wordt] overgelaten. Die moet zelf open plekken invullen. 101 Dit is een toelichting die we ook tegenkwamen bij de lezersmeningen van Haar naam was Sarah, waarbij hetzelfde argument precies andersom werd gebruikt: dat er níets aan de verbeelding van de lezer werd overgelaten, was voor sommigen een reden om de roman als niet-literair te beoordelen (zie paragraaf 3.2.2). Inhoud Over de inhoud van het boek wordt door de lezers weinig naar voren gebracht. In de meeste gevallen zijn hun oordelen over de inhoud niet te scheiden van die over de stijl en de wijze van beschrijven. Het aantal opmerkingen over de inhoud is daarom te incidenteel om onderwerp van bespreking te maken Toelichtingen van lezers Godenslaap bij scores 7 en 6, het Nationale Lezersonderzoek. 99 Toelichting van lezer Godenslaap bij score 7, het Nationale Lezersonderzoek. 100 Toelichting van lezer Godenslaap bij score 7, het Nationale Lezersonderzoek. 101 Toelichting van lezer Godenslaap bij score 7, het Nationale Lezersonderzoek. 102 Opmerkingen die apart over de inhoud gaan, betreffen de verschillende perspectieven van waaruit het verhaal wordt beschreven en dat het verloop van de tijd niet lineair maar eerder associatief wordt beschreven.

29 Conclusie Godenslaap 29 Wanneer we de meningen over Godenslaap van de respondenten van het Nationale Lezersonderzoek vergelijken met die van de literaire critici, kunnen we concluderen dat de literaire waarde van deze roman voor beide groepen lezers voornamelijk afhangt van de schrijfstijl. De stijl wordt door het merendeel van hen omschreven als prachtig, beeldrijk en poëtisch. Zowel de literaire critici als de lezers merken op dat Mortiers taalgebruik op zichzelf staat en dat de inhoud van het boek ondergeschikt is aan de stijl. De critici verwijten de schrijver dat hij met zijn schrijfstijl wil verbloemen dat de inhoud van het verhaal weinig voortgang vertoont. Bovendien, zo oordelen zij, ervaar je als lezer door zijn té mooie beschrijvingen geen moment de echte gruwelijkheden van de oorlog. De lezers lijken hier echter niet over te vallen. In dat opzicht zijn de lezers dus minder kritisch dan de recensenten Conclusie Wanneer we van zowel Haar naam was Sarah als Godenslaap de meningen van de literaire critici vergelijken met die van de lezers, kunnen we in eerste plaats constateren dat er veel aandacht is voor de schrijfstijl. Omdat de beoordelingen van beide groepen daarin grotendeels overeen lijken te komen, heb ik ervoor gekozen om ze in het volgende samen te trekken. De Rosnay hanteert volgens hen een simpele, sentimentele stijl. Mortier daarentegen heeft een meer complexe, fijngevoelige manier van schrijven. Bij Haar naam was Sarah wordt de stijl over het algemeen slecht gewaardeerd door zowel de critici als de gewone lezers: de oorlog wordt naar hun mening te kitscherig en zoetsappig beschreven, waardoor het ook wel wordt bestempeld tot Holocaustkitsch. Tegelijkertijd zijn er onder hen ook lezers die wel een waarde zien in deze stijl. Zij worden geraakt door het emotionele taalgebruik en kunnen zich hierdoor goed inleven in de hoofdpersoon. Bij Godenslaap wordt deze stijl geprezen en gezien als van hoge literaire kwaliteit, maar als keerzijde hierbij wordt opgemerkt dat de stijl de inhoud overschaduwt. Bovendien wordt de oorlog volgens de critici te mooi en barok beschreven, waardoor diens gruwelijkheden niet genoeg aan het licht komen. Hoewel beide stijlen verschillend zijn, hebben ze, zo stellen de recensenten, wel een overeenkomstig effect op de lezer: als lezer wordt je niet geconfronteerd met de harde realiteit van de twee wereldoorlogen. In het geval van Haar naam was Sarah lijkt de oorlog voornamelijk een aanleiding om een andere verhaallijn te ontwikkelen, of zoals een van de critici het verwoordt: De harde realiteit wordt even getoond en vervolgens weer verstopt achter een roze vitrage, waardoor de sfeer gemoedelijk wordt gehouden en de spanning erin blijft. 103 In het geval van Mortier leiden de stilistisch hoogstaande zinnen af van de gruwelijkheden van de oorlog. Mag je wel genieten van oorlog?, vragen de critici zich af. Is de oorlog niet iets té mooi beschreven en klinken Mortiers stilistische hoogstandjes niet een beetje decadent?. 104 Het effect van deze stijlen op de lezer kunnen we niet direct onderzoeken via een taalkundige analyse van de teksten, maar wat we wel direct kunnen onderzoeken is welke tekstuele, formele kenmerken met deze verschillende stijlen samenhangen. Wat ik dan ook in het volgende hoofdstuk wil onderzoeken is of de kwalitatieve oordelen van de literaire critici en de respondenten van het Nationale 103 Breebaart 2010 (zie noot 55). 104 Belleman 2008 (zie noot 77).

30 Lezersonderzoek over Haar naam was Sarah en Godenslaap met verschillende tekstuele kenmerken correleren. 30

31 4. Computationeel onderzoek Inleiding Uit het voorafgaande receptieonderzoek is gebleken dat de contrasterende schrijfstijlen die worden gehanteerd in Haar naam was Sarah en Godenslaap ook verschillend worden gewaardeerd door zowel literaire critici als de respondenten van het Nationale Lezersonderzoek. In dit hoofdstuk zal ik met behulp van geavanceerde computationele technieken trachten te verklaren welke variaties in stilistische kenmerken ten grondslag liggen aan achtereenvolgens de relatief simpele en sentimentele schrijfstijl van De Rosnay en de complexe en beeldrijke stijl van Mortier. Kwalitatieve en intuïtieve bevindingen kunnen zo worden aangevuld en wellicht onderbouwd met kwantitatieve en statistische gegevens. Ik ga in dit hoofdstuk uit van de definitie van stijl zoals geformuleerd door Herrmann, Van Dalen- Oskam en Schöch (zie 2.5). Die definitie luidde: Style is a property of texts constituted by an ensemble of formal features which can be observed quantitatively or qualitatively. 105 Volgens deze definitie kan de stilistische analyse zich richten op een groot aantal stilistische tekens of kenmerken. De formele kenmerken kunnen tot verschillende categorieën behoren en kunnen verschillen in graad van complexiteit. Het begrip van complexiteit dient in dit hoofdstuk te worden opgevat als de mate waarin (een kenmerk van) een tekst complex is, waarbij met complex niet moeilijk wordt bedoeld, maar de wat meer neutrale betekenis samengesteld. In eerste instantie zal ik formele kenmerken binnen de lexicale categorie onderzoeken, zoals het aantal woorden en zinslengte. Om een genuanceerder beeld te krijgen van het onderscheid tussen simpel en complex is het nodig om ook grammaticale categorieën in te schakelen, zoals coördinatie en subordinatie van zinsdelen. Hierbij maak ik gebruik van de checklist voor lexicale en syntactische kenmerken die Geoffrey Leech en Mick Short hanteren in het invloedrijke werk Style in fiction. 106 Zoals Herrmann e.a. argumenteren, blijft een computationele analyse niet beperkt tot het niveau van het woord of van de zin. 107 De mate van complexiteit kan zich ook uiten in de vorm die de auteur heeft gekozen voor het presenteren van zijn of haar tekst. In onderstaande zal met name worden ingegaan op de dialoogvorm, (abstracte) beschrijving en op de presentatie van de gedachten en attituden van de personages, beter bekend als thought presentation. 108 Voor de statistische bewerking van bovengenoemde stilistische data zal ik gebruikmaken van de computationele tools Voyant Tools, LIWC, Stylo en AntConc Lexicaal niveau Uit zowel de recensies als uit de meningen van de lezers kwam naar voren dat de stijl van Haar naam was Sarah als simpel werd gezien en de stijl van Godenslaap juist als complex. Volgens Leech en Short wordt een simpele stijl gekenmerkt door een eenvoudige lexicale en syntactische structuur. De zinnen zijn kort en er worden weinig tot geen morfologisch complexe en abstracte zelfstandig naamwoorden, 105 Herrmann, Van Dalen-Oskam en Schöch 2015 (zie noot 34). 106 Leech, G.N. en M. Short. Style in fiction: A linguistic introduction to English fictional prose. Tweede editie. Harlow: Pearson Education, 2007: Herrmann, Van Dalen-Oskam en Schöch 2015 (zie noot 34). 108 Zie hiervoor ook: Leech en Short 2007 (zie noot 106).

32 adjectieven en werkwoorden gebruikt. 109 Hier hangt mee samen dat een complexe stijl juist gekenmerkt wordt door een ingewikkelde lexicale en syntactische structuur, met lange zinnen en morfologisch complexe en abstracte woorden. In recente computationele studies naar stilistische kenmerken van soorten literatuur speelt het syntactische onderscheid tussen simpele en complexe structuren een belangrijke rol. 110 Deze studies die in vrijwel alle gevallen Style in Fiction als uitgangspunt nemen laten zien dat literaire werken zich over het algemeen onderscheiden door complexe zinnen en een daarmee samenhangende descriptieve stijl. 111 De low level-patronen lexicale variatie, zinslengte, woordlengte en interpunctie worden over het algemeen gezien als goede indicatoren voor het onderscheid tussen een simpele en complexe stijl. Deze zal ik dan ook in eerste instantie gebruiken om het intuïtieve onderscheid tussen Haar naam was Sarah en Godenslaap te onderzoeken. Mijn hypothese is dat Haar naam was Sarah op al deze aspecten behalve wat betreft het aantal aanhalingstekens lager zal scoren dan Godenslaap. De computationele tool die ik voor mijn analyses van de low-levelpatronen zal gebruiken is Linguistic Inquiry and Word Count (LIWC). LIWC is een kwantitatief onderzoeksinstrument dat op objectieve en geautomatiseerde wijze teksten analyseert aan de hand van woordenlijsten die een bepaald aspect van een tekst kunnen uitdrukken. Deze woordenlijsten zijn ingedeeld in verschillende categorieën. LIWC kan per tekst aangeven welke woorden er in welke categorie vallen. 112 In deze scriptie gebruik ik het programma echter alleen om het aantal woorden, de lexicale variatie, gemiddelde zins- en woordlengte en gegevens wat betreft de interpunctie te achterhalen. De meeste resultaten heb ik vervolgens geverifieerd met behulp van het online programma Voyant Tools. 113 Voor een compleet overzicht van de gemeten lexicale kenmerken, zie tabel Leech en Short 2007 (zie noot 106). 110 Egbert, J. Style in nineteenth century fiction. A multi-dimensional analysis. Scientific Study of Literature, jrg. 2, nr. 2 (2012): ; Jautze, K., e.a. From high heels to weed attics: a syntactic investigation of chick lit and literature. Workshop Computational Linguistics for Literature, 2013; Jautze, K. Measuring the style of chick lit and literature. Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis (2014): Leech en Short 2007 (zie noot 94). 112 Zijlstra, H. e.a. De Nederlandse versie van de Linguistic Inquiry Word Count (LIWC). Gedrag & Gezondheid, jrg. 32, nr. 4 (2004): Voyant Tools is een online programma dat op snelle en overzichtelijke wijze verschillende basiskenmerken van een tekst of corpus kan analyseren. Het is gratis beschikbaar en voor iedereen toegankelijk via

33 33 Aantal woorden Lexicale variatie (TTR) Gemiddelde zinslengte (in woorden) Percentage woorden van 6 letters of meer Aantal komma s per 1000 woorden Aantal aanhalingstekens per 1000 woorden Godenslaap ,77 20,67 71,24 19,71 Haar naam was Sarah ,48 18,02 57,40 41,90 Tabel 3: Lexicale kenmerken van de romans Haar naam was Sarah en Godenslaap, gemeten met LIWC en Voyant Tools. Lexicale variatie De lexicale variatie van een tekst wordt vaak gemeten met de type/token-ratio (TTR). Deze maat geeft aan wat de verhouding is tussen het aantal verschillende woorden en het totaal aantal woorden in een tekst of corpus. Dit zegt iets over de diversiteit van de woordenschat in een tekst: hoe hoger de TTR, hoe gevarieerder het woordgebruik en hoe rijker de woordenschat. Een hoge TTR wordt geassocieerd met een hoge lexicale complexiteit. De type/token-ratio wordt berekend door het totaal aantal verschillende woorden (types) te delen door het totaal aantal woorden (tokens). Bij het vaststellen van het aantal types worden alle woordvormen tot een bepaald hoofdwoord gerekend. De verbuigingen loop, loopt, lopen, liep, liepen en gelopen worden dus allen tot hetzelfde type gerekend, namelijk het werkwoord lopen. 114 De TTR is een vrij gemakkelijke manier om de lexicale variatie binnen een tekst te berekenen. Een beperking van deze maat is echter dat de lengte van de tekst niet in de berekening wordt betrokken, terwijl die de TTR wel beïnvloedt. 115 Immers, hoe langer de tekst, hoe groter de waarschijnlijkheid dat lexicale items herhaald zullen worden. De type/token-ratio kan daardoor lager uitvallen dan bij een kortere tekst, wat een vertekend beeld kan geven. Dit gegeven zal ik meenemen bij mijn beoordeling van de resultaten van Haar naam was Sarah en Godenslaap. Mijn verwachting is dat Godenslaap waarvan de schrijfstijl als ingewikkeld wordt gezien meer lexicale variatie en dus een hogere TTR zal bevatten dan Haar naam was Sarah. De Analyze Text -functie in LIWC geeft aan dat Haar naam was Sarah een TTR van heeft en Godenslaap een TTR van (zie ook tabel 3). Deze uitkomsten zijn geverifieerd met behulp van Voyant Tools. De type/token-ratio van Godenslaap is zoals verwacht hoger dan die van Haar naam was Sarah, ondanks het feit dat de tekst van Godenslaap langer is. De beperking van de TTR zoals hierboven besproken, lijkt dus in dit geval geen of nauwelijks invloed te hebben gehad. We kunnen dit echter nooit helemaal met zekerheid stellen. Zinslengte 114 Dalen-Oskam, K. van. Kwantificeren van stijl. Tijdschrift voor Nederlandse Taal-en Letterkunde, jrg. 123, nr. 1 (2011): Holmes, D. Authorship Attribution. Computers and the Humanities, jrg. 28, nr. 2 (1994):

34 Zoals eerder in dit hoofdstuk aangegeven, kan ook de gemiddelde zinslengte van een tekst een indicator zijn voor diens complexiteit. 116 Hoe langer de zinnen, des te eerder een tekst over het algemeen als complex wordt ervaren, en andersom. In lijn met deze aanname ligt de bevinding van Jautze e.a., die een significant verschil vonden tussen de gemiddelde zinslengte van literaire teksten (14,12 woorden) en chicklit (11,90 woorden). 117 Mijn verwachting is dat Godenslaap een hogere gemiddelde zinslengte zal hebben dan Haar naam was Sarah. Voor het vaststellen van de gemiddelde zinslengte van de teksten is opnieuw zowel LIWC gebruikt als Voyant Tools. Uit beide analyses is gebleken dat de zinnen in Godenslaap gemiddeld 20,77 woorden lang zijn, en dat die in Haar naam was Sarah een gemiddelde lengte hebben van 9,48 woorden. Mijn aanname wordt hiermee dus bevestigd. Woordlengte Een ingewikkelde stijl wordt daarnaast gekenmerkt door een frequent gebruik van bovengemiddeld lange woorden. Het is dus aannemelijk dat Godenslaap relatief meer lange woorden zal bevatten dan Haar naam was Sarah. Dit gegeven is onderzocht met behulp van LIWC. Hieruit is naar voren gekomen dat 20,67% van het totaal aantal woorden in Godenslaap en 18,02% van het totaal aantal woorden in Haar naam was Sarah zes letters of meer bevat. Mijn aanname wordt hiermee bevestigd. Interpunctie: aantal komma s Een ander aspect dat van invloed kan zijn op hoe de complexiteit van een tekst wordt ervaren, is de aan- of afwezigheid van relatieve bijzinnen. 118 Jautze e.a. stellen dat er in complexe zinnen relatief vaak sprake is van onderschikking van zinsdelen. Een bijkomend gevolg hiervan is dat er veel komma s in deze zinnen zullen voorkomen. 119 Gezien het feit dat Godenslaap door de literaire critici en lezers intuïtief als complex wordt ervaren en Haar naam was Sarah als simpel, verwacht ik dat er in de eerstgenoemde tekst relatief meer gebruik zal worden gemaakt van komma s. Het aantal komma s in beide teksten is eerst door het programma LIWC uitgerekend en vervolgens gecontroleerd door de zoekfunctie in de bestanden zelf te gebruiken. Uit beide berekeningen volgde dat Godenslaap 7139 komma s bevat en Haar naam was Sarah Dit komt neer op respectievelijk 71,24 en 57,4 komma s per duizend woorden. 120 Mijn aanname wordt hiermee bevestigd. Interpunctie: aantal aanhalingstekens Hierboven zagen we al dat hoe korter de zinnen in een tekst, hoe eerder die over het algemeen als simpel wordt ervaren. Uit het reeds aangehaalde onderzoek van Jautze e.a. kwam bovendien naar voren dat er in simpele teksten (zoals chicklit) waarschijnlijk meer dialogen voorkomen dan in complexe 116 Zoals Leech en Short terecht opmerken is zinslengte een ruwe indicator voor complexiteit. Meer verfijnde indicatoren hebben te maken met de verhouding tussen diverse zinsdelen, zoals coördinatie en subordinatie. (bron: Leech en Short 2007: 54, zie noot 106) 117 Jautze e.a. 2013: 75 (zie noot 110). 118 Jautze e.a (zie noot 110). 119 Jautze e.a. specificeren in hun onderzoek uit 2013 daarnaast waar in deze zinsdelen de complexiteit precies zit. Zij onderscheiden daarbij trailing, anticipatory en parenthetic clauses. Hoewel zij aantonen dat dit onderzoek wel uitvoerbaar is, ga ik er in het kader van het huidige onderzoek niet verder op in. 120 Het aantal komma s per duizend woorden is berekend door voor beide teksten het totaal aantal komma s te delen door het totaal aantal woorden gedeeld door duizend. Dit gaf voor Godenslaap de berekening 7139/100,216 en voor Haar naam was Sarah 5071/88,

35 teksten. 121 Aangezien een dialoogstructuur onder andere wordt gekenmerkt door het gebruik van relatief veel aanhalingstekens, zal ik in het volgende onderzoeken of er in het door recensenten als simpel ervaren Haar naam was Sarah relatief meer aanhalingstekens worden gebruikt dan in Godenslaap, dat als complexer wordt beschouwd. Hiervoor heb ik allereerst het aantal aanhalingstekens in beide teksten uitgerekend aan de hand van LIWC en vervolgens gecontroleerd door de zoekfunctie in beide digitale bestanden te gebruiken. Uit deze berekeningen volgde dat Godenslaap 1975 aanhalingstekens bevat en Haar naam was Sarah Dit komt neer op respectievelijk 19,71 en 41,90 aanhalingstekens per duizend woorden. 122 Mijn aanname wordt op dit vlak dus eveneens bevestigd. In paragraaf zal ik een aantal andere dialoogkenmerken analyseren op syntactisch en semantisch niveau. Uit bovenstaande basisanalyses op lexicaal niveau is gebleken dat Godenslaap een hogere type/tokenratio, een veel hogere gemiddelde zinslengte, meer woorden van zes letters of meer, en veel meer komma s bevat dan Haar naam was Sarah. Daarnaast lag het aantal gebruikte aanhalingstekens in Godenslaap lager. Hiermee is mijn hypothese op alle punten bevestigd en we kunnen dus voorlopig concluderen dat de stijl van Godenslaap relatief complexer is dan die van Haar naam was Sarah. Deze gegevens onderbouwen de intuïtieve oordelen van de recensenten en lezers Syntactisch en semantisch niveau Het tweede onderscheid tussen Haar naam was Sarah en Godenslaap dat naar voren kwam uit de recensies en de lezersmeningen is de verschillende manier waarop de schrijvers bepaalde beelden bij de lezer oproepen. Van Tatiana de Rosnay wordt gezegd dat zij dit op expliciete, directe wijze doet, waarbij er weinig tot niets aan de verbeelding van de lezer wordt overgelaten, terwijl Mortier juist wordt toegedicht dat hij dingen probeert te suggereren die hij niet expliciet zegt en hij dus relatief veel aan de verbeelding van de lezer overlaat. De expliciete, directe manier van schrijven van De Rosnay wordt door recensenten en lezers ook in verband gebracht met haar sentimentele stijl, die zich onder andere uit in een expliciet gebruik van emoties en intenties (zie en 3.2.2). Het boek beantwoordt daarmee volgens hen niet aan het literaire principe show, don t tell. Aan de andere kant benadrukken positieve recensenten en lezers dat deze stijl juist leidt tot een grote betrokkenheid van de lezer bij de gebeurtenissen in de roman. In een tekst met een simpele lexicale en syntactische structuur verwijzen de adjectieven en werkwoorden relatief vaak naar respectievelijk eigenschappen en handelingen die direct met de zintuigen kunnen worden waargenomen. De werkelijkheid wordt als het ware overgeschreven. Relevante informatie wordt zoveel mogelijk concreet ingevuld, zodat er nauwelijks een beroep hoeft te worden gedaan op de verbeelding of eigen interpretatie. Volgens Leech en Short dragen deze aspecten er aan bij dat we een beschrijving als simpel en objectief ervaren. 123 Het volgende fragment uit Haar naam was Sarah is een voorbeeld van deze stijl: Jautze e.a (zie noot 110). 122 Het aantal aanhalingstekens per duizend woorden is berekend door voor beide teksten het totaal aantal aanhalingstekens te delen door het totaal aantal woorden gedeeld door duizend. Dit gaf voor Godenslaap de berekening 1975/100,216 en voor Haar naam was Sarah 3701/88, Leech en Short 2007: 154 (zie noot 106).

36 De moeder zei niets, verlamd van afgrijzen. Het meisje keek de man woest aan; ze haatte hem, ze haatte elke centimeter van hem. Ze walgde van zijn hoogrode gezicht, zijn glinsterende mond. De kille, dode blik in de ogen. Hoe hij daar stond, zijn benen gespreid, zijn vilten pet schuin op zijn voorhoofd, zijn dikke handen gevouwen op zijn rug. 124 Deze simpele, sentimentele stijl van De Rosnay zal ik in verband brengen met wat in de literatuur thought presentation wordt genoemd. Dit wil zeggen dat de presentatie van gedachten en attitudes van de personages stilistisch kan worden onderzocht aan de hand van patronen in het gebruik van werkwoorden die gedachten en verlangens uitdrukken. 125 Een tekst met een complexe stijl kenmerkt zich door het voorkomen van relatief veel zinnen met onderling samenhangende zinsdelen. Volgens Leech en Short verwijzen in een tekst met complexe beschrijvingen de adjectieven en werkwoorden niet naar direct waarneembare eigenschappen of handelingen, maar naar meer abstracte verbanden tussen het subject en object van de zin. 126 Preposities vormen een belangrijke schakel in dergelijke complexe beschrijvingen. 127 Deze descriptieve stijl voldoet meer aan het principe show, don t tell : door meer abstracte beschrijvingen te geven, wordt er een groter beroep gedaan op de verbeelding van de lezer. Dit wordt vaak genoemd als kenmerk van literaire teksten. Het volgende fragment uit Godenslaap laat zien hoe deze complexe stijl kan worden toegepast: Ideeën waren voor mijn moeder een soort van deksels, haar medium was de tautologie, terwijl de motoriek van mijn eigen geest wordt aangedreven door de hydraulica van de paradox, waarin het denken, hoe zal ik het zeggen, zijn overdruk kwijt kan ongeveer zoals een stoommachine voorzien is van ventielen waarmee ze zich kan ontladen om te vermijden dat haar eigen kracht haar vernietigt. 128 Naast het onderscheid tussen thought presentation en een beschrijvende stijl, zal ik een tweede onderscheid bespreken dat met de vorm van de presentatie van de tekst te maken heeft. Het betreft het onderscheid tussen een dialoogvorm en een narratieve vorm. In een dialoogvorm draait het om de conversatie tussen personages. In de narratieve vorm wordt vaak gebruikt gemaakt van rapportages van gebeurtenissen in de verleden tijd. In recente literatuur wordt beargumenteerd dat de dialoogvorm kenmerkend zou zijn voor chicklit en de narratieve vorm voor literaire werken De Rosnay, T. Haar naam was Sarah, Amsterdam: Artemis & Co, 2007: Leech en Short 2007: (zie noot 106). 126 Ibid: 154 (zie noot 106). 127 Zie hiervoor het onderzoek van Jautze e.a (noot 110). 128 Mortier 2008: 148 (zie noot 79). 129 Egbert 2012 (zie noot 110); Jautze e.a (zie noot 110).

37 Methode 37 Stylo Allereerst heb ik de variatie tussen de teksten in het algemeen onderzocht door middel van het pakket Stylo, behorend bij het softwareprogramma R, dat ontwikkeld is door computationele literatuurwetenschappers Maciej Eder, Mike Kestemont en Jan Rybicki. 130 Stylo wordt met name gebruikt voor stilistische analyses van tekstcorpora, bijvoorbeeld bij het visualiseren van woordgebruik in teksten. Om Stylo ook toegankelijk te maken voor gebruikers zonder specifieke programmeerervaring, hebben de onderzoekers een Graphical User Interface (GUI) ontwikkeld. 131 Deze interface heb ik gebruikt bij het uitvoeren van de stilistische analyses voor dit onderzoek. De eerste analyse die ik met behulp van Stylo heb uitgevoerd, is de Bootstrap Consensus Tree (BCT). Deze methode verdeelt de lijst met meest frequente woorden (MFW s) van een tekst in verschillende, deels overlappende, frequentiebanden en analyseert deze onafhankelijk van elkaar. Die analyses worden gecombineerd tot één grafiek: de consensus tree. De BCT wordt om die reden gezien als een betrouwbaar instrument om gelijkenissen en verschillen tussen woordgebruik in teksten te meten. 132 Het is met succes ingezet bij onderzoek naar auteursherkenning om vast te stellen of twee teksten door dezelfde auteur zijn geschreven. 133 Ik heb de consensus tree echter gebruikt om te kijken of er verschillen in schrijfstijl zijn vast te stellen tussen twee teksten die door een verschillende auteur zijn geschreven: Godenslaap en Haar naam was Sarah. Als controlecorpus heb ik vier romans gebruikt die eveneens voorkwamen in het Nationale Lezersonderzoek: Rechteloos van David Baldacci, Het verloren symbool van Dan Brown, De eenzaamheid van de priemgetallen van Paolo Giordano en Norwegian Wood van Haruki Murakami. De zes romans variëren in genre, hun gemiddelde score op literariteit bij het Nationale Lezersonderzoek en in grootte, met een minimum van en een maximum van tokens. In navolging van bovengenoemd eerder onderzoek naar auteursherkenning, heb ik meerdere BCT s gegenereerd met verschillende instellingen. Deze instellingen verschilden in het minimum en maximum aantal meest frequente woorden, de grootte van de incremental steps, het percentage culling en het wel of niet toepassen van pronoun deletion. De concensus trees die daaruit volgden waren echter weinig informatief. Ik heb er daarom voor gekozen om deze niet te gebruiken en in plaats daarvan met behulp van Stylo een clusteranalyse en een Principal Components Analysis uit te voeren. Stylo: clusteranalyse Een clusteranalyse groepeert teksten op basis van de gelijkenissen en verschillen tussen de frequenties van de meest frequente woorden. Het verkregen resultaat van deze groepering wordt weergegeven in een boomdiagram. Zoals onder andere David Hoover in zijn onderzoek uit 2004 heeft laten zien, is dit 130 Eder, M., M. Kestemont en J. Rybicki. Stylometry with R: A Package for Computational Text Analysis. The R Journal, jrg. 16, nr. 1 (2016): Ibid: Ibid. 133 Zie bijvoorbeeld de volgende onderzoeken: Rybicki, J. & M. Heydel. The stylistics and stylometry of collaborative translation: Woolf s Night and Day in Polish. Literary and Linguistic Computing, jrg. 28, nr. 4 (2013): ; Dalen-Oskam, K. van. Epistolary voices: The case of Elisabeth Wolff and Agatha Deken. Literary and Linguistic Computing, jrg. 29, nr. 3 (2014): ; Stover, Y. e.a. Computational authorship verification method attributes new work to major 2nd century African author. Journal of the American Society for Information Science and Technology, jrg. 46, nr. 1 (2016).

38 een betrouwbare methode om de stijl van een auteur mee te onderzoeken. 134 De uitkomsten van een clusteranalyse zijn daarnaast relatief gemakkelijk te interpreteren; door de overzichtelijke grafische representatie springen eventuele vreemde, onverwachte resultaten direct in het oog. Bovendien geeft een clusteranalyse in tegenstelling tot bijvoorbeeld een Principal Components Analysis (zie p. 40) expliciet verbindingen weer tussen de corpora door middel van lijnen. Ik gebruik de analyse om te zien in hoeverre de verschillende corpora gelijkenissen vertonen. Om de meest stabiele resultaten te achterhalen, heb ik eerst een aantal verschillende clusteranalyses uitgevoerd, variërend in samplegrootte, cullingpercentage en het aantal meest frequente woorden. Evenals Van Dalen-Oskam in haar onderzoek naar auteursherkenning, ondervond ik dat de analyses die de 1000, 2000 en 3000 meest frequente woorden gebruikten, stabielere uitkomsten hadden dan degenen die slechts de 100 of 500 meest frequente woorden analyseerden. 135 Dit wil zeggen dat die resultaten meer op elkaar leken. Bij een hoger maximum worden er immers meer frequentiebanden meegenomen, en is de kans kleiner dat de overeenkomsten en verschillen op toeval berusten. De clusteranalyse in figuur 1 is dan ook gebaseerd op de 2000 meest frequente woorden van elke tekst. Er zijn willekeurige samples gebruikt van tokens (één sample per tekst). Deze samplegrootte is gebaseerd op het totaal aantal woorden van het kleinste corpus. Culling is ingesteld op 0% Figuur 1: Clusteranalyse van de 2000 meest frequente woorden in Godenslaap, Haar naam was Sarah en vier referentiecorpora. 134 Hoover, D. Testing Burrows s Delta. Literary and Linguistic Computing, jrg. 19, nr. 4 (2004): Van Dalen-Oskam 2014 (zie noot 133). 136 Dit wil zeggen dat van alle zes de teksten alle woorden zijn meegenomen in de analyse. Wanneer culling zou zijn ingesteld op 100%, waren alleen die woorden in de analyse meegenomen die in alle teksten voorkwamen. Dit zou echter naar mijn idee geen betrouwbaar beeld hebben gegeven van de eventuele verschillen tussen de teksten.

39 De grafiek in figuur 1 (p. 38) verdeelt de teksten in twee clusters: Norwegian Wood, De eenzaamheid van de priemgetallen, Haar naam was Sarah en Godenslaap aan de ene kant, tegenover Het verloren symbool en Rechteloos aan de andere kant. Een aantal conclusies over de clusteranalyse kunnen we met zekerheid trekken. Norwegian Wood en De eenzaamheid van de priemgetallen die op de horizontale as het verst naar rechts zijn afgebeeld vertonen de meeste gelijkenissen, gevolgd door Het verloren symbool en Rechteloos, die daarna het meest rechts staan. Met betrekking tot de twee romans waar ik me in deze scriptie op zal richten, Godenslaap en Haar naam was Sarah, kan worden geconcludeerd dat ze minder op elkaar lijken dan de andere twee bovengenoemde paren, en dat ze minder lijken op de titels van Brown en Baldacci dan op die van Murakami en Giordano. Het zou interessant zijn om dieper in te gaan op deze laatste vergelijking. Ik concentreer me echter op de twee teksten waarmee ik mijn analyse oorspronkelijk ben gestart. Stylo: Principal Components Analysis Ter controle heb ik eveneens met behulp van Stylo een Principal Components Analysis (PCA) uitgevoerd (zie figuur 2). Een PCA heeft als doel om zo veel mogelijk variatie binnen data te verklaren met zo min mogelijk variabelen. Dit wordt gedaan door de meest frequente woorden van de data tegen elkaar af te zetten in een matrix. De variatie kan worden bekeken in de woordenschat en/of in het gebruik van andere elementen, zoals interpunctie of zinslengte, maar ook kan bijvoorbeeld metafoorgebruik worden bekeken. 137 In dit onderzoek gebruik ik de PCA om de variatie in woordenschat tussen de twee romans te verklaren. De PCA in figuur 2 is gebaseerd op dezelfde gegevens en instellingen als de clusteranalyse: de 2000 meest frequente woorden van de zes bovengenoemde boeken, willekeurig genomen samples van tokens per tekst en 0% culling. De boeken worden met deze instellingen in verschillende gebieden van de grafiek ingedeeld, wat wil zeggen dat het woordgebruik van elkaar verschilt. Hoeveel precies is echter niet uit de PCA af te leiden. Wel kunnen we met zekerheid zeggen dat de variatie tussen de teksten voor bijna driekwart (74,4%) kan worden verklaard door PC1 (46,9%) en PC2 (27,5%). In figuur 2 is bijvoorbeeld te zien dat Norwegian Wood op de x-as (PC1) een stuk verder van de 0 af staat dan op de y-as (PC2). Dit wil zeggen dat het verschil in woordgebruik tussen Norwegian Wood en de overige vijf boeken meer wordt verklaard door PC1 dan door PC2. De variatie tussen Rechteloos en de andere teksten wordt daarentegen meer door PC2 verklaard dan door PC1: deze titel staat op de y-as verder van de 0 dan op de x-as. Haar naam was Sarah lijkt meer door PC1 te worden verklaard dan door PC2, en Godenslaap meer door PC2 dan door PC Van Dalen-Oskam 2011: 42 e.v. (zie noot 114).

40 40 Figuur 2: Principal Components Analysis van de 2000 meest frequente woorden in Godenslaap, Haar naam was Sarah en vier referentiecorpora. AntConc In de clusteranalyse hebben we gezien dat Godenslaap en Haar naam was Sarah minder gelijkenissen met elkaar vertonen dan de overige boeken in het referentiecorpus. In de Principal Components Analysis zagen we vervolgens dat het verschil in woordgebruik ten opzichte van de overige teksten bij Haar naam was Sarah meer verklaard kon worden door PC1 en bij Godenslaap meer door PC2. Nu we voorzichtig deze conclusies hebben getrokken, kunnen we verder inzoomen op de verschillen tussen de twee boeken. Een computationele methode die hier geschikt voor is, is de gratis beschikbare tool AntConc, ontwikkeld door Laurence Anthony. AntConc is een gebruiksvriendelijk programma dat onder andere woordenlijsten, clusters van woorden en woordfrequenties in een corpus kan genereren. Het maakt, evenals het Stylo-script in R, vergelijkingen tussen teksten op basis van de meest frequente woorden. AntConc visualiseert de uitkomsten echter niet in een grafiek, maar door middel van woordenlijsten. Je kunt als gebruiker je eigen corpora uploaden in het programma, in de vorm van digitale bestanden in.txt-formaat. 138 Een handige methode om teksten te vergelijken in AntConc is aan de hand van een Keyword List. Deze lijst toont welke woorden relatief frequent zijn in een corpus vergeleken met de woorden in een corpus dat je er tegenover zet; het referentiecorpus. Het rekent de keyness van deze woorden uit: de mate waarin ze onderscheidend zijn voor deze tekst ten opzichte van een andere tekst. Met deze optie kan je de woorden herkennen die karakteristiek zijn voor een bepaald corpus. De Keyword List-tool in AntConc is dus zeer geschikt voor het huidige onderzoek. 138 Anthony, L. AntConc (Versie 3.4.3) [Computer Software]. Tokyo, Japan: Waseda University, 2014.

41 Van Dalen-Oskam geeft in haar reeds aangehaalde onderzoek uit 2014 suggesties voor methodes om de overeenkomsten en verschillen in woordgebruik tussen twee teksten te bekijken. Ze noemt als grootste voordeel van AntConc dat je de resultaten in de tekst zelf kunt zien, wat de tool heel geschikt maakt voor het verkennen van de teksten en het op die manier opdoen van nieuwe ideeën. Ze geeft echter aan dat het programma wel nog te subjectief is; iedere gebruiker kan immers andere patronen ontdekken en daar zijn eigen conclusie aan verbinden. 139 Deze kanttekening in ogenschouw nemend zal ik trachten zo objectief mogelijk naar de woordlijsten te kijken. Voor mijn eerste analyse heb ik de tekst van Godenslaap als uitgangspunt genomen en daar als referentiecorpus Haar naam was Sarah tegenover gezet, daarna draaide ik het om. Het programma genereerde beide keren een Keyword List, gesorteerd op keyness. 140 Van deze lijsten heb ik de vijftig woorden met de hoogste keyness geobserveerd. De woorden met een lagere ranking dan vijftig heb ik buiten beschouwing gelaten. Immers, hoe lager de keyness van een woord, hoe minder onderscheidend het woord is voor die tekst (ten opzichte van het referentiecorpus) en hoe minder betrouwbaar het is om daar conclusies aan te verbinden. De vijftig woorden met de hoogste keyness zijn hieronder per roman weergegeven in tabel 4 en de, van, of, wanneer, in, onder, broer, mijn, tot, aarde, die, dan, als, ons, tussen, it, een, waarin, emilie, onze, zelf, der, i, boven, oom, want, eigen, helena, rachida, waarmee, en, haast, the, hun, trekt, a, licht, min, doden, zich, aangezicht, bonnard, you, to, edgard, nabij, rond, wereld, landschap, oog. Tabel 4: De vijftig woorden die het meest onderscheidend zijn voor Godenslaap ten opzichte van Haar naam was Sarah. was, ik, meisje, zoë, ze, bertrand, had, sarah, zei, haar, parijs, rue, niet, vroeg, dit, hij, keek, dat, jules, rachel, mamé, gezicht, ja, wist, edouard, appartement, julia, kinderen, er, william, dacht, voelde, nee, gebeurd, hiv, je, baby, broertje, charla, rainsferd, dufaure, geneviève, niets, bamber, saintonge, ouders, naar, hen, starzinski, kamp. Tabel 5: De vijftig woorden die het meest onderscheidend zijn voor Haar naam was Sarah ten opzichte van Godenslaap. Een aantal aspecten valt direct op aan bovenstaande keyness-lijsten. In het volgende zal ik eerst de resultaten voor Haar naam was Sarah bespreken en vervolgens die voor Godenslaap. 139 Van Dalen-Oskam 2014: (zie noot 133). 140 Zie voor een impressie van het programma AntConc en de Keyword List-tool ook figuur 3 op p. 42.

42 42 Figuur 3: Schermafbeelding van een deel van de Keyword List van Godenslaap in AntConc Analyse Keyword List Haar naam was Sarah Werkwoorden in de verleden tijd Opvallend aan de lijst van Haar naam was Sarah is allereerst dat er relatief veel werkwoordsvervoegingen in staan, namelijk was, had, zei, vroeg, keek, wist, dacht en voelde. Deze staan alle acht in de verleden tijd enkelvoud. In Godenslaap worden daarentegen in verhouding minder werkwoorden gebruikt; de enige werkwoordsvorm die in die lijst te vinden is ( trekt ), staat bovendien in de tegenwoordige tijd. Mentale werkwoorden Drie van deze acht werkwoorden zijn mentale werkwoorden : werkwoorden die een mentale houding uitdrukken ten opzichte van een stand van zaken, te weten wist, dacht en voelde. Godenslaap lijkt zich niet te onderscheiden door het gebruik van mentale werkwoorden. In paragraaf 4.2 zal ik dit trachten te verklaren. Kenmerken van dialoog Er valt nog iets interessants op te merken aan de lijst van Haar naam was Sarah. De werkwoordsvormen vroeg en zei, de tussenwerpsels ja en nee en het persoonlijk voornaamwoord van de eerste persoon 141 Anthony, L. AntConc (Versie 3.4.3) [Computer Software]. Tokyo, Japan: Waseda University, 2014.