Wat is de empirische bestudering van het recht?

Transcriptie

1 HC 1. Wat is de empirische bestudering van het recht? RvO: Hertogh & Weyers, Recht van onderop: het perspectief van de rechtssociologie, blz In dit college wordt de focus gelegd op rechtspraak vanuit een empirisch-juridisch perspectief. Wat is er anders dan de enkele juridische kijk? En waarom zou men een dergelijk perspectief aan willen hangen als jurist? Perspectief omdraaien Een rechtenstudent kijkt vanuit een juridisch perspectief (het strafrecht, bestuursrecht, staatsrecht) naar de maatschappij. In dit vak gaan we vanuit de maatschappij naar het recht kijken, in plaats van vanuit het recht naar de maatschappij. De kern van de rechtssociologie is om een andere manier van kijken te gebruiken. De rechtssociologie houdt zich bezig met de sociaalwetenschappelijke bestudering van de wisselwerking tussen recht en maatschappij. Doelen Rechtssociologie Inzicht wisselwerking recht en maatschappij; - Bijvoorbeeld de invloed van de publieke opinie Kennismaking met empirisch onderzoek; - Het tegenovergestelde van klassiek juridisch onderzoek Goede jurist worden; - Meer nodig dan technische vaardigheden Rechtspraak vanuit een empirisch-juridisch perspectief We gaan met een empirisch-juridische bril naar de rechtspraak kijken. Daarbij kijken we niet alleen naar de rechter, maar ook naar alle anderen die hiermee te maken hebben. Het perspectief van de rechter is namelijk maar één perspectief waar men iets van kan leren. Auto-ongeluk in Limburg Een voorbeeld: Een meisje wordt samen met haar opa en oma aangereden op een provinciale weg in Limburg, doordat de autobestuurder uit de bocht vliegt. Ze zijn op slag dood. De rechtbank vindt dat er geen sprake was van schuld in de zin van art. 6 WVW. Art. 5 WVW acht de rechtbank wel bewezen. De vader van het tweejarig meisje gooit uit frustratie een stoel naar de rechter, nadat hij uitspraak heeft gedaan. De stoel kwam vlak voor de rechter neer op de grond. De vader werd vervolgens de rechtszaal uit gezet. Op Twitter werd er veel steun betuigd voor de actie van de vader. De gemoederen leveren woedende reacties op. Enige tijd later verschijnt er, doordat er zoveel maatschappelijke verontwaardiging bestond, een extra uitleg van de rechter. Dat gebeurt nooit. Het idee was dat dat ervoor zou zorgen dat de storm ging liggen. Dit alles lijdde tot een petitie op Facebook. Binnen drie dagen waren er likes. Dit werd in Den Haag voorgelegd aan minister Teven. Veel vragen onbeantwoord Wat is de achtergrond van deze zaak? Wie zitten er in de rechtszaal? Waar komt die reactie vandaan? Hoe stelt de rechter zich op? Wat is de ervaring van de partijen? Hoe zit het met het effect van het vonnis? Wat is de betekenis van deze zaak voor het vertrouwen in de rechtsspraak? 1

2 Deze vragen staan centraal in de komende zeven weken bij het vak Rechtssociologie. Als je deze vragen wil beantwoorden, is het niet genoeg om vanuit het recht naar de maatschappij te kijken. Je ontkomt er niet aan om de omslag te maken en vanuit de maatschappij naar het recht te kijken. Verschillen tussen een jurist en een rechtssocioloog Vanuit juridisch perspectief: Het doel is om te handelen volgens kennis geldende regels. Wat is het recht? Het object bestaat uit regels; De vraagstelling betreft rechtsvragen (intern); Recht wordt gezien als officieel recht; De methode is via rechtsvinding; De oriëntatie is praktisch; De uiteindelijke kern is het doen van normatieve uitspraken. Vanuit rechtssociologisch perspectief: Het doel is om te beschrijven en te verklaren van gedrag. Wat komt er terecht van het recht? Het object bestaat uit sociale structuur; De vraagstelling betreft vragen over het recht (extern); Recht wordt gezien als levend recht; Er wordt gebruik gemaakt van empirische methoden; De oriëntatie is wetenschappelijk; De uitkomst is empirisch. Het proces Voordat een rechtszaak (week 4) aanvangt, vindt er een voortraject (week 3) plaats. Hoe lang duurde het voordat er een rechtszaak begon? Hoe ging de rechtsvorming van de politie in zijn werk? Na de rechtszaak bestaat er een na-traject (week 5 en 6). Deze onderwerpen zullen de komende weken aan bod komen. 2

3 HC 2. De rechtssociologische werkkamer SW: Aubert, Enkele sociale functies van wetgeving, blz Van Rossum & Tichelaar, Een empirsch gefundeerde bespreking van mogelijke wijzigingen van de wrakingsprocedure. (Nestor) Wat doet een rechtssocioloog als hij onderzoek doet? Mag je empirisch onderzoek zomaar gebruiken om juridische vraagstukken op te lossen? Deze vragen en meer zullen dit college centraal staan. Het verschil tussen juridisch en empirisch onderzoek Normaalgesproken kijk je als rechtenstudent naar de gelding van het recht. Het grootste verschil is dat je bij rechtssociologie kijkt naar de werking van het recht, in plaats van naar de gelding ervan. Dat betekent dus ook dat je een andere manier van onderzoek nodig hebt, zoals reeds bij de verschillen in week 1 is besproken. Empirisch onderzoek Empirisch onderzoek houdt een onderzoek naar de praktijk in, op basis van eigen waarnemingen. Dat is de kern van het empirische onderzoek. Het gaat dan niet om een onderzoek op basis van bijvoorbeeld wetgeving. Waarnemingen uit de praktijk staan centraal. Om empirisch onderzoek te verrichten worden verschillende methoden onderscheiden: Observatie; Een observatie is zowel kwantitatief als kwalitatief. Bij een observatie wordt gedrag geregistreerd, maar zegt niks over de oorzaken van het gedrag. Interviews; Een interview is kwalitatief. Via deze methode kan je je goed verdiepen in het onderzoek, en zullen de resultaten levendig zijn. Je kan het gesprek meer laten sturen door de respondent. Een nadeel van een interview is dat het vaak zal gaan om kleine aantallen, en de interviewer kan veel invloed uitoefenen. Enquête. Een enquête is kwalitatief. Het biedt een goede manier om grote aantallen resultaten te verwerken en te toetsen aan de hypothesen. Bij een enquête zal het echter vaak gaan om standaard vragen. Dat werkt beperkend voor het resultaat. Daarnaast is het een hele abstracte methode, omdat het veel cijfer oplevert. Dat is niet per se waar je naar op zoek bent. De ene methode is zeker niet per se beter dan de andere. Dit hangt volledig af van het soort onderzoek. Elke methode heeft zijn eigen voor- en nadelen. De kracht is om de methode te vinden die het beste aansluit bij de concrete onderzoeksvraag. De empirische cyclus Empirisch onderzoek verloopt via een vast schema, namelijk via de empirische cyclus. Het heeft de vorm van een cirkel, omdat iedere conclusie van een empirisch onderzoek een voorlopige conclusie is. Op basis van een bepaald onderwerp, krijg je een bepaalde conclusie. Aan te nemen is dan dat die conclusie waar is, tot het moment dat deze wordt verworpen of aangevuld door nieuw onderzoek. Met deze cyclus kan net zo lang door worden gegaan tot het moment dat iedereen met de conclusie tevreden is en er een overtuigend resultaat voor een bepaald onderwerp gevonden is. Deze cyclus bestaat uit de volgende stappen: Stap 1: Theorie en ideeënvorming; In deze eerste stap wordt het onderwerp afgebakend. Wat wil je precies weten over het onderwerp? Welke aspecten zijn hiervoor interessant? Zijn er theorieën die hierbij kunnen helpen? 3

4 Stap 2: Formuleren van de onderzoeksvraag; Een voorbeeld van een onderzoeksvraag kan zijn: Wat motiveert partijen om een wrakingsverzoek in te dienen? Stap 3: Formuleren van de hypothesen; Wat zou uit de onderzoeksvraag kunnen komen? Wat is de verwachting? Wat zijn mogelijke factoren die hierbij spelen? Het gaat er bij de hypothese om dat de onderzoeksvraag al deels wordt ingekleurd. Stap 4: Toetsen van de hypothesen; Kloppen de verwachtingen van stap 3? Zie je dit bevestigt in de praktijk? Stap 5: Resultaten en aanpassingen. In deze stap wordt met een kritische bril teruggekeken naar het proces. Rechtssociologisch onderzoek Deze vorm van onderzoek wordt toegepast op veel verschillende onderdelen van het recht. Hieronder een aantal voorbeelden: Wetgeving; Ambtenaren; Geschilbeslechting; Rechtspraak; Advocatuur; Enzovoort. Hoofdonderwerpen van het rechtssociologisch onderzoek Hoofdonderwerpen van het rechtssociologisch onderzoek zijn: De sociale productie van het recht; Hier kijk je naar de rol van verschillende actoren bij de totstandkoming van het recht. Voorbeelden van deze actoren zijn zowel interne rechtsbronnen, als maatschappelijke rechtsbronnen. De sociale werking van het recht. Wat zijn de effecten van het recht? Wat komt er van terecht? Hoe komt het dat de ene uitspraak van de rechter enorm veel reacties oproept in de maatschappij, en een andere uitspraak niet? Dan gaat het zowel over bedoelde als onbedoelde effecten, en zowel directe als indirecte effecten. Dit zijn voorbeelden van vragen die meespelen bij de sociale werking van het recht. We kijken dus niet alleen naar wat de wetgever heeft bedacht en wat de doelen daarvan waren, maar ook naar de onbedoelde effecten. Wraking Het artikel voor wraking is art. 36 Rechtsvordering. Dit artikel is als het ware een uitwerking van artikel 6 EVRM (recht op een eerlijk proces). Als je twijfelt aan de onafhankelijkheid van de rechter, bestaat de mogelijkheid deze te wraken. Dit verzoek komt bij de wrakingskamer terecht. Dit verzoek wordt vervolgens toe- of afgewezen. Vanaf 2007 is het aantal ingediende wrakingsverzoeken toegenomen. Het aantal toegewezen verzoeken is bijna hetzelfde gebleven. Hoe moet de rechtspraak hier mee omgaan? Als je het aantal zaken afzet tegen het aantal wrakingsverzoeken, vallen de aantal wrakingsverzoeken relatief gezien mee. Toch zijn er steeds meer vragen of er eventueel iets veranderd moet worden aan de wrakingsprocedure om het aantal verzoeken terug te dringen en er meer grip op te krijgen. Betekenen de stijgende getallen iets voor de bestaande procedure? Wat zou daarvoor veranderd moeten worden? Dit soort vragen krijg je niet alleen beantwoord met juridisch onderzoek. Voor de Raad voor de Rechtspraak werd het belang van juridisch-empirisch onderzoek toen erg duidelijk. 4

5 De onderzoeksvraag De centrale onderzoeksvraag in dit kader luidde: Wat is het oordeel van burgers, partijen en advocaten over wraking en de wrakingsprocedure en over hoe deze procedure verbeterd zou kunnen worden? Conclusies onderzoek wraking Er zijn meer verzoeken, maar niet meer toewijzingen; Dat het aantal verzoeken afgelopen jaren toeneemt, brengt niet met zich mee dat het aantal toewijzingen ook meer wordt. Nevenfuncties of persoonlijke relaties komt heel weinig voor; Dit zijn factoren die blijken nauwelijks voor te komen. Nieuw zijn de volgende factoren; professionaliteit en wantrouwen ; Dit zijn twee belangrijke nieuwe motieven. De wrakingsprocedure functioneert als noodrem. Met de botte bijl een stok tussen de spaken steken lijkt de enige manier om aandacht te krijgen. Wraking functioneert als een signaalfunctie; Dat wraking een belangrijke signaalfunctie is, volgt uit de conclusies van dit onderzoek. Procedurele rechtvaardigheden. Men vindt een procedure rechtvaardig als het voldoet aan een aantal kwaliteiten. Deze vier aspecten spelen daarbij een doorslaggevende rol: voice, neutraliteit, respect, vertrouwen. Men is, wanneer aan deze aspecten voldaan is, eerder geneigd om de uitkomst van een procedure te aanvaarden. Wat leert ons dit onderzoek ons over empirisch onderzoek? Er zijn drie criteria waar ieder empirisch onderzoek aan zou moeten voldoen. Dat zijn de volgende: Is het controleerbaar? Al het gebruikte materiaal moet open en bloot op tafel en zichtbaar zijn. Is het valide en betrouwbaar? De vraag die speelt is of de gebruikte onderzoeksinstrumenten deugen. Daarvoor moet onder andere gekeken worden naar de validiteit. Meet je wat je wil meten? De volgende vraag die je jezelf moet stellen, is of het gebruikte instrument betrouwbaar is. Meet je bij herhaling hetzelfde? In precies dezelfde omstandigheden moet je op precies dezelfde metingen uitkomen. Is het generaliseerbaar? Wat is de reikwijdte van de resultaten die je gevonden hebt? Hierbij moet je denken aan bijvoorbeeld de representativiteit van het onderzoek. Wie doen er wel mee, en wie doen er niet mee? Gaat het om algemene of om bijzondere omstandigheden? Het is van belang om conclusies te bekijken vanuit context. Rechtssociologisch onderzoek Levert empirische conclusies op; Levert theoretische conclusies op; Levert aanbevelingen op voor wetgeving en beleid. Hierbij valt echter een kanttekening te maken, zoals hierna zal blijken. Aanbevelingen voor wetgeving Normatieve conclusies staan als het ware tegenover empirische conclusies. Normatieve conclusies zijn conclusies die iets zeggen over een bepaalde waardering. Bij empirische conclusies gaat het om een constatering. Dit zijn twee totaal verschillende uitgangspunten. Normatieve conclusies leiden niet automatisch tot empirische conclusies en omgekeerd. Ze kunnen elkaar wel goed aanvullen. 5

6 Voorgestelde wijzigingen amper effect (NJB) Lastig te constateren wat precies (misbruik?) het probleem is; Een onterecht wrakingsverzoek bestraffen door een hoge boete op te leggen functioneert niet als een wondermiddel; Het effect van een snellere afwikkeling is beperkt; Nadruk leggen op een verschoningsplicht werkt niet; Een brede steun bieden voor externe wrakingskamer; Het advies is dat de gewraakte rechter aanwezig moet zijn bij het onderdeel van de zitting. 6